Amund Grimstad

TEATER

«Hedda Gabler»
Haugesund Teater
Av: Henrik Ibsen
Regi og komponist: Øyvind Osmo Eriksen
Scenografi: Bård Lie Torbjørnsen
Med: Anna Ladegaard, Pål Fredrik Kvale, Manish Sharma, Malene Wadel, Fabian Heidelberg Lunde og Ane Skumsvoll

Trass mange gode ansatsar kjem ikkje framsyninga heilt i hamn på premierekvelden.

Haugesund Teater vil om eit par år få eit nytt teaterhus. Men teateret satsar friskt også i dei kummerlege lokala dei har, og denne gongen med «Hedda Gabler» av Henrik Ibsen. Det er ei framsyning med mange gode sider, men som ikkje lukkast heilt.

«Hedda Gabler» er eitt av Ibsens meir psykologiske drama, og Hedda sjølv er ei av verdsdramatikkens mest gåtefulle kvinner. Ho (Anna Ladegaard) er ei omsverma kvinne i slutten av tjueåra som nettopp har inngått eit fornuftekteskap med Jørgen Tesman (Pål Fredrik Kvale), mykje fordi han snart vil få eit professorat og slik kan by på ein viss sosial og økonomisk tryggleik. Men raskt går det opp for henne at ho har tatt feil. For Hedda er livet eit tidsfordriv der ho leikar seg med andre menneske som ein stor intrigant. Ein tidlegare flamme, den litt mystiske og turrlagde Eilert Løvborg (Manish Sharma), og husvennen Assessor Brack (Fabian Heidelberg Lunde), står båe for løyndomar ho ikkje har delt med Jørgen. Og Eilerts assistent, den meir jordnære og uskuldsreine Thea Elvsted (Malene Wadel) blir fort, saman med Eilert, fanga i Heddas mange løgner og spel. Hedda kan tolkast som ei livstrøytt og bortskjemt kvinne som fordriv tida med intrigespel, heilt til ho fell for eige grep. Men ho kan og sjåast som ei kvinne fanga i den borgarlege heimen, og som vil vekk frå å vere mannens leiketøy, men som nyttar andre middel enn Nora Helmer.

Regissøren Øyvind Osmo Eriksen har laga ei framsyning som er minimalistisk i forma, men ikkje i innhald. Med få unnatak er dette teksten slik Ibsen skreiv han i 1890. Det er eit godt val for å få fram kompleksiteten i dramaet. Og når scenografien til Bård Lie Torbjørnsen er ekstremt minimalistisk, berre eit bord og ein designarstol frå vår tid, peikar både regi og scenografi på det ålmenne og tidsuavhengige, og let samstundes ord og handling stå i fremste rekkje. Eriksen er også komponist, og har skrive ein del fin stemningsskapande musikk, men stundom blir den litt i kraftigaste laget for å bygge opp under dramatikken, som om Ibsens tekst ikkje er sterk nok.

Framsyninga opnar med ein forrykande entré av Jørgen Tesmans tante Julle som i Ane Skumsvolls inderlege tolking blir ein særs humoristisk ouverture til det som skal kome. Så kjem det verkelege dramaet, og det er alt ann enn artig, men der Eriksen likevel har fått lagt inn ein god porsjon forløysande humor. Vi sit i eit lite amfi og på båe sider av den vesle scena, og slik blir dette etter kvart eit særs tett kammerdrama. At skodespelarane nyttar publikum aktivt, er også med på å gjere handlinga nærare.

I Eriksens regi er det opp til publikum å tolke, og det er greitt. Verre er det at det ikkje alltid er like lett å tru på det vi får presentert. Både Ane Skumsvoll som tante Julle og Malene Wadel som Thea Elvsted er overtydande i rollene sine. Og førebels er det faktisk Fabian Heidelberg Lunde som assessor Brack som ber denne framsyninga. Han driv same intrigespel som Hedda og blir etter kvart hennar overmann. Dette gjer Lunde med fingerspisskjensle på eit infamt og elegant vis. Dei tre som skulle vere dei viktigaste, Hedda, Eilert og Jørgen, blir ikkje så tydelege, og eg har vanskar med å tru på dei. Det er noko med kjemien og truverdet som forhåpentleg vil bli betre når premierenervane er historie. Men finalen sat akkurat som han skulle.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. mars 2025.)

TEATER

«Takk for gaven»
Den Nationale Scene, Teaterkjellaren
Av: Monica Isakstuen
Regi: Line Paulsen
Scenografi og kostymedesign: Olav R. Myrtvedt
Korarrangement: Kristian Berg Jåtten
Lysdesign: Rune Kjelby
Med: Sissel Ingri Tank-Nielsen, Kristian Berg Jåtten, Kristi-Helene J. Engeberg, Kristoffer Sagmo Aalberg og Reny M. Gaassand Folgerø

Ei både varm og vemodig utforsking av kva som skjer når rollene blir snudd, og det er foreldra som treng omsorg.

Dramatikaren Monica Isakstuen held fram med å utforske forholdet mellom foreldre og barn slik ho har gjort både i tidlegare drama og i dei skjønnlitterære bøkene sine. Men medan ho til nå har skrive mest om foreldre med små barn, har ho denne gongen flytta seg til andre enden av livet. Ei aldrande mor er truleg ikkje lenger i stand til å ta vare på seg sjølv, og barna står overfor valet om å overlate henne til ein sjukeheim eller å ofre seg og ta omsorga sjølve. Ei mor som gjennom oppveksten deira har gitt avkall på så mykje. Kanskje det meste? Er det rettast å endre rollene og sjølv bli omsorgspersonen som tar mora heim? Eller la det offentlege ta jobben og la henne bu den siste tida på ein institusjon? Dette er eksistensielle val særs mange vil møte før eller seinare. Og avgjerda er ikkje lett korkje kjenslemessig eller på andre vis sjølv om svaret gir seg for dei fleste.

