Amund Grimstad

TEATER

«Anna i ødemarka»
Kopparleden teaterlag, Engerdal Setermuseum
Basert på ei bok av Dagfinn Grønoset
Manus: Ida Høy
Regi: Ida Høy
Scenografi: Jan Inge Knutsen og Nikolai Joten Langsjøvol
Kostyme: Marit Odden
Koreografi: Mai Elin Løkken
Komponist og kapellmeister: Anders Lillebo
Visekomponist: Svein Arild Johnsgård
Orkester: Sigrid Stubsveen, Jens Linell, Bendik Smedåsgjelten Qvam og Per Inge Trøan Sømåen
Med: Hilde Drevsjømoen, Jonathan Tufvesson, Ola Otnes, Ingunn Beate Strige Øyen, Stein Bjørge Skaslien, Einar Hyllvang, Inger Johanne Fuglaamoen Nordvang, Per Inge Trøan Sømåen, Per Jørgen Høye, Runar Rønning, mfl.

Med enkle middel, men med gode menneskelege ressursar både på og bak scena, er «Anna i ødemarka» blitt ei varm og god framsyning om den harde røyndomen som er ei ganske nær fortid.

Då forfattaren og journalisten Dagfinn Grønoset i 1972 gav ut boka «Anna i ødemarka», starta han ein sjanger der kvardagsheltane og slitarane blei henta fram frå parentesane dei levde i. Boka til Grønoset trefte openbert ein nerve, for ho selde i 160 000 eksemplar, og er omsett til femten språk. Romanen og historia om Anna Widén skriv seg inn i noko av det finaste ved den store, norske historieforteljinga som har plass også til andre enn kongar og storfolk, og er i slekt med og kanskje inspirasjonskjelde for både Erik Byes mange program om kvardagsmenneska, for ikkje å snakke om to av dei mest populære programma i NRK; «Norge rundt» og «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu».

Sjølv fekk Anna Widén (1890-1973) oppleve lite av viraken. Det siste året før ho døydde rokk ho å bli rikskjendis og få kongens fortenestemedalje. Men livet hennar før det hadde vore ganske annleis, eit liv i armod, svolt, kulde og slit. Ho var født i Ringsaker, og berre tre år gamal blei ho sett bort første gongen fordi foreldra ikkje hadde råd til å fø henne. Etter litt skulegang og konfirmasjon, var ho tenestejente, med mykje arbeid og lite fritid. I 1918 møtte ho den svenske tateren Karl Widén. Han var ein særs sjarmerande kar med stor overtalingsevne, Anna let seg forføre, gifta seg med han og etter tre års lausarbeid i Ringsaker tok dei til å reise, som på den tida var å vandre. I traktene mellom Gudbrandsdalen og svenskegrensa var dei på stadig vandring. Det synte seg raskt at Karl var ein drukkenbolt, latsabb, og småkriminell, og det var den arbeidsame Anna som sytte for det vesle som var av inntekt. Etter ti år tok dette livet slutt då Karl selde henne (!) til folka på det vesle bruket Haugsetvollen, eller berre Vollen som dei kalla det, på vestbreidda av vatnet Isteren. I dag ligg bruket idyllisk til berre hundre meter frå riksveg 26 i Sømådal i Engerdal, men for hundre år sia låg det fleire mil frå næraste nabo. Her blei Anna verande, nå bufast, men framleis i tronge kår og med mykje og hardt arbeid.

Annas lagnad var langt frå spesiell. Det viktige ved Grønosets bok var ikkje å presentere eit menneskeliv i konstant slit, og utan omsorg eller kjærleik, men å nytte Anna Widén som ein representant for dei mange tusen anonyme Anna’er der ute. I all vår oljerikdom, sosialdemokratiske velstand og med trygge og gode oppvekstvilkår, er det viktig å hugse at livet til Anna er vår nære fortid. Det er mindre enn hundre år sia.

Annas øydemark ligg i Engerdal kommune, og det var såleis berre eit tidsspørsmål før nokon lokale tok tak i historia, dramatiserte henne og laga spel av det. Det gjorde Kopparleden teaterlag, og deira primus motor, Hilde Drevsjømoen. I 2011 var det premiere på eit spel skrive av Morten Joachim og regissert av Erik Schøyen. Etter kvart er det blitt sju produksjonar (inkludert årets), og dei blir sette opp annakvart år. Ida Høy, truleg landets mest produktive dramatikar og regissør for tida, blei engasjert som regissør i 2019, men framleis i stor grad bygd på Morten Joachims opphavelege dramatisering. Men i år har ho skrive det heilt om, og med litt småjusteringar trur eg denne versjonen vil kunne gjere «Anna i ødemarka» til eitt av dei mest sjåverdige sommarteatera i landet.

