Amund Grimstad

TEATER

FLY: Ein superhelt må kunne ta heilt av og fly. FOTO: TORLEIF KVINNESLAND

«Om bare Lyseblå kunne bli superhelt»
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Katja Brita Lindeberg Produksjoner
Idé, konsept og regi: Katja Brita Lindeberg
Komponist: Martin Mulholland
Lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Med: Dagfinn Tutturen

Mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

Lyseblå er ein gut som mange andre, tøff og med stålkontroll på nokre få område, men eigentleg både utrygg og litt redd. For å dekke over det usikre, framstår han så barsk og modig som mogeleg, men inni seg veit han at det er ikkje slik han er eller vil vere. På guterommet, der han er konge, har han sitt eige univers frå ein stor koffert med kosedyr til alskens tidsriktige robotar og leikar. Her er det han som regjerer, og eigentleg vil han vere som Spiderman eller andre superheltar, ein som kan redde folk i naud.

Katja Brita Lindeberg presenterer med oppsettinga «Om berre Lyseblå kunne bli superhelt» ein nydeleg og sjarmerande studie i eit barnesinn, tatt så på kornet at alle i salen, uakta alder, kjenner seg att. Med utstudert mimikk, keitute rørsler og gjenkjenneleg framferd introduserer Dagfinn Tutturen oss på eit særs humoristisk vis for Lyseblå. Vi er med han på guterommet der han trygt kan leve ut draumane sine og syne oss kva han leikar med og er opptatt av. Her er det langt til både lærarar og alle dei andre dumme, sjølv om vi tidvis blir minna om at det både er mobbarar og andre der ute. Vi ler og kosar oss med han, og det heile er eit varmt, trygt og artig framført portrett av ein litt usikker gut. Til låtten brått set seg fast hjå publikum, og handlinga tek ei langt meir brutal retning. Eg skal ikkje røpe kva som skjer, men korleis Lindeberg med ein dramaturgisk genistrek greier å ta dramatikken ned att gjennom mellom anna dyktig interaktivt spel av Tutturen, er ikkje anna enn imponerande.

Dette er ei framsyning der sjølve historia og handlingsforløpet ikkje er det viktige i seg sjølv, men korleis Lindebergs regi og Tutturens spel presenterer det. Kreativ rekvisittbruk, god og kommenterande musikk, fin lysdesign og bruk av lydkulisser, framifrå spel og ein dramaturgi og regi med mange overraskande grep gjer denne vesle oppettinga til ein innsiktsfull studie i barnesinnet og eit særs mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 28. november 2015.)

TO NM I SCENEKUNST: ”Hundre hemmeligheter” på Trøndelag Teater fekk to Heddaprisar, men var for lite kostnadseffektiv. FOTO: GT NERGAARD

Okey, okey, eg legg meg flat og vedgår alt! Kjære riksrevisjonen; – Det er mi skuld. Når de nå går til åtak på Rogaland Teater og Trøndelag Teater for å drive for lite kostnadseffektivt, og å gi bort for mange gratisbillettar, må eg berre krype til korset og be så mye om orsaking. Gjennom snart 40 år har eg sett fleire hundre produksjonar på Trøndelag Teater, og eg kan ikkje minnast når eg sist betalte for meg. På Rogaland Teater har eg ikkje sett riktig så mange framsyningar, men der har eg til gjengjeld aldri betalt for billetten. Det kan nok ikkje vere særleg kostnadseffektiv drift ved desse teatra når dei gir ut gratisbillettar i eininga.

For den som har vondt for å følgje med, er saka denne: Riksrevisjonen har granska dei seks scenekunstselskapa der staten er eigar eller deleigar, og funne at regionteatra i Stavanger og Trondheim ikkje har drive kostnadseffektivt i 2011 til 2014. Dei glade økonomar, utstyrte med regneark og kalkulator, har ikkje vurdert den kunstnarlege verksemda, dei har ikkje eingong gjesta dei to teatra. (!) For dette er verkeleg vulgærversjonen av «New Public Management», det som i korte trekk tyder at alt skal vurderast som verksemder med mål om lønsam produksjon, og i dette meiningslause regimet gjer ein alt om til varer. Pasientar på sjukehus er ei vare som skal reparerast som i ein bilverkstad, skuleelevane er halvfabrikata som skal foredlast, og kunsten er ikkje lenger opplevingar som gir livet meining, men ei omsetteleg vare som skal seljast i ein marknad. Lærarar og helsepersonell har slite med dette målehysteriet alt for lenge, og nå er det også kome til kulturen.

