Amund Grimstad

TEATER

«Animal Farm»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av: George Orwell
Omsett av: Christian Heyerdahl
Dramatisert av Tom Silkeberg
Regi: Mari Kjeldstadli
Scenografi: Norunn Standal
Kostymedesign: Synne Reichelt Føreland
Med: Espen Hana, Paal Herman Ims, Mari Strand Ferstad, Terje Ranes, Ragnhild Arnestad Mønnes, Penda Faal, Huy, Le Vo og Malin Landa

Eit forteljarteater der det er for lite att til fantasi og innleving.

I løpet av nokre få månader vinteren 1943 til 44 skreiv den engelske forfattaren George Orwell den satiriske vesle romanen «Animal farm». Det var eit bitande, men også humoristisk oppgjer med utviklinga i Sovjetunionen under Josef Stalin. Etter fleire refusjonar og mykje motbør (England var alliert med Sovjetunionen under krigen), kom boka ut i august 1945, og blei raskt ein bestseljar. Eitt er det politiske, men humoren, og den openberre, men enkle metaforbruken gjorde romanen til folkeeige, og i norsk omsetjing som «Kamerat Napoleon» var det symptomatisk nok den første boka Pax forlag ga ut (i 1964).

I «Animal Farm» tek Orwell oss med til ein gard på den engelske landsbygda der den forfylla bonden, Mr. Jones, vanskjøttar dyra. Den gamle grisen Major held ein tale for dei andre dyra om eit utopisk samfunn der alle dyr er like og ingen lever av andre sitt arbeid. Han oppmodar til å gjere opprør, men dør like etter. To yngre grisar, Snøball og Napoleon, tek opp arven, og saman driv dyra Mr. Jones frå garden og tek over det heile. Sju bod som er grunnlaget for «animalismen» blir slått opp på låveveggen, og det blir gjennomført både utdanningsprogram for å lære dyra å lese, ulike velferdsreformar, og elektrifisering. Ytre fiendar trugar, men åtaka blir slått resolutt tilbake. Men så skjer det gradvis endringar. Ei rivalisering mellom Snøball (Lev Trotskij) og Napoleon (Josef Stalin) tar til. Snøball blir etter kvart tvungen til å rømme, den flate maktstrukturen blir forlate og Napoleon blir eineherskar. Dyra undrar seg, opplever at dei sju boda stadig får tillegg, at historia blir retusjert, og at kva som er sanning er høgst flytande. I boka endar det med at menneska kjem på vitjing og at det ikkje lenger er mogeleg å sjå skilnad på gris og menneske.

Det blei raskt laga animasjonsfilm av «Animal Farm», og her heime har det også vore nokre få freistnadar på dramatisering. Nå har Tom Silkeberg dramatisert romanen på nytt, og i Mari Kjeldstadlis regi, var det premiere på Rogaland Teater onsdag.

I Norunn Standals scenografi er Teaterhallen bygd opp som eit amfi der publikum sit benka på alle fire kantar, og der scena er eit nake golv. Dei åtte aktørane kjem inn, berande på store sekkar med matjord som blir plassert ut på golvet. Etter kvart blir jorda tømt ut over golvet, og i tillegg til dei ganske anonyme og like kostyma alle aktørane har, er dette dei einaste visuelle og scenografiske elementa i framsyninga.

Se for dykk ein gard, seier ein av dei åtte aktørane, og det er akkurat det vi må. For regissøren, Mari Kjeldstadli, har vald å presentere framsyninga som eit forteljarteater med berre små islett av spel. Det kunne ha fungert, men då må forteljinga pirre fantasi og mane fram bilde. I denne oppsetjinga skjer dette i svært liten grad. Ikkje berre fortel skodespelarane historia og kva som skjer, men også temmeleg prosaisk korleis dyra opplever det. Dette gjer dei samstundes med forsiktig spel der vi altså blir fortald kva dei freistar å vise oss. Dette er eit regigrep som gjer framsyninga ferdig fordøydd og lite opplevingsrik. I tillegg blir forteljinga litt kaotisk ved at alle dei åtte aktørane er heilt likt kledd i anonyme kjeledressar, og i starten bytar på dei ulike rollene.

Etter kvart trer nokre av dyra tydelegare fram. Men med unnatak av Snøball (Paal Herman Ims) og særleg hesten Boxer, den umælande og arbeidsame sovjetiske mønsterarbeidaren som Terje Ranes formidlar med kjenslevar innleving, blir dei andre stort sett berre sjablongar. Dei har fått alt for lite å spele på, og blir mest insisterande og påståelege.

Kjeldstadli er, med eit lite unnatak i finalen, særs tru mot Orwells tekst. Men der Orwells allegoriske fabel er full av humor og bitande sarkasme, er det lite att av den i denne framsyninga. Historia om korleis eit rettvist opprør leia av ein revolusjonshelt blir omdanna til si eiga motsetjing, det vere seg Josef Stalins Sovjet eller Daniel Ortegas Nicaragua, eller eit utal andre døme, er stadig aktuell. Men Rogaland Teaters oppsetjing lukkast diverre i liten grad med å gi liv til forteljinga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. februar 2023.)

TEATER

«Lang dags ferd mot natt»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Eugene O’Neill
Omsett av Svein Selvig
Regi: Eirik Stubø
Scenografi og kostymedesign: Kari Gravklev
Med: Leo Magnus de la Nuez, Torbjørn Eriksen, Marianne Nielsen, Even Stormoen og Malene Wadel

Eit intenst og velspela drama som borar djupt og vondt i ein dysfunksjonell familie.

