Amund Grimstad

TEATER

«Et stykke for de levende i en døende verden»
Teatret Vårt, Storyville, Molde,
Av: Miranda Rose Hall
Omsett av Anne Wiig
Konsept: Katie Mitchell
Regi: Kristian Lykkeslet Strømskag
Komponist: Paul Clark
Med: Anne Wiig

Eit dokuteater som kunne ha blitt i lengste laget var det ikkje for ein framifrå skodespelar.

Frida (Anne Wiig) er dramaturg, og saman med Sara og Karoline driv ho det vesle teaterkompaniet «Nullutslipp». Dei to andre er skodespelarar, medan Frida gjer førebuingane, researchen og alt anna. Vi sit benka på Storyville, Teatret Vårt si biscene, der «Nullutslipp» skal ha siste vising av ei framsyning dei har turnert med i to år. Slik blir det ikkje. Mora til Sara ligg for døden, og Frida får beskjed om at denne siste visinga får ho greie sjølv. Lett fortvila fortel ho oss at dette ikkje er så greitt. For Frida er dramaturg, og ikkje skodespelar. Men ettersom det er ho som har gjort alle undersøkingane, veit ho råd. I staden for å spele det dystopiske stykket der ho røper at alle, absolutt alle dør til slutt, tek ho oss gjennom ei reise frå the big bang, gjennom heile evolusjonen, dei fem store masseutryddingane og inn i vår tid. At vi nå er midt inne i den sjette utryddinga er kanskje ikkje openbert for alle, men etter Fridas pedagogiske halvannan times monolog, bør det ikkje vere mykje tvil.

«Et stykke for de levende i en døende verden» er skriven av den amerikanske dramatikaren Miranda Rose Hall og blei utvikla gjennom kompaniet LubDub Theatre Co i New York der ho sjølv er kunstnarleg leiar. Nå er framsyninga blitt ein del av det europeiske samarbeidsprosjektet STAGES (Sustainable Theatre Alliance for a Green Environmental Shift) der ho blir sett opp i femten land etter eit konsept av den britiske regissøren Katie Mitchell, og der Teatret Vårt i Molde har fått dei norske rettane.

Scena er nake, ingen scenografi, berre nokre få rekvisittar og eit par syklar montert på ruller. I ei litt klein setting skal Frida freiste å redde stumpane for «Nullutslipp». Og ho gjer det ved å gi oss ein innsiktsfull og lærerik kortversjon av verdshistoria sett frå naturens, og ikkje minst feminismens ståstad. Å turnere med teater er ikkje av det mest økologiske ein kan gjere, og Frida veit at ei framsyning brukar «sjukt mykje» straum. Så i staden for å kjøpe kvoter og avlat, som er den vanlege måten å skuve problemet over på andre, er denne framsyninga sjølvforsynt med energi. To lokale syklistar er hyra for å sitje på kvar sin sykkel. Den eine driv lyset på scena og den andre lyd og bilde. Slik skal denne framsyninga vere den første nullutsleppsoppsettinga i Norge, og det fungerer faktisk. Kvar av syklane generer dryge 400 watt, og det er nok på ei lita intimscene. At rommet også treng energi til varme og anna, får vi la liggje i denne omgangen.

Frida er sjølvsagt usikker på prosjektet sitt, nyttar seg av publikum, sjekkar om det er ein naturvitar i salen før ho sjarmerande, insisterande, og svært overtydande fortel heile verdshistoria på halvannan time, og der tida vi menneska har vore på jorda berre er ein mikroskopisk liten del. På eit enkelt vis set ho det meste i perspektiv, og gir døden ei viktig rolle. Den individuelle døden, som at mora til Sara dør, er sjølvsagt trist, men slik er naturens gang. Det er massedøden, artsutryddinga som er problemet. Og der verda har vore gjennom fem store masseutryddingar, er den vi nå er inne i den første som ikkje har skjedd av naturlege årsaker, men som er skapt av ein art som set seg sjølv over alt anna liv.