Engerdal er ein liten kommune med berre drygt 1 300 menneske, og det er framleis langt mellom busetnadane. Kopparleden teaterlag har sjølvsagt også særs avgrensa middel, både økonomisk og menneskeleg. «Anna i ødemarka» er difor blitt ein lågbudsjettproduksjon utan kostbare og fancy effektar som i «Elden» eller Peer Gynt på Gålå». Men Ida Høy og teaterlaget har greidd dette utan å gå på akkord med det kunstnarlege. Snarare tvert om.

Scena er det nyrestaurerte setertunet rett ved ungdomsskulen i Engerdal. Setervollen, med to gamle tømmerhus, eit hus for orkesteret, og skogen bak, dannar ein enkel, men særs illustrerande scenografi som både nyttar naturen og er ein hyllest til han. Her var tilført lite anna enn ei lita mobil bu som synte seg å kunne nyttast til det meste. Enkelt, men velfungerande, og scena skapte fine rom for både store masseopptrinn med slåttefest, bryllaup, fiskarbu og mykje meir. Heilt avgjerande for inntrykket var Marit Oddens framifrå kostymedesign, og ikkje minst arbeidet hennar med å sy alle kostyma. Heile 35 aktørar i fine tidsriktige kostyme, og fleire av dei skifta undervegs. Saman med den særs stemningsskapande musikken til Anders Lillebo, blei det mana fram ei rekkje ulike tablå til å tru på og leve seg inn i.

Ida Høy har vald å presentere historia som ei blanding av forteljarteater og regissert spel. Og med ein god porsjon metateater i tillegg. Det har vore eit godt val, gir fine brot, mykje lun humor, og artige referansar for den som ser etter og kosar seg med slikt. Sjølv fann eg avstikkarar til både Prøysen, Ibsen, Hamsun, Bør Børson jr, Vømmøl og Monty Python. Ola Otnes spelar seg sjølv som forteljaren som, kledd i sivil, både fortel litt om det som skjer og som samstundes kommenterer handlinga, ofte med ein humoristisk snert. Men også skodespelarane, og særleg Hilde Drevsjømoen i tittelrolla, går stundom ut av rolla og fortel i staden for å spele.

Handlinga følgjer i hovudsak Annas liv kronologisk og ganske anekdotisk og episodisk frå ho blei sett bort som treåring, gjennom arbeid, litt skulegang, mykje arbeid, møtet og livet med Karl til ho endeleg blir bufast på Vollen. Der sluttar framsyninga, truleg på tidleg trettital, men dei førti åra som følgde fram til ho døydde var heller ikkje nokon dans på roser, sjølv om alt blei mindre dramatisk og meir føreseieleg. I hovudsak følgjer historia også Grønosets forteljing, men med nokre fine endringar, der ei er historisk korrekt, men ikkje med i boka, og andre er med som viktige tidsbilde. Alle endringane byggjer opp under ein strammare og betre dramaturgi, og nokre av dei blir fine og artige brot som gjer at det som verkeleg kunne ha blitt ganske svart og tungt, også får lun humor. Slik som Peder Post (Per Inge Trøan Sømåen), landpostbodet, datidas sosialarbeidar og nyhendekanal, som kjem som eit friskt pust med bod frå «den store verda», eller Oslo, som han også heiter. Eller dei urkomiske kommunebyråkratane (Per Jørgen Høye og Runar Rønning) som er like hjelpelause som stumfilmens Keystone cops, og som aksler rollene til fingerspissane.

Eg har før nemnt musikken til Anders Lillebo. (Og eg må legge til at nokre av songane er skrivne av Svein Arild Johnsgård.)  I tillegg til dei fem songane (trur eg) som blei overraskande godt framført av eit songsterkt ensemble, var det også stemningsskapande bakgrunnsmusikk som bygde flott oppunder dramaturgien. Her var det ei herleg sjangerblanding frå rein tradisjonsmusikk via Vømmøl-inspirerte songar til to vakre balladar.

