Amund Grimstad

KOMMENTAR

Årets Heddadagar synte at festivalen er komen for å bli. Likevel står han ved eit viktig vegskilje.

I ei heil veke til endes har folk i og rundt Oslo fått oppleve ein teaterdugnad av det verkeleg sjeldne. Heile 33 scenekunstinstitusjonar har gått saman om å skipe Heddadagane, og i løpet av ei veke er det vist meir enn 50 ulike produksjonar frå rundt 30 teater og produksjonsselskap. Og det store fleirtalet av oppsetjingane er frå andre stader enn Oslo. Dette er både kostbart og krevjande, og i utgangspunktet nærast umogeleg. Men for tredje året på rad har teatera likevel fått det til. Heddadagane er så avgjort Teater-Norge som syklar på vatnet.

Festivalens mor, og samstundes det desiderte høgdepunktet desse dagane, er utdelinga av Heddaprisen. Frå dei første kåringane for 21 år sia, har denne prisen vakse til å bli det mest prestisjefylte trofeet ein norsk scenekunstnar kan vinne. Ein jury på sju personar ser og vurderer til saman rundt 150 produksjonar kvart år, og deler ut prisar i heile tolv ulike kategoriar. Og sjølv om ingen er hundre prosent samde med juryen til ei kvar tid, og avgjerdene ikkje alltid er like populære, er det ingen i dette landet som har sett meir og difor har eit betre overblikk enn juryen. Det som var spesielt, og for mange av oss gledeleg i år, var at ingen stor og tung institusjon stakk av med det meste. I staden var det ei uvanleg god fordeling frå særs ulike produksjonsselskap og teater og med ei god geografisk spreiing. Sidan juryen ikkje tar omsyn til noko anna enn kvalitetskrava, tyder det at scenekunstnivået for tida er jamt høgt over heile landet.

Ettersom det under Heddadagane blei vist teater frå morgon til kveld, var det for den teaterinteresserte høve til å sjå fleire produksjonar om dagen. Parallelt med, og i samarbeid med Heddadagane var det også Norsk dramatikkfestival med ti produksjonar. Og Kloden (scenekunst for unge) synte i tillegg eit titals oppsetjingar i og i nærleiken av eit telt ved Nationaltheatret. På eit tjuetals scener fekk vi oppleve den store spennvidda det er i norsk teater for tida. Og Vega scene baud på den einaste premieren under festivalen, med «Manning er fri», ei etter mi meining framifrå framsyning om Chelsea Manning.

Heddadagane er også eit gedigent bransjetreff der det var fleire seminar og debattar. I Klassekampen måndag var det breitt referat frå «Kunst under press» om åtaka på det kunstnarlege ytringsrommet med utgangspunkt i framsyninga «Ways of seeing». Eit anna spørsmål som blei debattert, var streaming av framsyningar slik det blir gjort frå The Metropolitan Opera i New York. Ein del politikarar har fått det for seg at dette kan vere ein måte å spare pengar på, og nyttar honnørord som demokratisering og kunsten ut til folket for å selje inn ideen. Den blei tatt ganske ubønhøyrleg ned av Knut Alfsen frå Skodespelarforbundet og regissøren og dramatikaren Tyra Tønnessen.

Når festivalar tar til å leve sine eigne liv, er det eit prov på at dei er komne for å bli. I år dukka det også opp spinoffs som Off-Hedda, ein frynsefestival ganske på sida av det heile. Men sjølv om festivalen openbert er komen for å bli, står han likevel ved eit viktig vegskilje. Dei to første åre fekk store og krevjande utanbys produksjonar gjeste hovudscena på Nationaltheatret. I år var det ingen av teatera i Oslo som fann scene til anna enn mindre gjestespel. Det var eit stort sakn, og bør ikkje bli ei vane. Då kan det fort feste seg eit inntrykk av at store oppsetjingar er noko ein driv med i Oslo, medan regionteatera spelar monologar, forteljarteater og små produksjonar eigna for turné. Det er så avgjort ikkje eit rett bilde av eit Teater-Norge der det for tida skjer masse spennande både i det frie feltet og på regionteatera, og der mangfaldet og den geografiske spreiinga aldri har vore større.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen onsdag den 19. juni 2019.)

