Amund Grimstad

TEATER

«Onkel Aage og den kosmiske smie»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: Håkon Ramstad og Son of Light (André Martin Hadland), samt Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson og Daniil Kharms
Med: Håkon Ramstad, Son of Light (André Martin Hadland)

Ei særs enkel og fullstendig upretensiøs framsyning som likevel både sjarmerte og greip meg.

Når eg sit på bussen, trikken eller toget og let auga fare over alle dei andre passasjerane, tenker eg ofte at der, – der sit det ein roman, og der og der. Alle ber vi på historier og eit kvar liv er i røynda ein roman. Denne assosiasjonen får eg når eg sit i teaterkafeen på Nordland Teater under årets Vinterlysfestival. Eller eg tenker på då Dag Solstad kom til forlaget sitt for meir enn femti år sia med ein handlepose med manuset til det som blei «25. septemberplassen» og sa at han hadde skrive ei kjedeleg bok om vanlege folk.

For det er akkurat det skodespelaren Håkon Ramstad og rapparen Son of Light (André Martin Hadland) har gjort med den vesle og unnselege framsyninga «Onkel Aage og den kosmiske smie». Eller rettare sagt er det dei ikkje har gjort for dei har laga ei spennande lita oppsetjing om nettopp vanlege folk.

Håkon Ramstad er mangeårig og merittert skodespelar ved Nationaltheatret og fleire større norske teater, og André Martin Hadland er ein like merittert rappar som gjennom 28 år har vore ein føregangsperson for å setje hip hop og rap på kartet. I diktet «The Ballad of East and West» skreiv Kipling at «Aust er aust, og vest er vest, og aldri skal dei to møtast.» Men det er heldigvis ikkje sant. Ulike kulturar kan møtast, brytast og skape nye og spennande einingar. Gjennom SPKRBOX og Ibsenfestivalen for nokre år sia møttest Ramstad og Hadland, fru Thalia og hiphop, og det har etter kvart utvikla seg til eit samarbeidsprosjekt. Med alle mogelege atterhald om at dette er «work in progress», eller noko som er under arbeid, presenterte dei det dei har laga så langt for eit lydhøyrd og entusiastisk festivalpublikum i Mo i Rana onsdag 11. februar.

Ingen scenografi, ikkje kostyme, berre to menn på ei scene der først og fremst orda, men også songen var hovudrolla. Dei tok til med å avkle si eiga framsyning med ein fin parabel om kva som var skjelettet i produksjonen, og slik blei nivået sett, før dei gjekk over til å fortelje sine historier. Og sjølv om ingen av dei var heilt etter det som er standarden i ulike familiar, var dei likevel akkurat det, – heilt kvardagslege slik at dette kunne ha dreidd seg om kven som helst. På mange vis handla det i botn om utanforskap og ulike grunnar til det, men historiene i seg sjølv var så godt og varsamt formidla at tematikken eigentleg ikkje var så viktig. Håkon Ramstad fortalde om sin onkel Aage som hadde eit alkoholproblem, for å seie det forsiktig. Og André Martin Hadland fortalde om sin tippoldefar frå Kina og korleis det tilfeldige gjorde at han på veg til Amerika for mange år sia enda opp i Stavanger. Der Ramstad nytta lågmælt forteljarteknikk for å formidle historia, var Hadlands også framført som rap. Og for dei som ikkje kjenner sjangeren, – dei beste rapparane er også framifrå lyrikarar og ordkunstnarar. Og Hadland er ikkje noko unnatak.

«Onkel Aage og den kosmiske smie» er ei stutt og fullstendig upretensiøs framsyning, lågmælt både i form og innhald, men så godt presentert, så inderleg og sjarmerande at vi gjerne vil høyre meir. Produksjonen er frå opphavsmennenes side førebels nesten som ei skisse, men eg veit, både av eigen reaksjon, og av responsen i salen, at vi er mange som håpar at dei to vil halde fram med samarbeidet og utvikle dette vidare.

TEATER

«Prima Facie»
Riksteatret, turnépremiere Mo i Rana
Samproduksjon med Nationaltheatret
Av: Suzie Miller
Omsett av: Agnes Banach
Regi: Maren E. Bjørseth
Scenografi og lysdesign: Norunn Standal
Kostymedesign: Alva Walderhaug Brosten
Koreografi: Magnus Myhr
Komponist og lyddesign: Sjur Miljeteig
Med: Maria Kristine Hildonen og Elisabeth Mørland Nesset (musikar)

«Prima Facie» er ei tilsynelatande enkel framsyning, men likevel uvanleg mangefasettert, og toppa av ein skodespelarprestasjon av dei helt sjeldne

Det er uråd å ikkje bli sterkt gripen av Riksteatrets framsyning «Prima Facie» som hadde turnépremiere under Vinterlysfestivalen i Mo i Rana laurdag. Dette ei oppsetjing som verkeleg går inn i si tid, tar opp eit brennaktuelt tema og som i uvanleg stor grad gjer noko med publikum.