Om dette handlar «Takk for gaven» som hadde urpremiere i Teaterkjellaren på Den Nationale Scene fredag. Regissøren, Line Paulsen, er norsk, men har stort sett virka i Danmark og har i følgje Sceneweb berre medverka i ein handfull produksjonar her heime. Men ho har tidlegare sett opp Isakstuens «Mine venner» på Team Teateret i Herning i Danmark, så ho er kjend med dramatikarens univers. Det er tydeleg, for i «Takk for gaven» har ho, spesielt med framifrå hjelp av scenografen Olav R. Myrtvedt, tatt godt vare på Isakstuens tekst og førelegg.

Scena i Teaterkjellaren er ein black box med få rekvisittar, stort sett berre ein diger haug med det som syner seg å vere garnnøste i ulike gråsjatteringar. I denne haugen sit «eldre mor» (Sissel Ingri Tank-Nielsen) som opnar framsyninga med ein omfattande monolog med filosofering over tilværet. Så kjem etter kvart barna hennar inn. Som i Isakstuens andre tekstar, har ikkje aktørane namn, men er her «voksent barn». I scenetilvisingane står det at det kan vere fleire, men minst fire, og i denne oppsetjinga har Paulsen vald å la dei vere fire. Dei er kledde i strikkagensarar, også dei i ulike gråsjatteringar, symboltungt for å syne at dei har det same opphavet, – mora i garnhaugen. Ho som har strikka og vist dei omsorg i alle år. Dei fire kan stundom verke som ulike barn og haldningar, men i hovudsak snakkar dei som eit talekor eller straum av tankar der den eine held fram der den andre slepp. Og slik blir dei meir representantar for vaksne barn i ein slik situasjon, enn «eldre mors» heilt konkrete barn.

Gjennom framsyninga let Isakstuen aktørane trenge ned i tvil og tru. Mellom takksemd og meir vondarta kjensler om at mora kanskje også burde vere litt meir takknemleg. Er ho kravstor og sjølvopptatt, eller er det dei som er det? Og korleis er eigentleg tilhøva på slike institusjonar? Ein les jo og høyrer så mykje. Er det å etterlate henne her som å gå frå barnet sitt fyrste gongen i barnehagen? Eller kanskje endå verre? Isakstuen borar djupt i tabu og problemstillingar vi alle kan vere innom, og som det er lett, og difor også vondt, å kjenne seg att i.

Spelet vekslar mellom talekoret til dei vaksne barna og monologar frå den eldre mora med berre mindre interaksjon mellom dei to generasjonane. Dette er Sissel Ingri Tank-Nielsens avskilsframsyning etter 47 år på DNS, og ho gjer ein særs verdig sorti som den aldrande mora som er i ferd med å tapast for barna, og som både filosoferer over tilværet samstundes som ho ikkje heilt forstår det. Ho er til stades heile tida, nokre gongar med litt fin og diskré mimikk, men som oftast med steinandlet. Og dei fire barna (Kristian Berg Jåtten, Kristi-Helene J. Engeberg, Kristoffer Sagmo Aalberg og Reny M. Gaassand Folgerø), eller talekoret og representantane for barna om du vil, utfyller kvarandre synkront og overtydande.

Line Paulsens regi er tru mot, og har slik eg oppfattar det, vidareutvikla Isakstuens tekst. Ho skapar fine tablå som er symboltunge utan å bli påtrengande, og heile framsyninga er som ei lang tankerekkje. Her ligg nok også mi einaste innvending, for Paulsen kunne nok med fordel ha korta inn ein del. Særleg blei opningsmonologen i lengste laget. Og dramaturgisk er det eit problem at du mot slutten får det som kan opplevast som fleire finalar.

Det meste i framsyninga går i grått, men i det elles ganske triste og vemodige over livets gang, har Paulsen også funne plass til ein del lun humor. Særleg gjennom moras spesielle hang til all mogeleg nips og nesten komiske pyntegjenstandar. Og den varmande og vakre finalen er eit verdig punktum. I sentrum av framsyninga står vemodet ved å sjå at ho som har vore ein klippe og eit haldepunkt i livet ditt etter kvart svinn hen. Men her er også ei form for håp. For ved eit nydeleg samspel mellom lysdesignaren Rune Kjelby og scenografien til Olav R. Myrtvedt, blir teppet, eller kanskje «livsveven», eit fargerikt draperi og eit symbol på at det finst varme også i vemodet.

TEATER

«Mord over en lav sko»
Studentersamfundets Interne Teater (SIT)
Studentersamfundet i Trondhjem, Sitatet
Av: Knut Nærum
Komponist: Kim Arvid Leon Tran
Regi: Nora Bugge Pasca
Scenografi: Marte Linnea Ness
Kostymedesign: Mari Tveit
Musikarar: Kim Arvid Leon Tran, Nora Elise Hjerpsted, Jonas Aasekjær og Simen Holtan
Med: Hedvig Malling Heitmann, Ingrid Marie Lunder, Sigrid Johansen Herseth, Jørund Fjose, Marie Hammergren, Johannes William Holmberg Wike, Hedvig Asp, Agnete Berge Skår, Agnes Scheel Melin og Isabel Eriksson

Ein humoristisk og respektlaus leik med krimsjangeren, full av overraskinga og masse metateater.