TEATER

«Anno 2050»
Verkstadhallen, Svartlamon, Trondheim
Av Scenisk fiksjon AS v/Philipp Stengele, Cecilie Lundsholt, Anders Nybø, Elisabeth Topp og Synnøve Hatlen
Regi: Philipp Stengele
Scenografi: Anders Lilleby
Lyddesign: Jonas Høgseth
Videodesign: Anders Nybø
Lysdesign: Philipp Stengele og Anders Nybø
Med: Elisabet Topp, Synnøve Hatlen, Philipp Stengele og Anders Nybø

Kanskje ikkje verdas største scenekunst, og ei oppleving meir enn ei framsyning. Men «Anno 2050» gjorde likevel noko med deg, og ettersmaken var av dei heilt sjeldne.

Verda er i ferd med å gå til helvete, og for oss i vesten skjer reisa på første klasse slik at det er endå vanskelegare å innsjå realitetane. Om det ikkje skjer drastiske endringar i livsstil, forbruk, energibruk og co2-utslepp i løpet av kort tid, er scenarioa ganske dystre. Fleire forskarar har rekna tida rundt år 2050 som perioden då verknadane vil slå inn for fullt om vi held fram som i dag. Det er med utgangspunkt i desse dystre spådomane at det vesle nystarta produksjonsselskapet Scenisk fiksjon AS har laga framsyninga «Anno 2050» som hadde førpremiere på Verkstadhallen på Svartlamon i Trondheim måndag i samband med NTNU The Big Challenge Science Festival.

Publikum blir sleppte inn i fire grupper, og må alle ta på seg ein heildekkjande kjeledress før vi benkar oss på provisoriske møbel i det som syner seg å vere eit bomberom. Katastrofen har skjedd, litt uvisst kva og i kva omfang, men saman med våre leiarar, Elisabet (Topp) og Synnøve (Hatlen) blir vi instruerte om vårt nye tilvære, som viser seg å ikkje vare berre nokre timar eller dagar, men i månader og år. Innestengde og svoltne må ein prøve å greie seg som best ein kan, og etter kvart kjem Anders (Nybø) og Philipp (Stengele) også inn, og med dei ganske uventa matrettar.

Frå ei litt famlande opning der vi får høyre kor svoltne vi er, men ikkje kjenner og opplever det, og heller ikkje heilt får inn under huda kva for katastrofe som har skjedd, tek handlinga ei heilt anna retning når naturkokkane Philipp og Anders kjem inn. Før det er det blitt sendt rundt dei siste reminisensane av tradisjonell matproduksjon, – RSP-boksar (Reserve StridsProviant eller Daud mann på boks som han også kallast) utan at nokon eingong freista å smake. Tradisjonell matproduksjon er det slutt på, og det er forbode å ete kjøt og fisk. Skal ein overleve utan vanlege matforsyningar, må ein finne føda sjølv, og her får vi ein pedagogisk og nesten kulinarisk innføring i alt det spiselege og faktisk ganske gode som ligg rett framfor nasane våre. Og etter kvart stig nyfikna og eksperimenteringslysten også hjå publikum. Frå ulike gras- og bladsortar via røter, brennesle, sopp og tang, blir vi servert nydelege supper og ein tarespagetti før krona på verket er dampa sniglar. Det siste var på line med å ete blåskjel.

Samstundes som prøvesmakinga og tilreiinga tek til, og våre fire leiarar i bomberommet greier ut om det vi får servert, skjer det gradvis noko merkeleg i salen. Stemninga letnar, vi tek til å prate med og til kvarandre, kommenterer og utvekslar smaksopplevingar. Og om vi framleis ikkje kjenner svolten og avmakta etter to år i eit indre eksil, eller gleda ved atter å få lov å produsere barn, har serveringa gjort noko med oss, ikkje berre sosialt, men også med tanke på forståinga av matvaresituasjon og kva som finst rett framfor nasen din, rettar som i tillegg ikkje berre er etandes men faktisk ganske gode.

«Anno 2050 er kanskje ikkje så stor scenekunst, og det er truleg meir interessant som prosjekt enn teater. Men dt blei likevel ei heilt spesiell teateroppleving som etter kvart gjorde noko med deg. Ho fekk deg neppe til å endre livsstil over natta eller å bli vegetarianar, men det var i alle fall teater med særs god ettersmak.

TEATER

«Manning er fri»
Vega scene, Oslo
Av Anders Budde Christensen
Omsett av Henriette Vedel
Regi: Line Heie Hallem
Scenografi, lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Kostymedesign: Ida Toft
Lyddesign: Bård Kleppen Watn
Koreografi: Anne Katrine Fallmyr
Med: Petter Winther

Intenst, velspela, godt og politisk forteljarteater om ei sak vi ikkje må la gå i gløymeboka.