I løpet av berre tre veker har to norske hovudscener hatt premiere på Eugene O’Neills sjølvbiografiske og særs dystopiske «Lang dags ferd mot natt». Medan Hålogaland Teaters ganske forkorta versjon ikkje kom heilt i mål, syner Eirik Stubøs oppsetjing på Rogaland Teater til fulle kvifor dette dramaet framleis fortener å bli sett opp.

Vi er i sommarhuset til den sterkt patriarkalske familien Tyron ein seinsommardag. Ute ligg skodda, og det gjer den også over denne familien. Faren James (Even Stormoen) er ein gjerrig og alkoholisert eigedomsinvestor som ein gong var ein stor skodespelar og Shakespearetolkar. Eldstesonen Jamie (Torbjørn Eriksen), var etla til å følgje i farens fotspor, men er ein mislukka skodespelar og minst like alkoholisert døgenikt. Yngstesonen Edmund (Leo Magnus de la Nuez), forfattarens alter ego, er ein tæringssjuk kunstnarsjel som også tyr til flaska. Og mora, Mary (Marianne Nielsen) er morfinist, nett heimkomen frå avvenjingskur. Vi følgjer familien eit snautt døgn der alle mistrur kvarandre, og der samtalane er giftige og fulle av sjalusi, hat, einsemd, tapte illusjonar, livsløgner og gjerrigskap. Men trass i at dette er ein av verdsdramatikkens mest dysfunksjonelle familiar, ligg likevel den ganske språklause kjærleiken dei har til kvarandre tydeleg til stades under det heile.

Det er ein uoverkommeleg avstand mellom familiemedlemmane, og i Kari Gravklevs scenografi blir dette godt indikert ved at scena er eit stort ope rom. Ho er tilfeldig og glissent møblert, med eit etter kvart sentralt plassert flygel, og med ein bakskjerm der det er vist eit seinsommarlandskap som i siste akt blir haustbrunt. I tillegg blir det stadig projisert små tekstar som fortel oss når på døgnet kvar scene finn stad. Dette er ei heilt unødvendig forklåring, og viser i røynda litt mistillit til både tekstgrunnlag og publikum. Det er det ingen grunn til, for i Eirik Stubøs regi er det aldri tvil om kva dette handlar om.

I motsetnad til den versjonen som nå blir spela i Tromsø, er Stubø omstendeleg, tek seg god tid og let einskilde scener bli verkeleg dvelande. På det viset greier han å trenge inn i og bakom alle dei fire lagnadane. Eller rettare fem, for tenestejenta Cathleen (Malene Wadel) har ikkje så store rolla, men hennar leikne tolking er heilt avgjerande for å få fram kontrasten og alternativet, at det er eit liv der ute. Opningsscena kunne tyde på ein vanleg, harmonisk familie med varme og omtanke for kvarandre, før Stubø litt etter litt viser oss at dette berre er overflate. I første akt, som kanskje blir vel dvelande, let han oss sakte, og lag for lag forstå kvifor dei ulike familiemedlemmane er blitt som dei er blitt. For så i andre akt å la det heile eksplodere. Men likevel ganske avdempa.

Det er eit uvanleg sterkt og samspela ensemble som gir oss vare og innlevande personportrett. Saman med Stubøs sikre regi gjer det at vi i langt større grad enn det eg tidlegare har opplevd kjem under huda på alle dei fire. Og ikkje minst ser vi at dei er særs samansette personar, og ikkje berre fortapte og triste lagnadar. Særleg gjeld dette eldstebroren Jamie som ofte blir framstilt som ein pappfigur og forfylla dagdrivar, men som i Torbjørn Eriksens heilt utsøkte tolking blir både forståeleg og komplett. Og av alle dei innsiktsfulle og gode monologane dei fire presenterer i siste akt, er Jamies vedgåing om at han eigentleg alltid berre har hata og hatt vonde ønske for broren, eit hjarteskjerande høgdepunkt.

I denne familien er det sjølvsagt store kjensler og høgt konfliktnivå. Men i Stubøs regi er det lite skriking og utagering. Orda, og pausane med manglande kommunikasjon, får i staden gjere jobben. Og det gjer situasjonen langt meir intens. Eit anna heldig grep er bruken av musikk der flygelet mot slutten blir svært sentralt, og der ein nesten genial bruk av ein songtekst på logisk vis utløyser framsyningas einaste valdelege hending.

«Lang dags ferd mot natt» er i Eirik Stubøs regi blitt eit ganske lågmælt, men difor også ekstremt intenst og usminka portrett av ein familie på full fart mot stupet.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 25. februar 2023.)

TEATER

«Når vi døde vågner»
Nordland Teater
Av: Henrik Ibsen
Regi og kostymedesign: Hilda Hellwig
Scenografi: Milja Salovaara
Lyddesign: Dan Andersson
Lysdesign: Marianne Thallaug Wedset
Med: Kirsti Torhaug, Sven Henriksen, Terje Skonseng Naudeer, Katja Lindeberg, Linda Brean Mathisen, Julie Sofie Reite, Kristoffer Hjulstad og John Sigurd Kristensen,

Ei framsyning der mange av regivala kom i vegen for handling og tematikk.