Trøndelag Teater har i 2014 late for mange kome inn gratis. Dette skriv seg frå framsyninga «Hundre hemmeligheter». Det var ein samproduksjon mellom frigruppa Cirka Teater i Trondheim og Trøndelag Teater, ei eksepsjonelt god framsyning som fekk Heddapris for både beste barne- og ungdomsframsyning, og for audiovisuell design. På forståeleg norsk tyder dette to NM-gull i teater, noko som burde avkrevje respekt frå dei fleste. Men ikkje for riksrevisjonen. Altfor mange fekk sjå framsyninga gratis. Det er nemlig ikkje alltid slik at kvalitet og salssuksess er det same. Dei fleste teaterframsyningar er anten for vaksne, som går i teatret av eiga vilje, eller for barneskulebarn og yngre som blir tatt med av føresette. Dette var noko så sjeldsynt som ei framsyning for tenåringar, og der er tilbodet så fråverande at ungdomane aldri har fått nokon kultur for å oppsøke teatret åleine. Så i staden for å spele for glisne benkeradar, inviterte teatret ungdomar inn for å oppleve stor scenekunst. Kanskje trefte dei nokon som vil kome att, kanskje ikkje. Men gratisbillettane var ikkje noko økonomisk tap, og alternativet hadde vore langt verre.

På Rogaland Teater sette dei i fjor opp «Hamlet» i ei meir enn tretimars oppsetting utan å stryke eitt ord. Det var ein fantastisk produksjon som fekk Heddapris for årets framsyning og for beste mannlege skodespelar, i tillegg til nominasjon for beste regi. Også det to NM-gull i teater, pluss ein delt sølvmedalje! Men det er klårt det hadde vore langt meir «kostnadseffektivt» om teatret hadde kappa i teksten og framført han som ein monolog utan scenografi.

Samfunnsoppdraget til dei offentleg finansierte teatra i Norge er å gjere scenekunst av høg kvalitet tilgjengeleg for flest mogeleg, og å fremje kunstnarleg utvikling og fornying. Som teatermeldar i ein dryg mannsalder, og som medlem av Heddajuryen dei siste tre åra, veit eg faktisk litt om kvaliteten på dei ulike teatra i landet. Det er nesten så det grensar til det komiske at det er nettopp Rogaland og Trøndelag Teater som er skyteskiva til riksrevisjonen. I dei siste åra er det ikkje nokon sceneinstitusjon i Norge som har forsynt seg betre med Heddaprisar enn nettopp desse to teatra. Og vi måler ikkje kunstnarleg kvalitet med måleband og kalkulator.

(Denne artikkelen stod i lokalavisa OPP i Oppdal fredag den 27. november 2015.)

TEATER

KALDT: Göingeskogen er kald, men det er utanpå. FOTO: TOR ERIK H. MATHIESEN

«Julerosene»
Hordaland Teater, Stend
Fritt etter Selma Lagerlöfs «Legenden om julrosorna»
Dramatisert av Jane Rasch
Regi og scenografisk idé: Trond Birkedal
Scenografi og lysdesign: Masi Kulturkompetanse
Kostyme: Amalie Rosenquist
Musikalsk leiar: Elin Hestenes
Kor: Kristine Bjånes, Elin Hestenes, Mari Lyssand, Irene Adolfsen Wenæs, Henning Sudmann og Stian Kalvenes Bosdal
Med: Reny Marie Gaassand Folgerø

Ei umåteleg vakker og sanseleg teateroppleving.

I ein blackbox fylt med halvtanna tonn Fretex-klede i ulike grå- og kvitsjatteringar har Hordaland Teater gjenskapt Selma Lagerlöfs Göingeskog, eit særs opplevingsrikt og etter kvart umåteleg vakkert landskap. Som publikum blir vi kledd i ponchoar i same fargevalørar, og går slik i eitt med skogen. Det er skikkeleg førjul på Stend når dette vesle regionteatret presenterer ei av dei vakraste og mest komplette teaterframsyningane eg har sett på lenge.

Vi er nokre hundre år attende i tid, og i ei røvarhole i Göingeskogen lever den fredlause røvaren med familien sin. Røvardottera (Reny Marie Gaassand Folgerø) er forteljaren. Saman med vokalgruppa «Taus» som er forsterka med to mannlege songarar, presenterer ho Lagerlöfs julelegende om den fredlause røvarfamilien som brødfør seg med overfall og tigging. Ein dag kjem røvarmor på tiggarferda si til eit kloster med ein vakker urtehage, men røvarmor kunne fortelje abbeden at i Göingeskogen openberrar det seg ein endå vakrare hage kvar julenatt. Dette hadde abbeden høyrt om, og han bad om å få sjå underet som skulle vere Guds gåve for å feire Jesu fødsel. Det fekk han under tvil, og saman med ein ekstremt skeptisk klosterbror blir han leidd ut i skogen julenatta. På førehand hadde biskopen lova røvarfamilien amnesti om han kunne få ei av blomane frå skogen. Det går diverre ikkje akkurat som vi håpar, i alle fall ikkje i første omgang, men det skal eg ikkje røpe meir om her.