Det er Heddadagar i Oslo denne veka og i tillegg til at folk i hovudstaden får høve til å sjå eit rikt utval av dramatikken frå heile landet, er det også duka for premierer. I går var det norgespremiere på det danske stykket «Manning er fri» på Vega scene, og det blei ei særs sterk oppsetjing som flest mogeleg bør få med seg.

Dei fleste kjenner historia om den amerikanske soldaten Bradley Manning som for åtte år sia risikerte dødsstraff for å ha varsla verda og ålmenta om grufulle overgrep frå amerikansk side i krigen i Irak. Han blei med dette ein av verdshistorias viktigaste varslarar på line med Carl von Ossietzky, Daniel Ellsberg, Mordechai Vanunu og Edward Snowden. Vi veit også at Bradley Manning i løpet av fengselsopphaldet skifta kjønn og nå heiter Chelsea, og at noko av det siste Barack Obama gjorde før han gjekk av som president, var å avkorte straffa hennar slik at ho blei sett fri i mai 2017. Og så har vi kanskje fått med oss at ho nå er fengsla att for ringeakt for retten etter å ha nekta å vitne for ein storjury i saka mot Julian Assange. Men dette er berre dei overflatiske nyhendemeldingane, og seier lite om kva val som låg bak handlingane hennar, og kva for menneskelege kostnadar slike val medfører for eit lite og einsleg menneske som i tillegg til dei verdspolitiske aspekta ho set i spel, også slit med langt meir personlege og indre konfliktar.

Den danske skodespelaren og dramatikaren Anders Budde Christensen har sjølv møtt Manning. På grunnlag av dette møtet og nitide studiar av historia hennar har han skrive eit teaterstykke som han sjølv for tida framfører i Danmark. Nå har den relativt nyopna Vega scene i Oslo fått omsett manuset til norsk, og i regi av Line Heie Hallem og med Petter Winther som Bradley/Chelsea, var det norgespremiere fredag til fullsett sal og stor begeistring frå publikum.

På ei så godt som nake scene, berre med ein mobil lysrigg og med utsøkt og god lyssetjing, møter vi Bradley Manning (Petter Winther) som etter kvart blir Chelsea Manning. Framsyninga er eit forteljarteater der Winther fortel Mannings historie frå barndom og oppvekst i ein knøttliten by i Oklahoma, flytting med mora til Wales nokre år før ho som syttenåring reiste attende til USA der ho levde eit noko omskifteleg liv før ho som tjueåring verva seg til hæren for å få gratis utdanning. Ho rekna seg rett nok som ein patriot, men hadde for lengst synt at ho var kritisk til invasjonen i Irak. For oss i Norge kan det å verve seg til ein hær ein er kritisk til oppfattast som eit merkeleg og litt sjølvmotseiande val, men i USA der utdanning i hovudsak er eit gode for dei rike, er slikt slett ikkje uvanleg. Ho sleit seg gjennom rekruttskole med mobbing og fysiske utfordringar, før ho etter kvart blei etterretningsanalytikar og stasjonert i Irak. Der fekk ho tilgang til sjokkerande opplysningar som ho meinte ålmenta fortente innsyn i, og freista å få innpass hjå og kontakt med store seriøse aviser som Washington Post og The New York Times. Men dei var tungrodde og problematiske, og ho enda opp, litt motviljug, med å sende fleire tusen graderte dokument til Julian Assange og WikiLeaks. I tillegg til den vidgjetne videoen som syner drapa av to journalistar frå Reuters. Og resten er historie, vil ein så kunne seie. Men det er ikkje sant. For denne framsyninga fortel så mykje meir. Ho tek til med Mannings problem med kjønnsidentitet heilt frå barndomen og til ho i fengselet valde å bli Chelsea. Og ho fortel utførleg om dei heilt uverdige soningsforholda ho fekk etter fengslinga, forhold som kunne ha knekt den mest psykisk sterke. Christensens tekst er veldokumentert, intens og god, og Henriette Vedels omsetjing er til eit naturleg og godt, munnleg norsk.