Det er ikkje alle amatørteater som greier å presentere to premierer på berre ei veke, men viraken og blesten etter framsyninga «Weltschmerz» i førre veke hadde berre så vidt lagt seg før Studentersamfundets Interne Teater (SIT) hadde premiere på nok ein produksjon. Denne gongen var det Knut Nærums «Mord over en lav sko», ein humoristisk parafrase over krimsjangeren med særleg adresse til Agatha Christie, og kanskje også litt til Arthur Conan Doyle. Med andre ord klassisk lukka rom, og deduktivt eleganteri frå etterforskarens side. I tillegg var dette den første framsyninga til SIT på Studentersamfundets nye biscene, blacboxen «Sitatet» i kjellaren i nybygget. Og både scena og det vi fekk sjå bestod eldprøva og vel så det.

Settinga er våren 1936 i patrisiarhuset Såleborg til den særs rike skoprodusenten Herr Platt. Eigedomen og nabolaget blir plaga av «Skuggen» ein gentlemansforbrytar som likevel skremmer vitet av folk. På Såleborg bur Platt og dei to ungane hans, hans personlege sekretær, ei hushalderske og etter kvart ein sjåfør. Og så dukkar det også opp eit par svigerborn in spe. Pluss sjølvsagt ein etterforskar. Men her er det faktisk to av dei. Eller var det tre? Utan at eg skal røpe så mykje av handling og intrige, skjer det sjølvsagt eit mord eller to og eit lite ran. Og så er det opp til dei som er att å finne ut kven som gjorde dette og kvifor. Dei som har spela «Mistenkt» vil kanskje tru at det er butlaren som har gjort det med ein dolk i biljardrommet, men det er nok ikkje så enkelt. Som alle god krimforfattarar legg Nærum ut ei rekkje spor i det dei ulike aktørane seier og gjer, men dei fleste er (som alltid) blindspor.

Eg er ikkje spesielt glad i krim og heller ikkje av den gamle sorten, same om helten heiter Miss Marple, Hercule Poirot eller Sherlock Holmes. Men når Knut Nærum herjar med sjangeren slik som i denne historia blir det noko heilt anna. Det er ein humoristisk leik med sjangerkonvensjonar og iblanda ei mengd overraskingar og eit vell av metateater.

Når SIT set opp denne krimparodien (for det er vel det det er), så har dei tatt Nærum på ordet og vel så det og dratt historia fleire hakk vidare. For ikkje berre har dei tatt godt vare på Nærums tørrvittige humor slik dei fleste kjenner han frå tida i «Nytt på nytt», ordspel og metateater, men dei har tatt det mange skritt vidare og lagt in ei rekkje overraskingar som ikkje ligg i Nærums manus. Eg skal halde meg frå å røpe kva det dreier seg om, for då vil eg øydeleggje mykje av opplevinga. Og at vi, sjølv etter å ha fått det heile oppklåra, ikkje var heilt visse på kven som var døde, og kven som var mordarar, gjer ikkje noko. Det viser berre kor samansett og kompleks denne framsyninga er.

På den nye biscena «Sitatet» har scenografen Marte Linnea Ness greidd å skape eit overraskande autentisk borgarleg interiør som også gir godt rom for spelet. Og dei tidsriktige og fine kostyma til Mari Tveit byggjer opp under det visuelle inntrykket. Nora Bugge Pasca har ikkje hatt nokon lett jobb som regissør, med heile ti aktørar på scena og eit spel der replikkane skal sitje som skot og timing er heilt avgjerande. Men det har gått overraskande bra. Ho har gitt god plass til humoren og naudsynte pausar, og dei mange skifta med entrear og sortiar går også overtydande godt. I tillegg har ho lagt inn både cliffhangarar artige brot, og fine overraskingar til publikum, der særleg den musikalske var ei sviske utan at eg skal røpe meir. Nærums tekst er leiken og full av metateater, og dette er også tatt særs godt vare på. Ensemblet på heile ti personar er både røynde folk eg har sett i fleire tidlegare produksjonar og nye aktørar. Men i hovudsak er dei tydelege og kjem godt frå tolkingane. God humor av denne typen fordrar god diksjon, presisjon og timing, og eit meir profesjonelt ensemble ville nok ha gjort dette litt betre. Men med ti amatørar og berre stutt prøvetid, var dette absolutt brukbart. Eg humra og kosa meg, og fann ut at krim kanskje ikkje er så ille lell. I alle fall ikkje når han blir herja med på eit så velspela, velregissert og intelligent vis som dette. Eg trur dei fleste vil finne glede i denne framsyninga som blir spela fram til 11. mars.

KOMMENTAR

Marit Moum Aune (f. 1964) blir ny teatersjef på Nationaltheatret etter at Kristian Seltuns åremål går ut. Aftenposten, som skulle vere ei av dei meir opplyste avisene i Norge, omtalar henne som «Netflixregissør». Det minner om då ei av landets mest meritterte skodespelarar, Renate Reinsve, vann gjev pris i Cannes i 2021, og den same Aftenposten omtala henne som ei som var kjend frå film! Det seier diverre litt om kunnskapsnivået i den avisa.