Det er ikkje ofte at ei teaterframsyning, og kanskje spesielt relativt enkelt forteljarteater, blir ei så komplett og mangefasettert sanseoppleving. Etter seks år som teatersjef, takkar Trond Birkedal av med ei førjulsgåve som vil røre dei fleste. Det er han som har både regi og scenografisk idé, og saman med korsong, lyssetting og framifrå spel blir dette ein snau times vandring i eit i dobbel tyding vakkert landskap der tolkingshøva er uendelege, men samstundes heilt opp til den einskilde. Her er sjølvsagt sterke religiøse overtonar, men det handlar like mye om kjærleik, tvil, nåde, menneskeverd, og sjølvsagt dagens situasjon med migrasjon, utstøyting og framandfrykt.

Bak denne urpremieren ligg eit skikkeleg skandinavisk samarbeid. Lagerlöfs julelegende er godt kjend i Sverige, men ikkje her. Nå er ho dramatisert av danske Jane Rasch og framført på nynorsk i Norge. Ved sia av stram regi, intenst og levande spel av Reny Marie Gaassand Folgerø, er det kombinasjonen av lyssettinga, koringa og den fantastiske scenografien der vi som publikum går i eitt med skogen og der overraskande opplevingar formeleg står i kø, som gjer framsyninga så vellukka. Saman med Elin Hestenes har Birkedal leita fram gamal mellomaldermusikk, og den dyktige vokalgruppa framfører songane a cappella som ei vandrande og kommenterande lydkulisse fullstendig integrert i handlinga.

I denne umåteleg vakre familieframsyninga, som passar for alle frå fire til hundre, er det berre å lene seg attende og late seg forføre.

 (Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 24. november 2015.)

TEATER

SKO: Om berre skoa blir tatt vare på, kjem nok mannen attende. FOTO: MARIUS FISKUM

«Et år med magiske tanka»
(The Year of Magical Thinking)
Hålogaland Teater, Prøvesalen
Av Joan Didion
Omsett av Terje Skonseng Naudeer
Regi: Anders T. Andersen og Nina Wester
Bearbeidd og framført av: Guri Johnson

Ei fragmentarisk og litt springande forteljing, og lite magi.

Ved middagsbordet på litle nyttårsaftan i 2003 opplever den amerikanske journalisten og forfattaren Joan Didion at mannen hennar gjennom nesten førti år, forfattaren John Dunne, får slag, og trass i omfattande og rask legehjelp står ikkje livet til å redde. Ei snau veke tidlegare fall dottera deira Quintana i koma, og sjølv om ho kjem til hektene etter nokre veker, råkar sjukdom henne att seinare på våren. Etter omfattande hjernekirurgi betrar situasjonen seg i løpet av året. Men hausten 2005 får ho akutt betennelse i bukspyttkjertelen og dør.

Kva gjer slike opplevingar på så stutt tid med eit menneske, og korleis handterer ein sorga og tapet av sine to næraste? Strategiane er ulike, men Didion, med studiar i sosialantropologi bak seg, søkte inn i magien frå andre kulturar. Etter nøyaktig eitt år, og før dottera døydde, skreiv ho ferdig boka «The Year of Magical Thinking» der ho fortel detaljert om dødsfall og sjukdom, og om korleis ho, ikkje alltid like rasjonelt, nytta strategien «Om berre». Om ho berre gjorde slik og slik, og ikkje sånn, ville mannen kanskje kome attende. Boka har ho seinare dramatisert, og nå har Hålogaland Teater sett ho opp som ein monolog, omsett til eit munnleg nordnorsk av Terje Skonseng Naudeer, og bearbeidd og framført av Guri Johnson. Boka blei skrive i desember 2004, men dramatiseringa går eit år lenger og får også med at dottera døyr.

Guri Johnson er ein røynd skodespelar og er trygg og truverdig i rolla som den forteljande Joan Didion. Utan mye scenografi eller andre effektar, berre med litt voice over av dottera som les dikt, er dette godt gamaldags forteljarteater der Johnson ikkje har noko problem korkje med den omfattande teksten, eller med å halde publikum konsentrert.