Det 35 personar store ensemblet er toppa av ein handfull profesjonelle i berande roller. Ola Otnes spelar seg sjølv som forteljaren, og gjer det med fin humoristisk vri. Hilde Drevsjømoen har spela Anna i alle oppsetjingane, kjenner stoffet og er openbert fortruleg med og trygg i rolla si. Og Jonathan Tufvesson greier å gjere Karl akkurat like sjarmerande og overtalande, og på same tid uspiseleg. Det er ikkje vanskeleg å fatte kvifor Anna fell for han, sjølv om ein med dagens briller nok har verre for å sjå kvifor det tok så lang tid å gjere seg ferdig med han. Og så var det den vesle huslyden på Vollen. Ingunn Beate Strige Øyen er ein særs røynd og merittert skodespelar, og i den heilt infame tolkinga av Tyri, gardkjerringa som veit best og som ikkje lit på nokon, får ho verkeleg vist mange sider av registeret sitt. Sonen Johan og mannen Jo, har ikkje mykje å stille opp med når Tyri les dei teksten. Og heller ikkje kommunebyråkratane for den del. Sonen Johan, han som skal arve det vesle bruket, men som slett ikkje har lyst, blir spela av Sten Bjørge Skaslien Hansrud. Han får fint fram skiljet mellom plikt og lyst, og det verkeleg gnistrar når han endeleg vågar å ta eit oppgjer med mora. Og freistnaden hans på å forstå metaforar om ekteskapet, samt forholdet hans til Anna, er av framsyningas mest rørande. Bonden sjølv, Jo, er kanskje ein tøffelhelt. Men i Einar Hyllvangs nedtona og litt lågmælte tolking, er han ein mann av integritet og eit verkeleg godt menneske.

Og så er det Jenny, den noko evneveike jenta dei har tatt til seg mot litt betaling. Inger Johanne Fuglaamoen Nordvang gir oss med henne eit naivt og godtruande vesen, kanskje litt for god for denne verda, men nettopp difor så fin kontrast til dei som berre må tenke overleving og kost/nytte. Og i songen ho framfører saman med Anna, syner ho også imponerande stemmeprakt.

Ida Høy har i hovudsak all ære av denne produksjonen. Det som imponerer meg mest er den solide personinstruksjonen av alle statistane. Og særleg dei unge. Alle er lokale, og tilfanget av skodespelartalentar på ein liten plass som Engerdal er sjølvsagt særs avgrensa. Likevel var det presisjon, godt samspel, tydeleg artikulerte og naturlege replikkar, og framfor alt var koreografien, og framføringa av dei mange masseopptrinna overtydande.

Men trass i alle desse godorda, har oppsetjinga openbert meir å gå på, både med tanke på forteljinga, dramaturgi, spel og nokre regigrep, særleg i samband med skifta. Når det gjeld forteljinga, kan Anna framstå som litt eindimensjonal. Rett nok blir ho rive mellom Karls sjarm (når han skrur den på), og det som ho inst inne veit er meir rett. Men ho blir i det meste presentert som det gode mennesket frå Ringsaker, ein Mor Theresa som er arbeidsam, rettskaffen og med høg moral. Eg trur ikkje heilt på det, og saknar fleire fasettar. Kva skjedde i livet hennar før ho møtte Karl? Og ho måtte vel vite at Karl stal like mykje som han drakk. Eg trur at Anna hadde blitt vel så interessant, også som døme på sine samtidige, om ho viste litt fleire sider.

Eg har før vore inne på at scenografien ikkje er spesielt komplisert, men at skifta blir gjort tydelege ved enkle grep som å gå rundt huset eller nytte skogen bak scena. Men i avslutninga sviktar det. Anna er ute på fjellet for å redde Tyri, kjem gåande åleine heim, for så å møte Jo som kan fortelje at Tyri står han av og er på betringas veg. Her er eit skift som Høy har gløymt å forklåre.

Avslutninga har ei rekkje tablå som er både vakre og magiske, og sjølv om det er langt frå happy ending, går det likevel så godt som det kan gå under dei materielle forholda dei hadde. Både ei vakker scene mellom Anna og Jenny etter ein øydeleggjande brann, eit rørande fornuftsfrieri frå Jo, og ikkje minst forteljingas mest gripande tablå, den endelege forsoninga mellom Anna og Tyri. Alle desse tre dramaturgiske høgdepunkta kjem i løpet av finalen, og dei har alle så mykje viktig i seg at eg gjerne skulle ha sett at Høy dvela litt meir med dei, kanskje særleg samtalen og forsoninga mellom Tyri og Anna.

Med årets framsyning er Ida Høy i ferd med å skrive «Anna i ødemarka» inn i det beste av norsk speltradisjon, eit lokalt forankra spel, både geografisk og historisk, og med ei god blanding av profesjonelle og lokale amatørar. Og ikkje minst syner ho at det er mogeleg å lage eit kunstnarleg fullverdig spel med relativt enkle middel og ikkje alt for god økonomi når ein berre veit å dyrke fram dei menneskelege ressursane både på og bak scena.

This entry was posted on søndag, august 13th, 2023 at 8:43 pm and is filed under Teater. You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0 feed. You can leave a response, or trackback from your own site.