Det er Vinterlysfestival i Mo i Rana denne veka, og opningsframsyninga laurdag var premiere på Henrik Ibsens «Når vi døde vågner» på Nordland Teater. Som Ibsens siste drama (1899) skil det seg på mange vis frå realismen i dei tidlegare skodespela hans, og er meir eit psykologisk drama. Det kan også lesast som Ibsens sjølvransaking om den store meistaren som forsakar alt for kunsten. Arnold Rubek er ein tilårskomen verdsberømt skulptør som etter storverket «Oppstandelsens dag» har gått på tomgang. Han er i eit platonisk ekteskap med den langt yngre Maja. Nå er dei på eit badehotell i heimlandet, og der dukkar Irene opp, ho som var modell for storverket hans. Det syner seg raskt at Rubek var hennar store kjærleik, og gjennom Irene passerer livet og alle vala hans i revy. Oppi det heile dukkar ein villmann og forførar av ein bjørnejeger opp og legg an på Maja. Dramaet har noko melodramatisk over seg, er neppe blant Ibsens beste, og blir heller ikkje spela så ofte.

Den svenske regissøren Hilda Hellwig har vald å presentere framsyninga både i metaform og med ei rekkje ulike regigrep og tilnærmingar. Det tar til som leseprøver på Nordland Teater med Hellwig vêrfast annanstad i landet, og der berre dei fire mannlege aktørane er til stades. Undervegs blir det meir og meir spel, og dei tek også på seg kostyme. Så er det lunsjpause, og etter den kjem dei fire kvinnelege aktørane inn og har tilsvarande leseprøver som går over i forsiktig spel, men utan andre kulisser enn møtebordet og fem veggpanel. Dei fire skiftar roller, nokre blir spela dobbelt, det er mykje repetisjon, og litt absurd humor.

Etter pause er vi med eitt i 1899 med tidsriktige kostyme og møblar. Nå er også rollene tydeleg fordelte der Sven Henriksen er Rubek, Kirsti Torhaug er Irene, Katja Lindeberg er Maja og Terje Skonseng Naudeer bjørnejegeren Ulfheim. Men medan replikkane blir levert med innleving og patos, er mykje av det fysiske spelet gjort med overdrivne og komiske rørsler i stor kontrast til dialogen.

Det er ikkje uvanleg at ein regissør vil sjå på klassiske drama med nye auge, byte på kjønn, modernisere eller snu opp ned på handlinga. Alt dette er greitt dersom det gir ny innsikt eller forståing. Men Hellwigs mange ulike regival gjer ikkje noko av dette. I staden kjem alle påfunna i vegen for handling og tematikk. For i tillegg til metaregi og realisme i ei umotivert blanding, var det også mykje som var anten for tydeleg, det motsette eller berre rart. Og når Ibsen i finalen dreg Rubek og Irene opp på fjellet til «forjettelsens tinde» der dei endar opp med å bli tekne av eit stort snøskred, så blir avslutninga uforståeleg i denne versjonen fordi det berre kjem eit uforklarleg smell før framsyninga er over.

Då hjelper det ikkje at mange av skodespelarane gjer flotte einskildprestasjonar, og der særleg Kirsti Torhaug er overtydande som Irene når ho konfronterer Rubek med vala hans. For dette blei diverre ei lite forståeleg og ganske merkeleg oppsetjing.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 15. februar 2023.)

TEATER

«Alpha – finn din indre konge!»
Rosendal Teater
Av: Eline Gomo Hallem
Regi: Deanna Fleysher
Scenografi: Rune Hennum Nilssen
Kostyme: Sulai Lopez
Maske, parykk: Leo Thörn
Lyddesign: Katarzyna Maria Wieczorek
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Eline Gomo Hallem og Joakim Kristoffer Gunby

Ofte får ein best illustrert det ein vil ved å seie det motsette.

Alt i foajeen på Rosendal Teater forstår vi at dette ikkje er ei vanleg teaterframsyning. Vi får alle utdelt ulike skjorter som vi må ta på. I tillegg til namnelappar med berre mannsnamn. For her er vi alle menn, og nå skal vi på seminar med dragkongen Alpha og lære å sjekke damer. Entreen til den verdskjende Alpha, maskulinitetens konge, (Eline Gomo Hallem) er forrykande. I eit kostyme som står til dragkongen, tek ho raskt kontroll over salen. Og når ho ropar ut «GU», er det kjapt nokon som responderer. Før det ljomar taktfast GU-TTA, GU-TTA gjennom salen. Så fortel Alpha ei likning om løva som blei skild frå mora og oppfostra blant sauer. Fram til sauene ein dag blei tatt av ein løveflokk. Dei andre løvene undra seg over den traumatiserte løva som gjekk rundt og sa bæ, og tvang henne til å sjå seg sjølv i ei vasspytt, for så å ete sauekjøt. Som ho likte. Parallellen er klår. Finn attende til deg sjølv. Ikkje la desse damene hindre deg i å leve ut maskuliniteten din! Og så var vi i gong.

Eline Hallem er utdanna i fysisk teater ved École Jacques Lecoq i Paris, og jobbar til
vanleg som klovn og skodespelar i The Flying Seagull Project, ei gruppe som mellom anna reiser rundt i flyktningeleirar og får traumatiserte ungar til å le. Som dragkongen Alpha får ho bruk for både klovneri og fysisk spel. For ho spelar i høgt tempo, særs fysisk og med stor grad av humor. Publikum forstår raskt at her er alt lov, same kor politisk ukorrekt det er, hyler og hoiar og let seg villig bli med på notane, utfordre Alpha, og også bli med opp på scena. Nokre gongar fungerer dette så godt at ein kunne tru det var regissert, men dette er ei framsyning publikum raskt blir engasjert i. Og Hallem har stålkontroll på det interaktive, for her kan det meste skje. På premieren fekk vi ein overraskande og vakker vri då ein i publikum synte meir empati enn venta, og framsyninga tok med eitt ei heilt anna retning, – ei utfordring Hallem tok på strak arm.