«Et stykke for de levende i en døende verden» er eit djupt eksistensielt dokuteater der hovudmålgruppa er ungdom, men der vi eldre slett ikkje har vondt av å bli minna på kva vi held på med. Det er blitt som ein lærerik dobbeltime i naturfag. Her ligg også framsyningas største problem. I ei verd der fornufta for lengst har spela fallitt, er det kanskje ikkje så rart at forfattaren mot slutten koplar inn både religiøse og okkulte element, men verre er det at tekstgrunnlaget er for omstendeleg, og at dramaturgien ikkje er stram nok. Oppsetjinga kunne ha blitt ein lang og moralistisk peikefinger var det ikkje for den overtydande framføringa. Anne Wiig har sjølv omsett teksten til eit levande og naturleg norsk, tilarbeidd forteljinga til eigen oppvekst i Bergen og slik gjort det heile meir personleg. Og i tillegg har ho eit så rikt register og eit så sterkt scenisk nærvær at ho gjennom denne teksttunge monologen, der ho har lite å støtte seg på, likevel greier å halde merksemda vår og vel så det.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. november 2023.)

TEATER

«Når det jeg egentlig vil er at du skal holde rundt meg »
Rosendal Teater,
Av: Katja Lindeberg Produksjoner
Regi og konsept: Katja B. Lindeberg
Komponist: Arnfinn Killingtveit
Scenografi: Jørgen Sellevold
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Lys og video: Erik Brenne Torsethaugen
Co-produsert av Rosendal Teater og Black Box teater
Med: Joakim Thrane, Benjamin Lønne Røsler, Per Magnus Barlaug og Katja Brita Lindeberg

Eit innsiktsfullt skråblikk på mannsrolla, men som ikkje greier heilt å avgrense seg.

For fem år sia laga Katja Lindeberg og Madeleine Brandtzæg Nilsen framsyninga «Bare en våt munn». På grunnlag av eit tjuetals intervju med kvinner i ulike aldrar utforska dei kvinnerolla, utfordra tabuførestillingar og ga faen i teaterkonvensjonane. Framsyninga var eit friskt pust, og fekk mykje ros. Etter ei tid som skodespelar ved Nordland Teater, har Katja Lindeberg nå vendt attende til det vesle produksjonsselskapet sitt. Og torsdag var det urpremiere på «Når det jeg egentlig vil er at du skal holde rundt meg» på Rosendal Teater i Trondheim. Denne gongen er det mannsrolla som kjem under lupa. På same vis som i «Bare en våt munn» har ho intervjua ei rekkje menn, redigert det heile og laga ein heilaftans framsyning som tydeleg trefte ei nerve hjå eit entusiastisk premierepublikum.

Scena er open, og møblert i tråd med alle dei stereotypiar og fordommar ein måtte ha om mannsrolla. Her er jakt-trofé i fleng, ein bardisk, eit fotballspel, ein bokseball, men ikkje ein einaste duk eller potteplante. Medan vi kjem inn i salen er dei tre mennene i framsyninga kledde opp i trikotar og supermannskostyme, og driv med guteting, lett attkjenneleg, men også litt overdrive. Så startar det heile, nærast som ei blanding av eit forskingsprosjekt og metateater der Katja Lindeberg på video frå eit kontrollrom bak scena pedagogisk fortel om prosjektet, om all researchen, og at 80 prosent av det som blir sagt i framsyninga, er autentiske sitat frå dei ulike intervjua.

Og her er haugevis å kjenne seg att i utan at eg skal gå i detalj med refereringa. Særleg interessant er det å sjå korleis forventingane mennene har til seg sjølve som menn ligg som ei øydeleggjande presenning over dei, og kor snevert det stundom gjer handlingsrommet deira. Dei tre mennene, Joakim Thrane, Benjamin Lønne Røsler og Per Magnus Barlaug spelar seg sjølve, og som Katja Lindeberg, nyttar dei sine eigne namn. Framsyninga hentar ei mengd ulike mannsroller og -haldningar frå det rike kjeldematerialet, og lenge er dei nærast som Lindebergs marionettar som tek regi og spelar ut det dei blir bedne om. Inntil framsyninga tek ei drastisk vending der dei tre vil vere seg sjølve, nektar å nytte apekostyme for å framstille den «dyriske mannen», og tek til å opponere mot regien utan at eg skal røpe meir om det.

Framsyninga er i utgangspunktet ei herleg blanding av dokuteater og metateater. Alle dei ulike utsegnene som blir presenterte, dei mange tablåa med eit vell av forskjellige menn, kjensler, mangel på kjensler, fiksering på styrke, kjønnsorgan, sjekking, makt, guteting og alt frå alfahannen til incels, er tatt på kornet, og det er uråd å ikkje kjenne seg att. Samstundes som det blir presentert i ei fin blanding av humor og alvor. Men problemet er at det blir for mykje, litt for uredigert, og nærast som ei vareoppteljing i staden for å gå i djupna og konsentrere seg om færre sider. Framsyninga blir noko retningslaus, og meir underhaldande enn til å bli klokare av.