Eg har hatt gleda av å følgje mykje av arbeidet som Marit Moum Aune har gjort i og for scenekunsten heilt sia ho for meir enn førti år sia, berre 20 år gamal blei teatersjef for Avant Garden i Trondheim. I dei fleste omtalane av hennar mange dramatiserings- og regioppdrag, blir oppsetjinga av «Genanse og verdighet» av Dag Solstad trekt fram, ein produksjon som også fullt fortent gav henne Heddapris i 2001. Men dei som har vore med frå starten, vil vite at den framsyninga som verkeleg viste at vi her hadde å gjere med eit talent langt utover det vanlege, – det var ei unnseleg lita oppsetjing i Studentersamfundet i Trondhjem. Det var i Studentersamfundets Interne Teater (SIT) at Marit Moum Aune fekk grunnutdanninga si, og i 1993 sette ho opp «Milkwood» («Under Milkwood») av Dylan Thomas på dreiescena i Studentersamfundet med ei heilt genial sceneløysing der publikum sat på dreiescena, og medan vi blei dreidd rundt gjennom det døgeret som framsyninga omhandla, spela skodespelarane opp mot sceneveggane. At det i tillegg var framifrå spel og stram og tydeleg regi, gjer at denne framsyninga faktisk er blant dei som er av dei fremste i minnet mitt av alt det eg har sett gjennom mange år som teatermeldar.

Marit Moum Aune har gått mange nye vegar og har ikkje vore redd for å sprengje grenser. Om lag på same tid som «Milkwood» sette ho opp «Kristin Lavransdatter i Nidarosdomen» av Sigrid Undset som ei lita danseframsyning i Nidarosdomen under Olavsfestdagane, og dette, saman med «Soldatens historie» (av Igor Stravinskij) i Olavshallens lille sal i 1989, blei starten på eit livslangt samarbeid med den nære vennen og samarbeidspartnaren, Ingrid Lorentzen. Det har halde fram med store norske og internasjonale regioppgåver også innan ballett.

Kva Marit Moum Aune har gjort etter dei første åra i Trondheim kan fylle bøker og tør vere vel kjend for dei flest (med mogeleg unnatak for Aftenposten?), og plassen tillèt heller ikkje å nemne alt. Men som ein som har hatt privilegiet å følgje Marit Moum Aune gjennom meir enn førti år, og som på mange vis kan takke henne for at eg har halde fram som teatermeldar (men det er ei anna historie), tenkte eg det var greitt å fortelje litt om starten hennar, og at karrierar som oftast ikkje tar til når folk flyttar til hovudstaden eller er på TV.

Eg gratulerer Marit Moum Aune med jobben som teatersjef på Nationaltheatret og ser fram til åra hennar i sjefsstolen.

TEATER

«Weltschmertz 2225»
Studentersamfundets Interne Teater (SIT) i samarbeid med Kepler Teater, Studentersamfundet i Trondhjem
Av: Arturo Scotti og ensemblet
Regi: Arturo Scotti
Med: Martha Løseth Borgen, Sunniva S. Schøyen, Maja Eidevik og Inga R. Skogseth

I eit særs fruktbart samarbeid med Kepler Teater og Arturo Scotti har SIT laga teater for sin eigen generasjon, dei unge vaksne som både vil vere litt uansvarlege, men som samstundes må vere i stand til å ta ansvar.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) har i sin siste produksjon gått inn i eit samarbeid med Kepler Teater og deira primus motor, Arturo Scotti. Sia starten i 2018 har Kepler Teater laga framsyningar for den aldersgruppa som fell mellom alle teaterstolane, – dei som ikkje er barn eller ungdom lenger, men som framleis er så unge at dei vil ha lov til å vere litt uansvarlege, ta ein fest, gi litt faen, – altså 20-åringane. Og dette er jo samstundes akkurat der både aktørane i SIT og dei som dei spelar for, er.

Framsyninga «Weltschmertz 2225» er blitt til gjennom ein hektisk månad med skriving og prøving, men premieren i kveld kunne tyde på at dei hadde halde på lenger og gått grundig til verks. Det skuldast kanskje at dette er stoff dei kjenner. Dette er kvardagen deira.

Det heile tek til som ein antropologisk og historisk reise 200 år attende i tid. Eller først fram, og så attende. Vi møter opp utanfor Cafe Edgar i Samfundet der ein energisk og sprudlande Martha L. Borgen tek imot oss og fortel at vi nå skal inn i det som for to hundre år sia var Studentersamfundet i Trondhjem, eitt av dei få bygga som står att frå ei svunnen tid. Vi er altså komne til 2225, og på humoristisk, men myndig vis, tek Borgen oss inn i det som var nybygget frå 2024 medan ho passar på at vi er varsame og ikkje tek på relikviane. Samstundes fortel ho levande, og særs humoristisk, om korleis studentlivet var på den tida, kor fulle dei var, kor mykje dei pula, og kor høg kjønnssjudomsraten var, men samstundes kor få skilsmål det var (!) og at det slett ikkje var så ille da som ein skulle tru.

Etter denne introduksjonen blir vi førde inn i Klubben der vi benkar oss for det vi trur skal bli ei fornøyeleg reise attende i tid, med framtidas skråblikk på vår tid. Men den gang ei. Eg har sett eit par produksjonar av Kepler Teater, og veit at ikkje noko blir som du trur, og om du ikkje forstår noko av det som skjer, så skal du berre slappe av, for brikkene vil nok falle på plass. Etter kvart.