Sjølvsagt er ikkje dette machopropaganda og kvinnehat, men ei heilt annleis og humoristisk tilnærming til kjønnsroller og det maskuline,. Og i botn ligg det eit tydeleg feministisk prosjekt. Men altså ikkje hatefullt, men humoristisk og empatisk. Med seg på scena har Hallem ein assistent. Medan den relativt spedbygde Hallem er dragkongen Alpha, er den store og kraftige Joakim Kristoffer Gunby ungjenta Marielle, arketypen på ei dum og deilig barmfager, blond dame. Kontrasten og kjønnsforvirringa gir ein ekstra dimensjon til humoren. Med desse to blir vi underviste i ulike sjekketriks og tilnærmingar som publikum også får teste ut.

Eline Hallem har brukt fleire år på å bygge opp denne produksjonen, og undervegs har ho hatt djupneintervju med mange menn samstundes som ho har lese seg grundig opp på tematikken. Det gjer at seminaret hennar, trass i eksessar og det overdrivne, likevel verkar truverdig og kanskje også til å kjenne seg att i. Og i staden for å sparke nedover og henge ut incels, syner ho faktisk forståing og empati.

Alpha er sjølvsagt ein samansett person, og seminaret er bygd opp som eit religiøst vekkingsmøte. Og som med dei amerikanske predikantane, er det ikkje tru og ideologi som er den viktigaste drivkrafta for Alpha, men profitten. Sjølvhjelpsindustri er rein business. Mot slutten av framsyninga skjer det eit brot, Alpha kjem til ei slags ny erkjenning, men i staden for å gå i seg sjølv, finn han nye lukrative utvegar. Dette brotet blir diverre noko uforløyst, og det gjer at framsyninga mistar litt av den ekstremt stramme dramaturgien.

«Alpha – finn din indre konge!» er ei ganske annleis oppsetjing. Eline Hallem spelar fysisk og i høgt tempo, særs truverdig, og utan eit einaste kvileskjer. Til å vere ei så interaktiv framsyning, er regien forbausande stram. Salen er i kok frå første stund, og Hallem greidde å skape verkeleg hallelujastemning. Undervegs var dette både umåteleg engasjerande, underhaldande, og ikkje minst til ettertanke. For det var ingen tvil om kva slags spegel ho i røynda heldt opp for oss.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. februar 2023.)

TEATER

«Idioten»
Kilden Teater
Av: Fjodor Dostojevskij
Omsetjing: Geir Kjetsaa
Dramatisering og regi: Ole Johan Skjelbred
Scenografi: Ole Johan Skjelbred og Ane Ledang Aasheim
Kostyme: Ane Ledang Aasheim
Lysdesign: Mathias Lundgren
Med: Fredrik Høstaker, Isabel Beth Toming, Kristine Hartgen, Elias Moussaoui Anseth, Ulla Marie Broch, Gine Cornelia Pedersen, Eirik Langås Jørgensen, Espen Sigurdsen og Håkon Moe

Surrealistisk og kaotisk om det gode menneskets møte med samfunnets karrierejag og moralske forfall.

Fjodor Dostojevskijs romankoloss «Idioten», opphaveleg ein føljetong frå 1868 til 69, er eit djupt eksistensielt og filosofisk verk som handlar om den unge fyrst Mysjkin. Etter fleire års opphald i Sveits for å bli kurert for epilepsi kjem han heim til St. Petersburg. Mysjkin er ikkje heilt av denne verda, han er eit gjennomgåande godt menneske, naiv, ærleg, empatisk, ein som tek alt i beste meining og som er heilt ukjend med slikt som skjulte agendaer og intrigar. Romanen er sterkt metaforisk med mange religiøse trekk, og både personar og stadar er meir symbolske enn reelle. Mysjkin er som ein Kristusfigur. Han kjem frå Sveits, eller «utlandet», eit slags utopisk annleisland, og når han går av toget i heimbyen, er det ikkje først og fremst i eit møte med St. Petersburg, men som representant for einskildmenneskets møte med samfunnet. Meir enn ei forteljing, er boka ei psykologisk skildring av menneska på godt og vondt. I eit ganske stort persongalleri av i hovudsak aristokratar, men ofte djupt forgjelda, rår det maktkamp, falskneri, begjær, sjalusi og gjennomgåande moralsk forfall, – alt som er motsett av Mysjkins veremåte. Byen er ein stad der alt er til sals, også moralen. I eit samfunn der bløff og løgn er vanlegare enn sanning, blir det gode mennesket Mysjkin så annleis at han blir sett på som ein idiot, derav romanens tittel.