Når produksjonen likevel kjem brukbart i hamn, skuldast det i stor grad castinga og rolletolkingane. Katja Lindeberg har funne tre skodespelarar som kan fronte dei ulike rollene til fingerspissane. Eg har sett Benjamin Lønne Røsler og Joakim Thrane i nokre tidlegare gode oppsetjingar, men saman med Per Magnus Barlaug leverer dei her skodespelarkunst på høgt nivå, og dei framstiller tre typar som er så truverdige, og der samtalen går så naturleg, at ein kunne tru det var verkeleg.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 25. november 2023.)

TEATER

«Natten. Kaos. Stillheten»
Trøndelag Teater, hovudscena
Av: Lars Norén
Omsett av Arne Lygre
Tilarbeiding: Eirik Stubø og Cecilia Ölveczky
Regi: Eirik Stubø
Scenografi og kostyme: Erlend Birkeland
Videodesign: Boya Bøckman
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Trond Ove Skrødal, Janne Kokkin, Jo Saberniak og Paal Herman Ims,

Ei gåve til alle som er glad i engasjerande og godt teater og i framifrå skodespelarkunst.

Den svenske dramatikaren Lars Norén (1944-2021) var særs produktiv og skreiv ei mengd drama frå slutten av sekstitalet og fram til han døydde. Gjennombrotet fekk han med «Natten er dagens mor» i 1982 og oppfølgjaren «Kaos er nabo til Gud» året etter. I 1988 kom «Stillheten» som ein slags epilog i det som mange kallar «hotelltrilogien». Med ein god del sjølvbiografisk materiale, og med sterk inspirasjon frå Eugene O’Neills «Lang dags ferd mot natt» har han i desse tre stykka skrive om ein temmeleg dysfunksjonell familie der yngstesonen David er forfattarens alter ego. Norén er forbausande lite spela i Norge, men dei to første i denne hotelltrilogien, og særleg «Kaos er nabo til Gud» er tidlegare sett opp på fleire scener.

Nå har Eirik Stubø saman med dramaturgen Cecilia Ölveczky tilarbeidd alle tre dramaa og laga ei heilaftans framsyning i tre akter. Laurdag var det norgespremiere på Trøndelag Teaters hovudscene på «Natten. Kaos. Stillheten». Og la det berre vere sagt med ein gong. Tre akter og langsamt og dvelande teater som verkeleg bora i menneskesinnet gjennom fire og ein halv time, var så intenst at det ikkje på noko vis kjentest som den maratonframsyninga det var.

Scena er eit stort ope rom, berre delvis møblert slik at scenografien til Erlend Birkeland gir rom for at vi er i ein hotellobby, på kjøkenet og i private gemakk. Den sparsame møbleringa gjer at avstanden til aktørane, og nokre gongar mellom dei, blir stor og nesten uoverkommeleg. Samstundes gjer lyssettinga til Eivind Myren og fin videodesign av Boya Bøckman at vi kjem nesten ubehageleg tett på i nokre av dei mest djuptborande tablåa. I tillegg gir videobruken gode illustrerande bakteppe for settinga. Eit like viktig bakteppe er lydbildet som er stemningsskapande bruk av jazzmusikk frå 50- og 60-talet.

Vi er på ein liten plass ingenstad i Skåne der Martin (Trond-Ove Skrødal) og kona Elin (Janne Kokkin) driv eit lite hotell som heile tida ligg på konkursens rand. Her bur også dei to sønene Georg (Jo Saberniak) og den litt yngre David (Paal Herman Ims). På bakteppet står datoen 9. mai 1956, det er sekstenårsdagen til David, og familien er i ferd med å vakne til liv. Kvardagspraten er giftig, og vi ser raskt at her ligg det ei rekkje konfliktar og udetonerte bombar. Etter kvart forstår vi at Martin er ein alkoholikar og livsløgnar og at Elin ber på ein eller annan sjukdom. Og sjølv om brørne kan møtast i ein felles lidenskap for jazzen, er det eit underliggjande hat mellom dei som stadig kjem til overflata. Ein dysfunksjonell familie som i botn er både glad i og avhengig av kvarandre, men som berre heilt unntaksvis når fram i kommunikasjonen.