Framsyninga er som sagt eit forteljarteater der Winther framfører historia både i første og tredje person med heilt saumlause skift slik at han både fortel om Bradley og Chelsea og framstiller dei. I kakifarga klede, som illuderer soldaten, men også den litle og relativt anonyme hovudpersonen, nyttar Winther heile scena, men utan store geberdar. Det einaste scenografiske elementet er ein stor mobil lysrigg som både blir nytta til lyssetjing, stengsel, og til det litle buret som var cella hennar i alt for lang tid. Winther fortel lågmælt og utan mygg, og trass i den store scena, gjer dette at vi kjem nær på personen og dei vala ho tok og kva for kvalar ho hadde. Petter Winther var utdanna for berre fire år sia, og etter det har eg sett og meld han i fem roller på like mange forskjellige teater. Ved sia av å vere skodespelar, er han også illustratør, songar og komponist, og i denne oppsetjinga viste han seg også som ein framifrå dansar. Dette multitalentet kom godt med i ei ekstremt tekstrik oppsetjing på nesten to timar utan pause der det er Winther og berre han det dreier seg om. For å halde oppe dramaturgien og merksemda frå publikum, er det godt å ha mange fasettar å spele på, og det registeret syner Winther. Då Manning sat som mest isolert i cella, som i røynda var eit bur, hadde ho forbod mot det meste, også fysisk trening. Ikkje eingong situps eller pushups var lov. Men advokaten hennar fann eit smotthol i lova, for dans var ikkje forbode. Og som eit kjærkome brot, presenterer Winther ekspressiv dans (som det sikkert ikkje var plass til i buret), og som på illustrerande vis fekk fram alt det innestengde i livet og kroppen hennar.

Line Heie Hallem, for lengst ein velmerittert skodespelar som eg har hatt gleda av å sjå og melde i mange ulike oppsetjingar, debuterer her som regissør. Det gjer ho med stålkontroll. For å presentere eit nærare to timar langt forteljarteater på ei stor og tilnærma nake scene, utan daudpunkt og heile tida med dramaturgisk stigning, er ikkje enkelt.

«Manning er fri» er ei intens og velspela framsyning som i ein særs god tekst fortel ei viktig og både personleg og politisk sterk historie om eit lite menneskes umenneskelege mot, trass i alle dei menneskelege og fysiske kostnadane vala hennar førte med seg.

TEATER

«Annie»
Tårnet på Munkholmen, Trondheim
Av Thomas Meehan, Charles Strouse og Martin Charmin
Omsett av Finn Ludt
Regi og koreografi: Ingrid Elisabeth Kummeneje
Musikalsk leiar: Øyvind Jo Heimdal Eik
Scenografi: Marie Steen Løwendahl
Kostyme: Silje Botten
Med: Helle Haugland, Silje Sviggum, Oliver Matheo E. Støen, Magnus Lie Hetland, Sissel Tørring Brattli, Runar Christoffersen Walsø, Vigdis Knudsen Moe, Tobben Rørtveit, Joachim Lindgren, m. fl.

Årets sommarteater frå BUL Nidaros er kanskje ikkje av dei mest profesjonelt framførte, men samstundes så innhalds- og opplevingsrik, sjarmerande og fornøyeleg at det likevel står fram som ein av dei beste produksjonane i teaterlagets historie.

Det slår aldri feil, og det er ei meldingsopning eg har nytta til det keisame. Når kalenderen visar sommar, men Trondheimstermometera syner det motsette, då er det tid for sommarens likevel varmaste oppleving. For 36. gong set teaterlaget i BUL Nidaros opp sommarteater i tårnet på Munkholmen, og som så ofte før, er det ein gamal musikalklassikar som er repertoar. I år er det «Annie», Broadwaymusikalen frå 1977 om den 11 år gamle foreldrelause jenta Annie (Helle Haugland), som i Dickensk and bur saman med andre jenter i same situasjon på ein kommunal barneheim i depresjonens New York City, nærare bestemt i 1933. Heimen er i røynda ein slaveleir med barnearbeid og ingen skulegang, og der ungane blir hundsa av den noko forfylla styraren Miss Hannigan (Silje Sviggum) som likevel ikkje er heilt utan forsonande trekk. Annie er ei kvikk lita jente som lev i håpet om å finne att foreldra, og klamrar seg til eit brev der dei lova å kome attende og hente henne då dei sette ho frå seg som nyfødt.