Som vårsesongens hovudsatsing har Kilden Teater i Kristiansand late bysbarnet Ole Johan Skjelbred dramatisere romanen på nytt, og fredag var det premiere på ei heilt surrealistisk tolking nokså fristilt frå tid og stad. For seks år sia sette Skjelbred opp Dostojevskijs «Brødrene Karamasov» på Trøndelag Teater, ei fullstendig absurd oppsetjing, outrert, tidvis ganske uforståeleg og fragmentert til det nesten pulveriserte. Men ei framsyning som likevel greip meg på uforklårleg vis. I Skjelbreds dramatisering av «Idioten» møter vi det same universet. Skodespelarane er oversminka og i overdådige kostyme, kjønn er uvesentleg, det blir spela i store ord og ganske høgrøysta, nesten som proklamasjonar. I form er dette meta, punk, burlesk, trash, splatter og meir til, men samstundes forsyner Skjelbred seg av eit spenn av verkemiddel frå heile teaterhistoria. Det ti personar store ensemblet blir stadig nytta som eit gresk kor som kommenterer og illustrerer det som skjer, ofte med enkel, stilisert og nesten spastisk koreografi. Og framsyninga blir krydra med humor og populærkulturelle og musikalske referansar.

Scenografien til Skjelbred og Ane Ledang Aasheim er ein stor black box der to gullfarga sceneteppe, som på lekkert vis endrar form og funksjon, er det einaste scenografiske element i første akt. I andre akt får vi også inn ein russisk katedral som litt umotivert blir flytta rundt og dekonstruert. Dekonstruksjon er på mange vis eit stikkord, for i den grad det er noka handling, blir ho dekonstruert og fragmentert slik at framsyninga for meg blir ei mengd tablå, som ikkje alltid er like samanhengande, eller forståelege. Russisk persongalleri er ofte vanskeleg å få tak på, men dei fjorten rollene som blir spela av ti personar, er her overraskande enkle å halde greie på. Det er godt ensemblespel og i den teksttunge rolla som ein androgyn Mysjkin, er Fredrik Høstaker trygg og overtydande.

«Idioten» er eit filosofisk-psykologisk verk som stiller mange av dei store eksistensielle spørsmåla ved å vere menneske, som korleis vi nyttar den vesle tida vi har på jorda, om sanningsidealet, om haldninga til det forgjengelege, og om korleis vi opptrer i høve til andre og i møte med samfunnet. I Skjelbreds dramatisering og regi er vi nok innom alle desse temaa. Men her druknar mykje av tematikken i påfunn, digresjonar og overspela karikering. I starten av andre akt, blir det litt meir forståeleg, men aldri nok til at denne framsyninga lykkast heilt.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. februar 2023.)

TEATER

«Moral ifølge Medea»
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Av: Athena Farrokhzad
Omsetjing: Kathrine Nedrejord
Regi: Saila Hyttinen
Scenografi og kostyme: Vilde Jønland
Musikk og lyddesign: Gyrid Nordal Kaldestad
Lysdesign: Daniel Takle Piel
Med: Synnøve Fossum Eriksen og Janne Kokkin

Godt spel greier ikkje å dekke over ein svak og lite poengtert tekst.

Det er ikkje mange av verdshistorias drama som kan måle seg med den greske myten om Medea frå Kolkis. Ho som forelskar seg i helten Jason, drep bror sin, flyktar med Jason til Korint der dei får to barn, før ho blir sviken når Jason vel å gifte seg med kongens dotter. Medea reagerer med å ta livet av både rivalen og sine eigne to barn. Etter at Euripides skreiv tragedien om Medea for 2500 år sia, er det blitt eit utal bøker, drama og operaer om denne verdshistorias mest vidgjetne barnemordar, og om kva som kunne få henne til å utføre noko av det mest moralsk forkastelege som er mogeleg.

Den irsk-svenske poeten og dramatikaren Athena Farrokhzad har skrive dramaet «Moral ifølge Medea» som i helga hadde norgespremiere på Trøndelag Teater. I denne forteljinga blir Medea meir ein representant eller metafor enn eit konkret menneske. I 2500 år har ho flykta frå og blitt forfølgd av «Moralen» som stadig utfordrar vala hennar, men som også sjølv blir møtt av ei som veit å svare for seg. På eit tidleg tidspunkt gjer Medea det klårt at nokon måtte vere Medea, og det blei henne, som om det var ein lagnad lagt på henne av verdshistoria, gudar eller forfattaren. Slik blir ho i dette dramaet ein litterær slektning av Judas, med ein historisk skjebne om å utføre det mest nedrige form for svik. Og i motsetnad til Jesus, så er det jo komplekse og samansette roller som Medea og Judas som er interessante å finne ut av. Kva er grunnen til handlingane deira, kor er tvilen, finst det anger, hadde dei eit val? Spørsmålsrekkja er uendeleg, og tematikken til Farrokhzad er i utgangspunktet verkeleg spennande.

I Vilde Jønlands enkle og lune, men samstundes stramme scenografi let regissøren Saila Hyttinen framsyninga bli bygd opp som ei veksling mellom monologar og tette samtalar mellom dei to. Teksten er repeterande og ganske poetisk, og Synnøve Fossum Eriksen som Medea og Janne Kokkin som Moralen er tydelege i rollene. Og dei følgjer kvarandre som skuggar. Innimellom får vi små brot med taust, men fysisk spel og stilisert koreografi, truleg meint å skulle illustrere noko, men som verkar litt umotivert.