Andre akt er sett til september 1961, og det er i dobbelt tyding haust i familien. Elin er kreftsjuk og kjem heim etter nokre månader på sjukehus. Alle forstår at ho ikkje har lenge att. Samstundes har Georg henta David heim frå ein psykiatrisk institusjon der han har vore eit halvår etter å ha freista å ta livet av seg. I denne akta dreg det seg skikkeleg til med ei rekkje opprivande og dels valdelege tablå, nydeleg balansert av dvelande scener der dei fire tidvis faktisk greier å nå fram til kvarandre.

Siste akt er ikkje sett til nokon dato, og det er forståeleg, for her er kronologien broten opp. Vi er på eine sida midt mellom dei to første aktene der vi forstår at Elin er alvorleg sjuk, men ikkje terminal. Samstundes kjem David heim frå Stockholm etter å ha fått gitt ut sin første roman. Slik blir «Stillheten» mest som ein epilog og oppsummering der vi får endå djupare innsikt i dei fire lagnadane.

Eg har sett nokre av tidlegare oppsetjingar av «Natten er dagens mor» og «Kaos er nabo til Gud». Dei har alle vore sterke og skilsetjande, men har synt det dysfunksjonelle, konfliktane, dei fysiske oppgjerda og det sjokkerande med så brei pensel at eg i ettertid ser at noko gjekk tapt. Eirik Stubøs regi har ei heilt anna tilnærming, og er langt meir subtil. Alt er neddempa, og berre sjeldan blir det fysiske eksessar. Då blir det også så mykje sterkare. For her er det gifta, det bitre, men også den underliggjande kjærleiken i underteksten som får gjere jobben. Stubø tar seg god tid, gir oss dvelande scener med lange pausar slik at alt får tid til å søkke inn. Og slik får han vist oss at vel er dette ein dysfunksjonell familie, men dei er også heilt vanlege, som deg og meg og til å kjenne att og identifisere seg med. Då blir ikkje dette lenger eit titteskap inn i ei vond og annleis verd, men noko som i langt større grad vedkjem oss alle.

Dette hadde ikkje Stubø greidd utan det heit formidable ensemblet på scena. Det er utmattande og ekstremt tekstrike roller der skodespelarane må nytte heile registeret og vel så det. Trond-Ove Skrødal og Janne Kokkin er blant teaterets mest røynde, har spela tilsvarande roller saman tidlegare og kjenner kvarandre godt. Slik får dei med få fakter tydeleg og varsamt fram alt det usagte og dualiteten i ekteskapet. Storebroren Georg er den som vil ut, som byr på ein slags normalitet, men som likevel ikkje greier å slite av navlestrengen, og Jo Saberniak balanserer desse ulike sidene på overtydande vis. Og så er det David, den sarte og sårbare kunstnarsjela som blir portrettert og nådelaust utlevert av Paal Herman Ims, neddempa, nesten underspela, men nettopp difor så overtydande i ei rolletolking som er eit imponerande og mangesidig djupdykk i menneskesinnet.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. november 2023.)

TEATER

«Titus Andronicus»
Nordland Teater
Av: William Shakespeare
Omsett av Ragnar Olsen
Tilarbeiding: Birgitte Strid
Regi: Birgitte Strid og Terje Skonseng Naudeer
Scenografi og kostyme: Nora Furuholmen
Lyddesign: Kjetil Schjander Luhr
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel Nordheim Andreassen
Med: Rune Storsæther Løding, Inga Ibsdotter Lilleaas, Julie Sofie Reite, Sondre Krogtoft Larsen, Stein Elvestad, Piotr Misztela, Sindre Bergfall, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen og Mats Gukild

Ei over 400 år gamal dissekering av hemna som rettsprinsipp, og diverre framleis like aktuell.

Av William Shakespeares rikhaldige produksjon er det faktisk framleis drama som ikkje er sette opp på ei norsk scene. Så om det ikkje var ein sensasjon, var det likevel ein teaterhistorisk milepåle då Nordland Teater laurdag hadde norgespremiere på Shakespeares «Titus Andronicus», truleg skriven i tida mellom 1588 og 1593.

«Titus Andronicus» blir rekna som Shakespeares første tragedie, men er nok meir eit hemndrama, ein sjanger som var populær på 1500-talet. Stykket blei straks ein suksess, men på grunn av den ekstreme valden blei det etter kvart mindre populært og er lite spela i hundreåra etter. Men avtroppande teatersjef på Nordland Teater, Birgitte Strid, og regissøren Terje Skonseng Naudeer, båe med sterke band til Shakespeare, har lenge sysla med tanken om å setje det opp. Og med ei solid omsetjing til nordnorsk av Ragnar Olsen, tilarbeidd av Strid og regissert av Strid og Skonseng Naudeer saman, var det laurdag norgespremiere i Mo i Rana.