Slik er det også denne gongen. Fire skodespelarar, Martha Løseth Borgen, Sunniva S. Schøyen, Maja Eidevik og Inga R. Skogseth, overraskande trygge og solide i rollene, gir oss ulike monologar, delvis i mindre interaksjon. Og vi forstår ganske raskt at dette handlar om vår generasjons unge vaksne, kva dei er redde for, kva slags håp og lengslar dei har, og kva dei meiner om omgrep som lykke og lidenskap. Monologane har aktørane skrive fram sjølve i samarbeid med regissøren Arturo Scotti. Og det er meir enn tydeleg at dette er historier dei kjenner og eig. For dette er deira røyndom. Eit godt grep er det også at det denne gongen berre er kvinner, og at dei ikkje pratar om menn, men om seg sjølve. Med eit lite unnatak for ei særs kraftig farsbinding.

Gjennom desse sterke monologane får dei fram kvardagsfilosofiske betraktningar om korleis det er å vere ung i dag, kva dei er redde for og fryktar, kva som bringer lykke, og ikkje minst kva som kan gje håp. Mot avslutninga, som blir eit ellevilt danseparty der publikum blir med på festen, kjem dei også inn på motseiingane mellom deira eige mikrokosmos og den store verda der ute. Er det mogeleg å vere lykkeleg, leve ut lidenskap og håp, når ein ser kva som skjer i Palestina?

Med denne framsyninga har SIT synt at dei er høgst relevante for sin generasjon, og at dei kan langt meir enn berre å spele dramatikk skriven av andre. Dei går rett inn i si eiga samtid og sin eigen generasjon, og gjer det særs overtydande. Og at premieren er same dagen som det blei kjend at Marit Moum Aune, ei som har hatt nokre av dei viktigaste læreåra sine i nettopp SIT, blir ny teatersjef på Nationaltheatret, understrekar berre kor viktig og relevant denne teatergruppa er og har vore for scenekunsten i Norge.

TEATER

«Doktor Proktors prompepulver»
Nye Hjorten Teater, Hovudscena
Av: Jo Nesbø
Dramatisert av: Mads Bones og Olve Løseth
Regi: Mathias Luppichini
Komponist og musikalsk leiar: Kyrre Havdal
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Christina Lovery
Koreografi: Martha Standal
Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Orkester: Kyrre Havdal, Eli Hatlehol, Kari Nesdal Sandnes, Rasmus Rohde, Morten Berger Stai og Tore Thorvaldsen Sandbakken
Med: Klaus Sonstad, Thomas Kvamme Urnes, Ingvill Siegel, Olve Løseth, Aslak Maurstad, Malin Skjolde og Benedicte Søreng

«Doktor Proktors prompepulver» som spinnvill musikal løfter historia til nye høgder.

Prompehumor går aldri av moten. Ei av dei bøkene som har gjort mest lykke på området, er Jo Nesbøs roman «Doktor Proktors prompepulver» frå 2012. Historia om venneparet Lise og Bulle, og den originale oppfinnaren Doktor Proktor, er for lengst både filmatisert og dramatisert for teater.

Nå har den kreative trioen Mads Bones, Olve Løseth og Kyrre Havdal laga ein fullstendig ny musikalversjon der berre skjelettet er att av Nesbøs historie. Handlinga er lagt til Trondheim, og tekstane er fulle av nyskrivne ordspel og referansar til underbuksehumoren til både barnehagebarn og vaksne. Som vanleg når desse tre lagar musikal, blir det hemningslaust og ustyrleg, og stundom litt i meste laget, men først og fremst underhaldande så det held.

Lise (Ingvill Siegel) har mista bestevenninna si, Anna, som har flytta. Men i huset til Anna flyttar den litt veslevaksne Bulle (Thomas Kvamme Urnes) inn, og han viser seg raskt å vere ein meir enn god nok erstatning. I klassen til Lise og Bulle går også dei slemme, men ikkje så smarte, brørne Truls (Malin Skjolde) og Trym (Benedicte Søreng). Far deira, Herr Thrane (Aslak Maurstad), er søkkrik, men rikdomen er skaffa på uærleg vis. I nabolaget bur også den eksentriske professoren Doktor Proktor (Klaus Sonstad) med eit hav av lite brukbare oppfinningar. Det går mot 17. mai og militæret skal fyre av salutt, men blir i beit for krut. Før nasjonaldagen er det også korpsøving, men dirigenten (Olve Løseth) har ikkje akkurat full kontroll. Historia er som ein forstår komplisert og intrigane mange, men det viktigaste er prompepulveret som Doktor Proktor har funne opp og som til slutt reddar både han, Lise, Bulle og nasjonaldagen.

Alt dette er i tråd med Jo Nesbøs forteljing. Men i dialog, kommentarar og dei ville ordspela, er det meste nytt. I tillegg kjem den flotte nyskrivne musikken til Kyrre Havdal med gode tekstar av Mads Bones. Alt dette gjer at produksjonen verkar heilt ny og skil seg kraftig frå dei tidlegare. Slik er det også med omdreiingspunktet. Tittelfiguren er Doktor Proktor. I Klaus Sonstads finstemte tolking er han både komisk og litt kos, men likevel meir nedtona enn originalen. I staden er det Bulle som blir den viktigaste figuren. Det er eit regigrep som gjer det lettare for ungane i salen å identifisere seg med helten. Men så skuldast det også at Thomas Kvamme Urnes er høgt og lågt og spelar Bulle med stor energi. Med eit oppkome av overskot sjarmerer han oss i senk. Det er høgt tempo i framsyninga, og dette blir for nokre av skodespelarane kompensert med litt for høgrøysta spel og dermed dårleg diksjon.

Gjermund Andresens scenografi av plankar på høgkant gir fin illusjon av ein by samstundes som den enkelt gir rom for både laboratoriet til Proktor, fengsel og meir til. Oppsetjinga har berre sju aktørar der seks av dei spelar drygt 30 ulike roller. Men grunna Christina Loverys særs gode kostymedesign går skifta saumlaust og heilt smertefritt.