Undervegs blir vi sjølvsagt presentert for apologeten Medea. Ho meiner mellom anna at ungane berre er ei forlenging av mora, og når ho har gitt dei liv, kan ho sjølvsagt også ta det. Og ei meir feministisk grunngjeving er at Medeas handling er ein rettvis reaksjon på patriarkatet. Alt dette får sjølvsagt etisk motbør frå Moralen. Men det blir likevel aldri teater som rører meg, som provoserer eller som gir ny innsikt. Teksten er rett og slett for svak. Den er repeterande, den greier ikkje å stille noko skarpt eller engasjere. Og sjølv om dei to på scena gjer solide tolkingar, gir ikkje tekstgrunnlaget nok å spele på. Det som kunne ha blitt ein verkeleg spennande tvikamp mellom Medea og Moralen om store etiske spørsmål, blir i staden ein lite engasjerande intellektuell ordleik utan særleg substans.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 3. februar 2023.)

TEATER

«Lang dags ferd mot natt»
Hålogaland Teater, scene øst
Av: Eugene O’Neill
Omsetjing: Ragnar Olsen
Regi: Egill Pálsson
Scenografi og kostyme: Martin Eriksson
Med: Ketil Høegh, Guri Johnson, Kim Jøran Olsen og Sindre Arder Skildheim

Hålogaland Teaters oppsetjing av «Lang dags ferd mot natt» greier i for liten grad å yte teksten rettvise.

Då Eugene O’Neill skreiv «Lang dags ferd mot natt» i 1941, la han ned forbod mot publisering før 25 år etter hans død. Årsaka var nok at innhaldet var sterkt sjølvbiografisk. Men enka hans ville det annleis, og berre eit par år etter at O’Neill døydde i 1953, var det urpremiere på det som er blitt eitt av dei mest spela amerikanske drama. For sjølv om dette i botn kan sjå ut til å handle om den amerikanske draumen, så handlar det like mykje om skuldkjensle, livsløgner, illusjonar, sjalusi, gjerrigskap, religiøse grubleri, alkohol, og sjølvsagt også kjærleiken, altså ulike sider ved kor vanskeleg det er å vere menneske.

Familien Tyrone er ein dysfunksjonell irsk innvandrarfamilie, og vi følgjer dei eit snautt døgn i sommarhuset deira i det som opphaveleg var 1912, men som i Hålogaland Teaters oppsetjing er i vår eiga samtid. James Tyrone (Ketil Høegh) er ein alkoholisert tidlegare fetert skodespelar og Shakespearetolkar, men som nå er ein gjerrig eigedomsspekulant utan eit snev av sjølvinnsikt. Kona hans, Mary (Guri Johnson) var på veg inn i eit strengt religiøst klosterliv då ho møtte og fall hovudstups for James. Ho blei uforvarande heroinist etter den yngste sonens fødsel, og er akkurat heimkomen etter eit avvenningsopphald. Eldstesonen Jamie (Kim Jøran Olsen) skulle bli skodespelar som faren, men er totalt mislukka. Han er ein dagdrivar som får tida til å gå med fyll og fest. Og så er det yngstesonen, Edmund (Sindre Arder Skildheim), tæringssjuk, og forfattarens alter ego. Han er den sarte kunstnarsjela, også ganske alkoholisert, og det er høgst uvisst om han vil overleve dei neste månadane. I originalmanuset er det også ei tenestejente, men her er ho stroke. Eg er ikkje samd i den avgjerda, for ho representerte alternativet, vegen ut av elendet og at det fanst eit liv der ute.

Scena er sett til ein skoddefull seinsommardag i stova i sommarhuset deira. Martin Erikssons scenografi er eit tomt rom med ei taklampe, eit vindauge og ein stol. Like kaldt og nake som den lagnadstunge situasjonen dei fire er fanga i. Og med dette store aude rommet blir avstanden mellom familiemedlemmane også ganske påtrengjande.

Med unnatak av når dei fire går laus på kvarandre, er det lite fysisk handling, for her er det teksten og dialogen som er berande. Gjennom replikkvekslinga og monologane avdekkjer Eugene O’Neill gradvis og lag for lag dei ulike historiene, lagnadane, motsetnadane, og trass i alle orda, den manglande kommunikasjonen. Ragnar Olsen har gitt teksten ei nordnorsk, munnleg og naturleg språkdrakt, og regien til teatersjef Egill Pálsson legg hovudvekta på tekst og dialog. Men ikkje heilt, og det er her denne produksjonen diverre ikkje lukkast. Der O’Neill har laga ein dramaturgisk oppbygging som sakte og omstendeleg kler av dei fire alt dei måtte ha av ferniss, let Pálsson dei heilt frå starten ha store kjenslemessige utbrot som verkar umotiverte og vanskelege å skjøne. Slik går vi glipp av mykje av nyanserikdomen, både i handlinga, og ikkje minst i forståinga av kvar av dei fire og kvifor dei er som dei er. Særleg gjeld dette Jamie, der Kim Jøran Olsen har fått alt for lite å spele på, og blir ganske eindimensjonal. Men eg slit også med å forstå og tru på såpass røynde skodespelarar som Ketil Høegh og Guri Johnson. Berre Sindre Arder Skildheim som yngstesonen Edmund har fått eit stort nok register til at han greier å røre ved noko.

Mot slutten får vi nokre scener som viser kva dette kunne ha blitt. Eit nydeleg tablå der James og Edmund spelar kort, drikk og utvekslar litterære godbitar, syner at her ligg det også ein latent kjærleik i botn. Og Guri Johnsons monolog gir oss omsider noko meir innsikt og forståing av Marys historie og ikkje minst religiøse rivningar. Men trass i desse lyspunkta greidde oppsetjinga i for liten grad å yte den framifrå teksten rettvise.

(Ei litt forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen onsdag den 1. februar 2023.)