Tessa (Maria Kristine Hildonen) er forsvarsadvokat, særs vellukka, og ser på jussen meir som ein konkurranse enn som eit spørsmål om rettstryggleik. Det handlar om å vinne og ikkje om saka får eit rettvist utfall. Om Tessa får ein skuldig til å gå fri, er det aktoratet som har gjort ein dårleg jobb. Og Tessa vinn dei fleste av sakene sine. Men ein dag blir rollene brått snudd. Ho blir utsett for eit overgrep, ei valdtekt. Og som i dei fleste slike saker, av ein mann ho kjenner godt og har tillit til. Så opplever ho å slite med å bli trudd. Det er ei sterk forteljing om både eit fall, og om å møte seg sjølv i døra, men først og fremst om truverdet til alle dei som er utsette for slike overgrep, der prova er få, og der påstand står mot påstand. Framsyninga grip rett inn i spørsmålet om ei samtykkelov.

Den australske dramatikaren Suzie Miller er opphaveleg jurist og har tidlegare arbeidd som menneskeretts- og forsvarsadvokat. «Prima Facie» frå 2019 er det store internasjonale gjennombrotet hennar, truleg både fordi det er skrive med detaljkunnskap om jussen, er ein framifrå og særs godt dramaturgisk oppbygd tekst, og fordi dramaet går bakom dei anonyme rettsreferata og rett inn i dei store menneskelege kostnadane slike overgrep medfører. Statistikken fortel at kvar femte kvinne har opplevd noko liknande, og endeleg er det ei som set ord på dette på eit så gripande vis.

Regissøren Maren E. Bjørseth har saman med eit eksepsjonelt samspela kunstnarleg lag skapt ei særs komplett og samansett framsyning. Prima facie er eit juridisk omgrep som tyder tilsynelatande eller førsteinntrykk. Og tilsynelatande er dette ein produksjon som framstår enkel i uttrykket, men som er eit finmaska og utsøkt samarbeid mellom scenografi, kostyme, lys, lyd, koreografi og spel. Scenografien til Norunn Standal er eit golv som i starten viser ei Tessa fullstendig i water, men som etter kvart som livet hennar går i knas, gradvis skrår og til slutt blir den veggen ho endar opp med å møte. Det er enkelt, illustrerande, men likevel ikkje påtrengande tydeleg. Lysdesignen til Standal er like utsøkt der Tessa i finalen endar opp med å bli sin eigen skugge.

Framsyninga er ein monolog, munnleg og godt omsett av Agnes Banach, der Maria Kristine Hildonen i tillegg til å vere Tessa, også illuderer alle dei andre i forteljinga. Med seg på scena har ho musikaren Elisabeth Mørland Nesset som med slagverk lagar rytme og brot i framsyninga og effektivt driv ho framover. Og som ei særs finstemt lydkulisse ligg Sjur Miljeteigs diskrete og stemningsskapande musikk. Etter valdtekta blir det eit brot der Nessets akkompagnement kjem tettare på, og med handpan og eit par andre instrument nærast tar til å kommentere handlinga. For ytterlegare å visualisere det som skjer, har Magnus Myhr laga ein forsiktig koreografi der Hildonen meir ekspressivt enn gjennom tale kan syne kjensler og sinnsstemning. Alle desse «tilsynelatande» små ingrediensane dreg i same einskaplege retning og gjer oppsetjinga så komplett. Men fremst i det heile er den tekstrike og omfattande monologen til Tessa ein skodespelarprestasjon av aller beste klasse. Framsyninga handlar om truverd, og ikkje ofte opplever vi ei så eksepsjonelt truverdig rolletolking som den Maria Kristine Hildonen gir oss. Finstemt, kjenslevart, mangefasettert og med eit enormt register, frå det lågmælte til det ekspressive, får ho fram Tessa frå klassereisa hennar opp til jussens øvste divisjon, og deretter fornedringa og fallet. Og denne perla av ei framsyning får nå heile landet høve til å sjå.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. februar 2025.)

TEATER

«Drontheim»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Elisabeth Matheson
Regi: Catrine Telle
Scenografi: Even Børsum
Komponist: Alf Lund Godbolt
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Madeleine Brandtzæg Nilsen, Mira Dyrnes Askelund, Hildegunn Eggen, Tor Ivar Hagen, Hans Petter Nilsen, Ingrid Bergstrøm, Synnøve Fossum Eriksen, Thomas Jensen Takyi, Arturo Scotti og Patrick Hilmar Ingvaldsen

Elisabeth Matheson og Catrine Telle har laga eit fortetta og spenningsfylt drama som løfter viktig kvinnehistorie frå krigen.