Vi er i ei litt ubestemmeleg tid på slutten av Romarriket, men også i førkristen tid. Den store hærføraren Titus Andronicus (Rune Storsæther Løding) kjem heim til Roma etter å ha vunne ein ti år lang blodig krig mot gotarane. Hærtoktet har kosta dyrt og Titus har sjølv mista 21 av sønene sine. Frå krigens kaos trur han at det nå skal bli orden, men slik blir det ikkje. Som skikken er, må han gjere eit offer til gudane når han kjem heim, og dotter til gotardronninga Tamora blir drepen. Tamora (Inga Ibsdotter Lilleaas) sver sjølvsagt hemn. Samstundes har keisaren døydd, dei to sønene hans slåst om trona, og det går mot borgarkrig. Folket ber Titus overta, men han avslår, og peikar ut eldste keisarsonen, Saturninus (Sondre Krogtoft Larsen) til keisar. Som i dei fleste Shakespearedramaa er intrigen komplisert, og eg skal halde meg frå å gi eit resymé, men det gjer ikkje konfliktnivået lægre at den nye keisaren tar gotardronninga Tamora til kone, og at Lavinia (Julie Sofie Reite), dotter til Titus er trulova med den forsmådde broren til keisaren. Handlinga vidare er nærast ein valdsorgie der Shakespeare dissekerer hemna som rettstilstand og syner kva for ein endelaus spiral slikt fører til. Det er oss og dei andre, det er løgn, svik, og dehumanisering og demonisering av motparten. Parallellane til dagens verdssituasjon er diverre skremmande klåre. Hendingane i Midtausten dei siste vekene har gjort framsyninga ufriviljug aktuell.

Alt før framsyninga tar til set Kjetil Schjander Luhrs illustrerande lydbilde standarden for produksjonen. Eg får straks assosiasjonar til det dystre, men også det sakrale. Og Nora Furuholmens uvanleg stramme scenografi understrekar inntrykket. Aksialt og heilt symmetrisk, nokre mørke veggskiver og eit opphøgd podium som kan tene både som romersk bad, keisartrone, slaktarbenk og middagsbord. Men som også kan vere eit alter der offerhandlingane blir utførte. Og når finalen kan minne om eit morbid nattverdsbord, er den sakrale ringen slutta utan at eg skal røpe meir.

I denne stilsikre settinga har Birgitte Strid og Terje Skonseng Naudeer vald å gi oss ein særs stilisert versjon av historia bygd opp av mange tablå der ikkje alle sceneskifta er like synkrone og saumlause. Den stiliserte presentasjonsforma er vellukka ved at framsyninga ikkje blir ein motbydeleg valdsorgie, men i staden eit titteskap inn i menneskeleg vondskap og kor lite konstruktiv hemna er som straff. Men på same tid er det eit problem ved at dei fleste rollene også blir så stiliserte at dei ikkje får dei menneskelege trekka som gjer at vi kjem under huda på dei. Unnataket er Titus sjølv og dei to kvinnene. Inga Ibsdotter Lilleaas syner på infamt vis den intrigante Tamora som ikkje skyr noko for å hemne ofringa av dottera. Og Julie Sofie Reite som Lavinia gir oss ein mytologisk skapnad, ikkje heilt av denne verda, og den einaste som berre er eit offer og ikkje sjølv vond. I ei setting der alle har mørke og uniformsliknande klede, er ho kledd i kvitt som ein openberr kontrast. Rune Storsæther Løding har gjennom tidlegare produksjonar synt seg som ein habil Shakespearetolkar, og gjer ikkje noko unnatak denne gongen. Han er generalen og faren som i utgangspunktet er rettskaffen, som blir korrumpert og riven med av valden, men som gradvis kjem til ei erkjenning, alt formidla overtydande og tydeleg.

«Titus Andronicus» speglar diverre samtida vår alt for godt, men kan framsyninga seie oss noko om vegen ut anna enn at hemna er eit blindspor? På det gir ho ikkje noko svar, men avsluttar i staden med ein cliffhanger som stiller eit ope og grunnleggjande spørsmål.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. november 2023.)