TEATERKONSERT

«Knutsen & Ludvigsen – På tide å stå opp»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Øystein Dolmen og Gustav Lorentzen
Regi: Øyvind Brandtzæg
Scenografi: Even Børsum
Lysdesign: Eivind Myren
Musikalsk ansvarleg: Jovan Pavlovic
Orkester: Jovan Pavlovic, Anna Ueland og Håkon Mjåset Johansen
Med: Hans Petter Nilsen, Ivar Nergaard, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Thomas Jensen Takyi

Ein interaktiv og velframført teaterkonsert med ein underhaldningsverdi som overgår det meste.

Gjennom meir enn femti år har minst tre generasjonar sunge med og late seg underhalde av den store songskatten frå Knutsen og Ludvigsen alias Øystein Dolmen og Gustav Lorentzen. Gjennom nesten like mange år har norske teater med vekslande kvalitet presentert ulike sceneversjonar av det absurde universet til desse to, og spesielt om livet i tunnelen. Når Trøndelag Teater nå lagar nok ein sceneversjon, har dei vald å konsentrere seg om songane, og ikkje minst alle ablegøyene som dei to krydra konsertane sine med. Det er blitt ein teaterkonsert der dei presenterer nokre av dei mest kjende visene, uakta om dei har samanheng med tunnelen eller ikkje. Men grevlingen er med, likeins konduktøren, kaptein Knutsen og mykje meir. Resultatet er blitt ein heidundrande, velspela og underhaldande konsert som fekk publikum i ekstase frå første låt. Her det inga aldersavgrensing, for sjølv om det er dei yngste som er hovudmålgruppa, er dette minst like stor underhaldning for alle oss andre.

Regissør Øyvind Brandtzæg har hatt eit luksusproblem med å velje ut berre fjorten songar. Rundt desse har han bygd opp ei framsyning der songane blir integrerte delar av minst like mange sketsjar med akkurat same hysterisk morosame og litt ukorrekte humor som prega konsertane til Knutsen og Ludvigsen. Hovudrollene blir spela av Hans Petter Nilsen (Knutsen) og Ivar Nergaard (Ludvigsen), og det er heilt avgjerande for det framifrå resultatet. Dei to er gode songarar og musikarar, men er først og fremst ein gjøglarduo som har gjort teater saman i rundt ein mannsalder, og slik kjenner kvarandre ut og inn slik at timing, kjemi og alt som trengst for å lage stor humor, er på plass. Med seg til koring og mykje meir, har dei «rypa» Madeleine Brandtzæg Nilsen og Thomas Jensen Takyi som er både grevling og rev. Og i tillegg til at alle desse fire også trakterer ulike instrument, er det eit lite, men ekstremt solid orkester (Jovan Pavlovic, Anna Ueland og Håkon Mjåset Johansen) under leiing av Jovan Pavlovic. Han har, med stor pietet, gitt nokre av songane nye, spennande arrangement, noko som gjer at dette langt frå blir ein konsert med coverlåtar.

Scenografen Even Børsum har gått på skattejakt i teaterets rekvisittlager, og frå snorloftet på hovudscena heng det dei mest utrulege ting, men som effektivt illustrerer det absurde og mangslungne universet til Knutsen og Ludvigsen. Og med lyssettinga til Eivind Myren blir det skapt rom og situasjonar på den store scena.

Knutsen og Ludvigsen er allemannseige, men denne konserten rettar seg i hovudsak til dei yngste, og det ved å vere særs interaktiv. Eitt er at vi alle rett som det er må opp og stå for å synge og nynne med, og å lære å spele nasesekkepipe. Men Nilsen og Nergaard er uvanleg dyktige til å få dei yngste i tale, få aktivisert dei, få nokre av dei opp på scena, og ikkje minst å improvisere avslappa og naturleg til responsen dei får frå bøllefrøa i salen. For her er det ikkje berre lov, men nærast ei plikt å gjere narr av foreldra sine.

Vi er sjølvsagt mange som vil sakne ein og annan song, men utvalet er godt og ganske representativt. Frå opninga med «Dum og deilig» og til finalen med «Kanskje kommer kongen» formeleg kokte det i salen, og alle generasjonar song med av full hals. Desse to songane, og låtar som «Hallo, hallo» og «Grevling i taket» er sjølvsagt egna til stor stemning, men godt var det òg at Brandtzæg hadde funne plass til den langt rolegare «Dinosauren og månen», nydeleg framført av Madeleine Brandtzæg Nilsen. Og ikkje minst til «Eventyret om en melodi» som vel eigentleg var eit solonummer av Gustav Lorentzen, der salen både plystra og nynna med, og der Ivar Nergaard fekk syne at han er ein av landets beste forteljarar.

Til å vere ein teaterkonsert utan nokon raud tråd, har Øyvind Brandtzæg greidd å lage ei overraskande samanhengande framsyning, stramt regissert, men med god plass til improviserte innslag alt etter salens dagsform. Og underhaldningsverdien overgår det meste.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 17. januar 2023.)

TEATER

«Allaq – Dållen gïele/Ildens stemme»
Åarjehlsaemien Teatere, Turnéteatret i Trøndelag og Beaivváš Sámi Našunálateáhter
Av: Cecilie Persson
Regi: Peter Oskarson
Scenografi og kostyme: Peter Holm
Masker: Leo Thörn
Kostymemakar: Berit Haltvik With
Komponist: Frode Fjellheim
Koreografi: Camilla T. Karlsen
Lysdesign: Per Sundin
Med: Lene Cecilia Sparrok, Mary Sarre, Camilla Therese Karlsen, Tore B. Granås, Stein Bjørn og Trond Peter Stamsø Munch

Ei sanseleg, vakker og mytisk framsyning som ikkje alltid er like lett å forstå.