I USA, land of opportunities, er moralen sjølvsagt at alle kan bli sin eigen lykkesmed, og rike kapitalistar er ikkje problemet, men løysinga, spesielt om dei er mesenar. Og trass i at vi veit at dette er amerikansk historieforfalsking og søtsuppelirumlarum, let vi oss villig forføre av denne rørande historia. For den ekstremt velståande Mr. Warbucks (Magnus Lie Hetland) er nettopp ein slik velgjerande kapitalist som vil gjere godt og låne eit foreldrelaust barn eit par veker. Det blir Annie, og sjølvsagt fell den særs opptekne, og eg vil tru relativt kyniske forretningsmannen, for Annies sjarm, slik vi i salen har gjort for lengst, og vil adoptere henne. Der kunne historia ha slutta, men Annie vil helst til foreldra sine, som utan at ho veit det døydde i ei bilulukke like etter at ho blei bortsett, og Mr. Warbucks lovar ut ein svimlande høg sum til dei som kan finne foreldra hennar. Hundrevis av lykkejegerar og sjarlatanar dukkar opp og gjer krav på foreldreretten, og meir skal eg ikkje røpe av handlinga.

Heile 28 aktørar, dei fleste av dei særs unge, er i aktivitet i om lag dobbelt så mange roller, og sjølv om teaterlaget i BUL er ein god skole, var det mange urøynde debutantar, og mykje å halde styr på med tanke på personinstruksjon og koreografi for Ingrid Elisabeth Kummeneje. Ho har ansvaret for både regi og koreografi, ei i utgangspunktet umogeleg oppgåve som ho har løyst på eit overraskande bra vis med mange oppfinnsame små gags, litt metateater og masse sjølvironisk surrealisme på dei områda der det var openbert at skodespelarkunsten ikkje strokk til. Når barn skal spele vaksne, som til dømes ei scene med president Roosevelt og delar av regjeringa hans, blir det fort litt ufriviljug parodisk. Kummeneje har løyst dette ved å erkjenne problemet, og i staden lage ein surrealistisk parodi på parodien, og det blei ei hysterisk morosam scene der vi på litt uhistorisk vis fekk presentert kva som eigentleg var opphavet til Roosevelts «New Deal». Slik har Kummeneje også gjort med eit radioshow som er minst like artig og velspela. At ho i tillegg har fått dei unge til å danse, stort sett i takt, i eit utal song- og danseopptrinn, gjer det heile endå meir imponerande. BUL nyttar ikkje orkester denne gongen, men musikalsk leiar, Øyvind Jo Heimdal Eik, har laga eit godt tonefølgje ein kunne tru var live musikk om ein ikkje visste anna. Eg har nok høyrt betre songprestasjonar frå BUL tidlegare, men premierenervar er lov å ha for dei som enno ikkje er tenåringar. Og Annie song faktisk vel så bra a capella som med akkompagnement. «I morgon» (Tomorrow) a capella var til å grine av.

Tårnet på Munkholmen er ei scenografisk utfordring av dei sjeldne, i røynda nærast umogeleg å løyse. Men kvart år greier teaterlaget det likevel. Denne gongen er det i tillegg eit utal sceneskift og det gjer det endå meir vanskeleg, – les: umogeleg. Men scenograf Marie Steen Løwendahl har greidd det, mellom anna med god hjelp av kulisseansvarleg Sverre Farstad. Dei har rett og slett laga ei heimesnekra manuell dreiescene, og ho løyser det meste. At sceneskifta med manuell skuving blir ganske synlege, er løyst med det same sjølvironiske metagrepet som gjer det heile så sjarmerande. Og når alt går gale, og scenografien heng seg opp, så løyser dei unge amatørane det på strak, og nærast profesjonell arm slik at ein nesten skulle tru det var nok eit planlagt metainnslag. Kostymeansvarleg Silje Botten har nærast gått amok i denne produksjonen, og må ha sett grå hår i hovudet på alle foreldra i produksjonsapparatet som har jobba dugnad med å sy alle kostyma som stort sett er tidsriktige, oppfinnsame, – og ikkje minst mange.

Frå ein litt famlande start, er det ikkje lenge før den purunge Helle Haugland eig både scene og publikum. Med eit relativt diskret og forsiktig spel sjarmerer ho oss trill rundt, og i det særs vakre samspelet med Magnus Lie Hetland som den rike, er det ikkje vanskeleg å forstå kvifor ho tilførte ein god porsjon menneskelege dimensjonar til milliardærens liv. Ingrid Elisabeth Kummeneje har hatt ei særs god hand om personinstruksjon, og late einskilde av dei små få vere dei sjarmtrolla dei er i staden for strigla og stramt regisserte skodespelarar. Akkurat dette grepet med ikkje å freiste å gjere produksjonen meir profesjonell enn det er mogeleg, har vore særs heldig. For deg som ha vil ha noko å varme deg på i trøndersommaren, er det berre å ta ein tur til Munkholmen. Der er det humor, varme og sjarm i ei uvanleg surrealistisk og underhaldande blanding.