Av teatrets program og førehandsomtale kan ein få inntrykk av at dette handlar om alle Joan Didions magiske tankar for å overleve og meistre sorga. Men i Nina Westers og Anders T. Andersens regi er presentasjonen i langt større grad ei forteljing om dødsfall og sjukdom, ofte med flashbacks til familiens tidlegare liv i California. Ho blir fragmentarisk og springande presentert, og på eit vis som ikkje alltid gjer det like lett å følgje med i kronologien. Og sjølv om historia om død og sjukdom er sterk og traumatisk, er mestringa og overlevingsstrategiane til Didion langt meir interessante. Dei få magiske tankane vi fekk presentert, var meir maniske, og sa alt for lite om korleis Didion gjennom skriving og magi fekk arbeidd seg gjennom sorga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 23. november 2015.)

JARNKVINNE: Carol (Nina Ellen Ødegård) er knallhard og kjenslekald, ei blanding av Thatcher og Scrooge. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

TEATER

«A Christmas for Carol»
Rogaland Teater, Hovudscena
Etter «A Christmas Carol» av Charles Dickens
Nyskrive og regissert av Yngve Sundvor
Scenografi: Arne Nøst
Kostyme: Christina Lovery
Videodesign; Reidar Richardsen
Med: Nina Ellen Ødegård, Even Stormoen, Anders Dale, Ole Christoffer Ertvaag, Helga Guren, Roar Kjølv Jenssen, Mette Arnstad, Glenn André Kaada, Lars Funderud Johannessen m.fl.

Noko så sjeldsynt som ei juleframsyning for vaksne som i tillegg er særs godt teater.

Det finst eit utal juleframsyningar, og nesten alle er laga for barn. Og for mange er nok «Ei juleforteljing» (A Christmas Carol) av Charles Dickens den ultimate. Novella hans om Londons fattige på 1840-talet og om den søkkrike og kjenslelause Scrooge som mellom anna gav ideen til Disneys Onkel Skrue, blir framleis sett opp over heile verda når det nærmar seg jul og det er tid for å vise medkjensle og omsut for kvarandre. Rogaland Teater og Yngve Sundvor har tatt tak i historia til Dickens, modernisert henne og laga ei ny forteljing for vaksne, ei oppsetjing som er leiken, humoristisk, litt surrealistisk, intelligent, velspela, og rett og slett særs godt teater.

Vi er i ei postapokalyptisk verd som kan vere nærare enn vi trur, og etter at «Den Store Krisa» har råka oss. Det heile opnar ved at forteljaren (Even Stormoen) set seg ved pianoet, framfører introen til «American Pie» og avsluttar når han kjem til «the day the music died». Det er så avgjort der vi er. Her er det knapt om alt, teknologien fungerer ikkje lenger, fattigdomen er altomfemnande, og på mange vis er vi sett attende til Dickens’ 1840-tal. Men framleis finst det nokre få ekstremt rike. Ei av dei er Carol Stendahl (Nina Ellen Ødegård), ei knallhard forretningskvinne som foraktar alle andre enn seg sjølv, ei humørlaus og kjenslekald dame. Det nærmar seg jul, og som hjå Dickens blir Carol heimsøkt av andar som held opp livet for henne i retrospekt og alle vala ho har gjort. Og som i originalen, endar det sjølvsagt godt når det syner seg at bak den steinharde fasaden er det likevel eit hjarte, sjølv om det var langt inn til det. Men det er ikkje den lukkelege slutten, men vegen dit som gjer denne framsyninga så vellukka. Med aukande miljøproblem er ikkje den dystopiske settinga umogeleg, og det spesielle ved Sundvors nye univers er at medan dei fattige på Dickens’ tid ikkje visste av noko anna, hugsar alle i denne moderniserte versjonen at verda kan vere heilt annleis og langt meir rettvis. Det gjer faktisk situasjonen mye råare.

På eit leikent og særs humoristisk vis, med ein god porsjon surrealisme, og gjennom framifrå  ensemblespel tar Rogaland Teater oss gjennom ei sivilisasjonskritisk og ganske politisk historie utan på noko vis å moralisere. Med god og oppfinnsam bruk av populærmusikalske referansar, og med eit uvanleg godt samspel mellom scenografi og videodesign som gjer framsyninga til også å bli ei lekker og visuell nyting, greier dei å lage både god underhaldning og eit tankevekkjande og politisk teater.

Trass i at dette er godt ensemblespel, må det likevel vere lov å framheve Nina Ellen Ødegårds steinharde og særs gode tolking av ei jarnkvinne som ikkje let seg affisere av noko anna enn eiga vinning, ei kvinne som er langt kaldare enn originalen, Scrooge. Det er difor ei stor bragd når Ødegård etter kvart, lag for lag, og heilt truverdig, let Carol innsjå at det likevel er eit samfunn der ute, og at vi kollektivt, – også ho, – er ansvarlege for det. Og tru det eller ei, – eg kom faktisk i god julestemning av denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 17. november 2015.)