Musikken til Kyrre Havdal er både melodiøs og stemningsskapande. Det definitive høgdepunktet er Doktor Proktors mollstemde song om den ulykkelege kjærleiken frå studietida i Paris, vakkert framført av Klaus Sonstad. Den stramme og fartsfylte regien som også byr på mange overraskingar, er ved multitalentet Mathias Luppichini, meir kjend som skodespelar, musikar og komponist. Med to tilsvarande regioppdrag på Rogaland Teater dei siste åra har han vist at dette er ein sjanger han meistrar, og denne produksjonen er definitivt ikkje noko unnatak.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 24. februar 2025.)

TEATER

«Manual for Living Beings»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: La Mula (Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres)
Dramaturgi: Jorge Gallardo, Magda Puig og Andreu Martínez
Scenografi og lysdesign: Victor Peralta
Konstruksjon og mekanikk: Jan Erik Skarby og Tim Lucassen
Komponist: Erol Ileri Llordella
Med: Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres

Det spanske kompaniet La Mula syner med «Manual for Living Beings» at figurteater korkje treng figurar eller dokker.

Ein av dei mest interessante premierane under årets Vinterlysfestival i Mo i Rana, var det spanske kompaniet La Mula og deira produksjon «Manual for Living Beings». Det var ein co-produksjon med GREC Barcelona Festival og Figurteateret i Nordland. Den hadde urpremiere i Mo, blei vist eit par dagar etter i Bodø før den nå skal visast i Spania. La Mula er eit relativt nytt kompani med berre ein tidlegare produksjon, «Thauma» som eg ikkje har sett, men som hausta både pris og særs gode kritikkar i Catalonia i fjor. Men sjølv om kompaniet er nytt, er dei to som står bak La Mula, Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres, røynde innan figurteateret. Andreu Martinez Costa var med i både «Aske» og «Moby Dick» av det norsk-franske kompaniet Plexus Polaire.

I prinsippet er «Manual for Living Beings» eit figurteater, og scena er ei scene på scena (her er mykje metateater) der teppet går opp, forklarande tekstplakatar blir presentert, og vi sit og ventar på at dokkene, eller figurane om du vil, skal dukke opp, og det heile skal starte. Før vi etter kvart forstår at framsyninga for lengst har tatt til, og at dette både er litt annleis og ikkje minst eksperimentelt, men også særs leikent både i form og ikkje minst i innhald.

Gjennom ein handfull ulike tablå tek La Mula oss, slik tittelen indikerer, gjennom ei form for humoristisk og leiken brukarrettleiing til tilværet. Med andre ord eit særs ambisiøst prosjekt, men på same tid så nedpå og fullstendig upretensiøst. Det er denne motseiinga, eller vekslinga mellom det alvorlege som ligg i botn, og det leikne og humoristiske i uttrykket, som gjer denne framsyninga så spennande. I tillegg til alle overraskingane og at det på mange vis også er litt manipulerande. For medan vi sit og ventar på det verkelege figurteateret og at noko skal skje, oppdagar vi litt om senn at i den grad nokon er dokker her, så er det publikum. Det er vi som er marionettane som blir, rett nok berre med auga, førte hit og dit av La Mula. Om dette er uforståeleg for deg som les denne meldinga, så er det medvite, for å skrive meir eksplisitt ville ha vore å drive røpealarm og øydelagd opplevinga og alle overraskingane.

I tillegg til det eg har skrive over, er også produksjonen teknisk imponerande. Undervegs forstår vi at det er ein komplisert scenerigg med eit utal snortrekk, men det er først under demaskeringa mot slutten at vi forstår korleis det heile heng saman, og at dei to aktørane, Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres, som vi ikkje ser undervegs, faktisk ikkje ser kva som skjer på scena, men styrer det gjennom eit innvikla nummersystem og diverse måleband. For verkeleg å nyte denne framsyninga, bør du difor ta deg tid til å sjå nærare på riggen før du forlèt salen.

«Manual for Living Beings» er sjølvsagt figurteater, men heilt annleis enn det vi er vande med. Her er det ikkje dokker eller figurar, men orda som skapar bilde og assosiasjonar, og vi får ei innføring i at også språket verkar inn på korleis vi oppfattar tilværet. Det er difor heilt korrekt å nytte nyordet «figordteater» om denne framsyninga som eg håpar La Mula vil kome attende til Norge med etter kvart.

TEATER

«Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: Kjell Askildsen
Dramatisering, regi og framføring: Trond Lie

Ei varsam, respektfull og minimalistisk tilnærming til Kjell Askildsens noveller.

Forfattaren Kjell Askildsen (1929-2021) var ein særs kresen minimalist der ikkje eitt ord var overflødig. Særleg gjennom novellene sine vann han seg eit ry som «forfattaranes forfattar». Sjølv om han har omsett ein del drama, er det nok ikkje utan grunn at ingen av tekstane hans er blitt dramatisert. Til nå. (Sjå fotnote.) Det er eit litterært stoff ein tek i med ærefrykt. Men nå har regissøren og skodespelaren Trond Lie laga ei særs varsam dramatisering av «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten», og urpremieren var på Vinterlysfestivalen i Mo i Rana for eit lydhøyrt og svært begeistra publikum.

«Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» er ei novellesamling frå 1983, og blei av Dagbladet kåra til den beste skjønnlitterære boka dei siste 25 åra. Med denne novellesamlinga vann Askildsen seg ei langt større lesarskare enn tidlegare. Boka består av to noveller der den siste er tittelnovella. Ho består igjen av ti korte tekstar lagt i munnen på den aldrande enkemannen Thomas F. Ikkje så reint lite folkesky har han forskansa seg i leilegheita si, litt sur på det meste, og også noko lei av livet. Men ikkje meir enn at han likevel er nyfiken på kva som skjer og også har kontaktsøkjande og sosiale sider. Med lun humor og ein god porsjon sjølvironi gir Askildsen oss den gamle mannens meiningar om livet, tilværet og mykje anna.

Trond Lie (f. 1949) er utdanna skodespelar, men har dei siste tretti åra hovudsakleg arbeidd som regissør. Dramatiseringa hans av «Thomas F» er ei varsam og særs respektfull tilnærming til Askildsens forteljing. På eit kvadratisk scenegolv markert med raud teip er det ikkje anna enn skodespelaren og fem stolar. Brota mellom dei ti kortnovellene fyller han med å stadig ommøblere stolane, og i siste novella forstår vi at dette ikkje berre er eit fikst regigrep, men direkte knytt til det Thomas F fortel. Når han ein sjeldan gong bryt ut av eksilet og forlét leilegheita, går han ut av kvadratet og lyset blir litt kraftigare. Det er det heile når det gjeld sceniske effektar. For her er det forteljinga og orda som står i sentrum.

Med lun humor, god tid, (slik gamle menneske har) og finstemt mimikk gir Trond Lie oss eit vakkert og innlevande portrett av Thomas F og hans mange betraktningar. Det er blitt ei lun, humoristisk og litt blå framsyning som eg håpar Lie får høve til å ta med seg ut til litteraturhus og småscener og til alle som er glad i god litteratur og framifrå scenekunst. For det skal ikkje meir til enn dette for å lage godt teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2025.)

Fotnote: Eg er i ettertid gjort merksam på at både «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» og «Carl Lange», båe frå same novellesamlinga, blei dramatiserte for Fjernsynsteateret i høvesvis 1991 og 1987.

KOMMENTAR

Den årlege Vinterlysfestivalen i Mo i Rana viste nok ein gong eit omfattande tverrsnitt av både den etablerte scenekunsten og underskogen.

I regi av Nordland Teater, og som eit kulturelt lyspunkt i ein elles mørk etterjulsvinter, er det i 24 år blitt arrangert Vinterlysfestival i Mo i Rana. I ei dryg veke står den vesle byen i Helgeland på hovudet med heile 268 ulike teaterframsyningar og andre arrangement som konsertar, film og kunstnarsamtalar. I samarbeid med Rana kunstforening, er det også ein årleg festivalkunstnar med eiga separatutstilling, og i år var det Kjell Erik Killi-Olsen. Frå forsiktig programmering i starten, har Vinterlysfestivalen vakse seg til å bli ein av dei aller største teaterfestivalane i landet. Med tanke på kor mange som bur i Mo og omland, måtte Heddadagane i Oslo hatt om lag 10 000 arrangement for å kunne måle seg med Vinterlys. Det seier litt om kulturlivet i det langstrakte landet vårt, og bør kanskje vere ein vekkjar for nedskjeringskåte politikarar.

Vinterlysfestivalen har under Wenche Bakkens 23-årige kuratering vore ein viktig arena for det som rører seg i underskogen av scenekunstfeltet. Slik har den vore ein inngang til grupper og skodespelarar som til nå ikkje har fått så mykje merksemd. Nå har Bakken gitt stafettpinnen vidare til Sissel Brean som både har utvida omfanget og halde fram i same stil. Nok ein gong var det ei flott blanding av eldre produksjonar og av nytt og ukjend. Heile ni premierar var det og funne plass til. Sjølv fekk eg «berre» med meg rundt 35 arrangement, og på alle var det så godt som fullt hus. Her er nokre høgdepunkt.

Riksteatret sette standarden då dei første festivaldag hadde turnépremiere på «Prima Facie» (meld her i avisa førre måndag). Applausen hadde knapt rukke å leggje seg før det var nok ein premiere, denne gongen på eit lokalt og enkelt lite stykke, «Til de voksne». På bakgrunn av utvalde tekstar av Linn Skåber hadde tidlegare nemnde Wenche Bakken laga ei særs forsiktig dramatisering der sju personar, der berre eit par av dei hadde skodespelarrøynsle, på imponerande vis framførte innsiktsfulle tekstar som ga lyst til å lese meir av Linn Skåber.

I samband med Ibsenfestivalen i Oslo for nokre år sia der hiphopen møtte fru Thalias salongar representert ved SPKRBOX og Nationaltheatret, blei det også eit møte mellom skodespelaren Håkon Ramstad og rapparen André Martin Hadland (Son of Light). Det har utvikla seg til eit utkast til ei framsyning dei kalla «Onkel Aage og den kosmiske smie». Det var ei varm og upretensiøs oppsetjing tufta på to heilt ulike historier som båe på sitt vis handla om utanforskap, og som dei absolutt bør utvikle vidare.

Skodespelaren Sigmund Njøs Hovind, hadde med seg to framsyningar, «Amor Fati», som han hadde laga sjølv, og P. O. Enquists «Styrtet engel» i regi av Kjersti Elvik. I båe nytta han ekspressiv dans til å illustrere handlinga. Gjennom ein stutt einaktar greidde han i «Styrtet engel» på eit poetisk vis å formidle kjensler, draumar, minne og essensen i romanen, men framsyninga var nok best for den som kjenner innhaldet og tematikken. Enklare å forstå var «Amor Fati» der han gjennom dans og fine repeterande regi- og forteljargrep ga oss ein bitter eldre mann i retrospekt, tungt akkompagnert av jazzmusikaren Stephan Meidell. Men historia om mann utan sjølvinnsikt, har vi høyrd nokre gongar før, og denne ga oss, trass godt spel, ikkje så mykje ny innsikt.