Med Høgsteretts dom om vindmøllene på Fosen og regjeringas suverene forakt for denne avgjerda, er det høgst aktuelt å stille spørsmål om kva som skjer når klimaendringar og overgrep frå storsamfunnet gjer at livsvilkåra for urfolk forsvinn. Dette er bakteppet i «Allaq – Dållen gïele/Ildens stemme», ein samproduksjon mellom Åarjehlsaemien Teatere (Det sørsamiske teateret), Turnéteatret i Trøndelag og Beaivváš Sámi Našunálateáhter (Det samiske nasjonalteateret). På bakgrunn av tre arktiske myter frå Alaska, Kalaallit Nunaat (Grønland) og Sápmi, og som alle har bjørnen og naturen som sentrale tema, har Cecilia Persson skrive eit drama der nordkalotten er blitt ørken, is og eld. Varsla har vore mange, men dei er blitt ignorerte. Nå har livsgrunnlaget til det vesle samfunnet vi møter forvitra, og leiaren avgjer at dei må flytte.

Framsyninga opnar med eit slags ritual der aktørane på ulike vis syner respekt for den livgjevande elden. Men når alt er tørke og aude, er det ikkje anna råd enn å flytte. Den gamle bestemora Sakka (Mary Sarre) må bli att, overlate til seg sjølv og ein sikker død. Men medan mannfolka dreg, vel dotterdottera Allaq (Lene Cecilie Sparrok) å bli att med Sakka,.

Den vidare handlinga er ikkje like lett å få tak på, for her er det ei samanveving av myter, metaforar, symbolikk og stilisert teater som manusforfattar Cecilie Persson og regissør Peter Oskarson ikkje alltid har greidd å gjere heilt forståeleg. Men hovudforteljinga er at Allaq, som er halvt bjørn og halvt menneske, forstår at ein må finne attende til naturen og samspelet med han, personifisert gjennom bjørnen.

Framsyninga har ein del problem med sjølve historia, og noko av spelet blir også vel patosfylt utan at det står i forhold til det som skjer på scena. Men som ei sanseleg oppleving har oppsetjinga store kvalitetar. Scenografien og kostyma til Peter Holm gir oss, utan nærare geografisk plassering, eit illustrerande bilde av eit urfolk. Leo Thörns masker er flotte og Per Sundins lysdesign er stemningsskapande på eit nøkternt og diskré vis. Og det som verkeleg løftar framsyninga, er musikken til Frode Fjellheim som gjennomsyrer det meste, og koreografien og dansen til Camilla Therese Karlsen. Saman med steinar som tar til å sveve, illustrerer ho den same vektløysa med akrobatisk dans som ein trapesartist klatrande i to draperi, og alt samansmelta og synkront med Fjellheims musikk.

«Allaq – Dållen gïele/Ildens stemme» er andre del av ein trilogi som vil bli vist og fullført i samband med Bodø 2024 når Bodø til neste år blir europeisk kulturhovudstad. Men etter urpremieren i Verdal fredag, skal framsyninga i tre veker framover turnere i Trøndelag og Nordland.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 17. januar 2023.)

Gjennom 2022 har dei ulike teatera i Norge gradvis vakna opp etter pandemi og streik, men framleis slit scenekunsten med etterraksten etter det vanskelege fjoråret. Klassekampens teatermeldarar gjer i dagens utgåve opp status. Kor mange produksjonar avisa har meldt i år, har eg ikkje oversikt over, men sjølv har eg sett nærare 100 framsyningar over heile landet, og eg har meldt litt over førti av dei i avisa og ti på bloggen. I dagens oppsummering i avisa fekk vi berre lov å plukke ut ei framsyning kvar. For meg var det eit ganske enkelt val, jamvel om teateråret baud på mange gode og store opplevingar. Påkosta, store produksjonar på Osloscenene, eksperimentelt på Hamar, Shakespeare i meir enn forståeleg språkdrakt i Trondheim, ny norsk dramatikk i Bergen, symbiose av dans og scenografi i Molde, rein underhaldning i Kristiansand, forteljarteater i Haugesund, svart, politisk komedie i Tromsø, solid folkeopplysing frå Beaivváš og sterkt politisk teater i Mo i Rana og Verdal. Her er mange om beinet, og norsk scenekunst er så avgjort mangefasettert. Men det er lite som slår Rogaland Teater når dei får lage ensemblespel på høgt nivå.

ÅRETS FRAMSYNING

«Eks»
Rogaland Teater
Av: Marius von Mayenburg
Regi: Øystein Martinsen

Rogaland Teater fekk i 2014 to Heddaprisar for «Perpleks» av Marius von Mayenburg. Med haustens oppsetjing av «Eks» av same forfattar, er dei nå på same høge nivå. Det er ei intens, attkjenneleg, humoristisk og litt trist historie om kva som skjer når eit tilsynelatande vellukka par får uventa besøk av eksen til den eine. I den overtydande regidebuten til Øystein Martinsen gir han oss eit tett kammerspel utan daudpunkt der dei tre skodespelarane Svein Solenes, Mari Strand Ferstad og Mareike Wang får briljere i tolkinga, og utleveringa, av menneske og karaktertrekk vi kjenner så alt for godt.