Det er skrive eit utal verk og laga ei mengd filmar om krigen i Norge, men stort sett er det heltehistorier om menn. Framleis er det stille om alle dei kvinnene som med fare for eige liv var kurerar, telegrafistar og anna som kanskje ikkje var like spektakulært som sabotasjehandlingane, men som var avgjerande for alliert etterretning og krigens gang og utfall. Med utgangspunkt i dette har Elisabeth Matheson skrive eit drama om to lite påakta systrer i Trondheim i dei dramatiske dagane under unntakstilstanden i oktober 1942.

Midt-Norge og det som blei kalla «Festung Drontheim» var eit strategisk viktig område for nazistane, og dei frykta ein alliert invasjon i landsdelen. I samband med eit våpenslipp ved Majavatn i september 1942 blei tre tyske soldatar drepne. Og natt til 5. oktober blei Fosdalen Gruber i Malm sprengd. Reichskommissar Terboven var rasande og innførte unntakstilstand. Hans lydige løpargut, fylkesførar i NS Henrik Rogstad, sette opp ei liste over ti sentrale menn som blei avretta som sonoffer den 7. oktober. I dei to dagane etter blei 24 personar frå Majavatn-området tatt og skotne. På same tid blei alle jødane i Trondheim arrestert. Alt dette skjedde mellom 5. og 9. oktober og representerte ei brutal opptrapping av okkupasjonen frå tysk side.

Elisabeth Mathesons drama «Drontheim» skildrar desse fem døgna nærast minutt for minutt. På Trondheim bibliotek er førstebibliotekar Johanna Matheson (Madeleine Brandtzæg Nilsen) ein viktig kurer som nyttar bokutlån til å sende og ta imot koda meldingar. Og den yngre systera Thora, tilsett i Forretningsbanken, står for pengetransaksjonar frå eksilregjeringa. Båe er med i den lokale leiinga av etterretningsorganisasjonen XU. Dei er overtydde om at ein alliert invasjon er nært føreståande, og det er livsviktig å få sendt kart over militære installasjonar til England. Telegrafisten deira er skodespelar på Trøndelag Teater og har sendar på snorloftet. Teatersjef Henry Gleditsch har for lengst erta på seg nazistanes vreide og den 6. oktober er det premiere på «Vildanden» i hans regi.

Med forbausande få frie kunstnarlege grep har Matheson greidd å sy alt dette saman til eit intenst og nervepirrande drama om fem av landets mest dramatiske krigsdøgn som enda i at teatersjef Gleditsch blei henta frå premieren på «Vildanden» og skote på Falstad i Nord-Trøndelag saman med eit trettitals andre, at fleire motstandsfolk blei arresterte, og etter kvart også dei to systrene. Elisabeth Matheson har arbeidd i fleire år med kjelder og tidsvitne og skrive ei forteljing der det aller meste er basert på verkelege folk og hendingar. Ved å dikte inn ein liten jødefamilie, har ho også fått inn jødedeportasjonane, og utan å drive røpealarm, har dette grepet gitt den særs sterke og rørande epilogen i dramaet eit lite strok av håp.

Catrine Telles regi er tru mot manus og hendingane, og greier effektivt og med nerve å fange det intense i situasjonen, men også den galgenhumoren som er heilt avgjerande for å overleve i ei slik tid. Oppsetjinga er full av tablå og sceneskift, kanskje vel mange, men med Even Børsums kreative scenografi med bruk av snorloft, flyttbare veggar og lysbildeprojeksjonar, går skifta forbausande bra. Ensemblet på ti akslar minst eit tjuetals roller, men også dette skjer saumlaust både ved språklege nyansar og ikkje minst med Børsums tidsriktige og illustrerande kostyme. Madeleine Brandtzæg Nilsen og Mira Dyrnes Askelund gir oss fine og djuptpløyande tolkingar av dei to systrene der Johanne viser litt meir kjensler enn Thora som er langt meir kompromisslaus. Hildegunn Eggen leverer to små, men nydelege portrett av mora til systrene og ein fallert diva på teateret. Og Tor Ivar Hagen er overtydande som den ideologisk steinharde fylkesførar Rogstad.

«Drontheim» er ei uvanleg mangefasettert framsyning der Matheson og Telle har greidd å få inn eit utal aspekt ved desse lagnadsdøgna, både gjennom kvardagsskildringar, situasjonen på teateret, dobbeltlivet til agentane, jødeforfølgingar, tortur, avretting og forboden kjærleik. I tillegg til alle dei som tilsynelatande ikkje meinte noko, men som gjorde det likevel når det kom til stykket. Og alt dette i eitt einskapleg og samla drama der alle elementa har sin naturlege plass. Men først og fremst er «Drontheim» blitt ei viktig løfting av dei mange anonyme kvinnene som ikkje har fått den heideren dei fortener, her personifisert ved Johanna og Thora Matheson som båe blei arresterte hausten 1942. Thora sat på Grini til freden kom, medan Johanna døydde i fangeleiren Ravensbrück i 1944.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. februar 2025.)