Vinterlysfestivalen baud på ein omfattande meny i ei fin blanding av nytt og gamalt. Og i ein god meny, får ein desserten til slutt. Torsdag hadde skodespelaren og regissøren Trond Lie urpremiere på ein inderleg og lun presentasjon av Kjell Askildsens «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» (sjå eiga melding). Og rett etter var det urpremiere på «Manual for Living Beings» av det spanske kompaniet La Mula, co-produsert av Figurteatret Nordland. Det var eit humoristisk og ganske annleis figurteater. Lenge sat vi og lurte på når det skulle ta til, før vi etter kvart forstod at det for lengst hadde starta. I langt større grad enn vanleg for figurteater, var det orda og språket som var det viktige, og med ein sinnrik scenerigg som både var imponerande og baud på humor, forstod vi etter kvart at i den grad dette var dokketeater, så var det faktisk vi som var marionettane. Framsyninga blir vist på Beddingen kulturhus i Bodø i dag, men dreg deretter til Spania.

Ikkje overraskande sette årets Vinterlysfestival publikumsrekord. Neste år er det 25-årsjubileum og neppe mindre omfattande program. For teaterinteresserte bør det difor vere ein god idé å vurdere ein tur til Mo den andre veka i februar i 2026.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2025.)

TEATER

«Onkel Aage og den kosmiske smie»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: Håkon Ramstad og Son of Light (André Martin Hadland), samt Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson og Daniil Kharms
Med: Håkon Ramstad, Son of Light (André Martin Hadland)

Ei særs enkel og fullstendig upretensiøs framsyning som likevel både sjarmerte og greip meg.

Når eg sit på bussen, trikken eller toget og let auga fare over alle dei andre passasjerane, tenker eg ofte at der, – der sit det ein roman, og der og der. Alle ber vi på historier og eit kvar liv er i røynda ein roman. Denne assosiasjonen får eg når eg sit i teaterkafeen på Nordland Teater under årets Vinterlysfestival. Eller eg tenker på då Dag Solstad kom til forlaget sitt for meir enn femti år sia med ein handlepose med manuset til det som blei «25. septemberplassen» og sa at han hadde skrive ei kjedeleg bok om vanlege folk.

For det er akkurat det skodespelaren Håkon Ramstad og rapparen Son of Light (André Martin Hadland) har gjort med den vesle og unnselege framsyninga «Onkel Aage og den kosmiske smie». Eller rettare sagt er det dei ikkje har gjort for dei har laga ei spennande lita oppsetjing om nettopp vanlege folk.

Håkon Ramstad er mangeårig og merittert skodespelar ved Nationaltheatret og fleire større norske teater, og André Martin Hadland er ein like merittert rappar som gjennom 28 år har vore ein føregangsperson for å setje hip hop og rap på kartet. I diktet «The Ballad of East and West» skreiv Kipling at «Aust er aust, og vest er vest, og aldri skal dei to møtast.» Men det er heldigvis ikkje sant. Ulike kulturar kan møtast, brytast og skape nye og spennande einingar. Gjennom SPKRBOX og Ibsenfestivalen for nokre år sia møttest Ramstad og Hadland, fru Thalia og hiphop, og det har etter kvart utvikla seg til eit samarbeidsprosjekt. Med alle mogelege atterhald om at dette er «work in progress», eller noko som er under arbeid, presenterte dei det dei har laga så langt for eit lydhøyrd og entusiastisk festivalpublikum i Mo i Rana onsdag 11. februar.

Ingen scenografi, ikkje kostyme, berre to menn på ei scene der først og fremst orda, men også songen var hovudrolla. Dei tok til med å avkle si eiga framsyning med ein fin parabel om kva som var skjelettet i produksjonen, og slik blei nivået sett, før dei gjekk over til å fortelje sine historier. Og sjølv om ingen av dei var heilt etter det som er standarden i ulike familiar, var dei likevel akkurat det, – heilt kvardagslege slik at dette kunne ha dreidd seg om kven som helst. På mange vis handla det i botn om utanforskap og ulike grunnar til det, men historiene i seg sjølv var så godt og varsamt formidla at tematikken eigentleg ikkje var så viktig. Håkon Ramstad fortalde om sin onkel Aage som hadde eit alkoholproblem, for å seie det forsiktig. Og André Martin Hadland fortalde om sin tippoldefar frå Kina og korleis det tilfeldige gjorde at han på veg til Amerika for mange år sia enda opp i Stavanger. Der Ramstad nytta lågmælt forteljarteknikk for å formidle historia, var Hadlands også framført som rap. Og for dei som ikkje kjenner sjangeren, – dei beste rapparane er også framifrå lyrikarar og ordkunstnarar. Og Hadland er ikkje noko unnatak.

«Onkel Aage og den kosmiske smie» er ei stutt og fullstendig upretensiøs framsyning, lågmælt både i form og innhald, men så godt presentert, så inderleg og sjarmerande at vi gjerne vil høyre meir. Produksjonen er frå opphavsmennenes side førebels nesten som ei skisse, men eg veit, både av eigen reaksjon, og av responsen i salen, at vi er mange som håpar at dei to vil halde fram med samarbeidet og utvikle dette vidare.