Amund Grimstad

TEATER

«Kristin Lavransdatter»
Kristinspelet, Jørundgard, Sel
Av: Sigrid Undset
Dramatisering og regi: Eirik Fauske
Komponist: Cisser Mæhl
Scenografi: Barbro Bekken
Kostymedesign: Solveig Holthe Bygdnes
Koreografi: Silje Olava Bakken
Lyddesign: Vegard Moshagen
Voiceover: Oddgeir Thune
Med: Kjersti Dalseide, Sigurd Myhre, Madalena Sousa Helly-Hansen, Reidar Svare, Anne Britt Svelstad, Endre Skjåk, Paul Kornelius Aker Grønn, Signe Marie Teighagen mfl.

«Kristinspelet» på Sel i Gudbrandsdalen har i Eirik Fauskes regi tatt betre vare på det episke og poetiske i Sigrid Undsets tekst enn dei fleste andre dramatiseringar eg har sett av Kristin Lavransdatter.

Å dramatisere romanar er ein risikosport. Særleg der romanen har store episke kvalitetar er det fort gjort at dette forsvinn i ei meir prosaisk presentasjon av forteljinga. Når det opphavelege verket også er ein trilogi, og ein brei sosial roman med eit særs omfattande persongalleri og eit utal intrigar, blir det ekstra vanskeleg. Denne litt omstendelege innleiinga er for å fortelje kva dramatikaren og regissøren Eirik Fauske har gitt seg i kast med ved å dramatisere og setje i scene Sigrid Undsets nobelprisvinnande verk om Kristin Lavransdatter. Eg har opp gjennom åra sett fleire ulike dramatiseringar. Og for dei fleste gjeld det at forteljinga, og kanskje særleg innhaldet frå første bandet, «Kransen», blir tatt brukbart vare på. Men dei to siste banda, «Husfrue» og «Korset» blir som oftast meir overflatisk behandla. Og sams for dei alle er at det meste av det poetiske i Sigrid Undsets forteljarstemme går tapt. Eirik Fauske har gjort ei anna tilnærming, og sjølv om han heller ikkje kjem heilt i hamn, er han definitivt meir i nærleiken av Sigrid Undset og hennar episke verk enn dei fleste andre.

På Jørundgard, kulissegarden som blei bygd opp på Sel for Liv Ullmanns filmatisering av «Kristin Lavransdatter» i 1995, er «Kristinspelet» sett opp med ujamne mellomrom sia 1999, og i ei god blanding av profesjonelle og lokale amatørar. Då Eirik Fauske i fjor dramatiserte verket på nytt, gjorde han nokre viktige grep som han har vidareutvikla i år. Det eine er det scenografiske ved at han har snudd ryggen til tunet på Jørundgard og spelar på slettene og mot utmarka i vest. Det har gitt ei enorm scene på nærare hundre meter både i breidde og djupne, og der Fauske har gitt rom for at det kan skje langt meir enn berre sjølve handlinga. Her er alvedans, nonnekor, leikande og dansande barn og mykje meir, og på dette viset skapar Fauske eit poetisk og lyrisk bakteppe som verkeleg kler framsyninga. Tradisjonell scenografi er det lite av, men nokre furuleggar ligg utover som sylstokkar for å illudere husa, både på Jørundgard og Husaby. Ettersom teater er illusjon og ikkje røyndom, fungerer dette heilt utmerka. Og naturen sjølv er ein framifrå scenografi med åker, plass for både vasskjelde og grav, og med flotte krunglefuruer i bakgrunnen. På dette viset får Fauske betre formidla det mangslungne i Undsets verk der det skjer mykje på same tid, og der det blir skapt vakre poetiske opptrinn som gir ekstra koloritt og djupne, i dobbel tyding, til framsyninga.

Men det viktigaste grepet Fauske har gjort, er å lage ei blanding av forteljarteater og spela regiteater. I store delar av framsyninga ligg Oddgeir Thunes voiceover som ei klår forteljarrøyst. Og slik blir poesien og det lyriske i Sigrid Undsets verk tatt vare på i langt større grad enn det eg har sett i tidlegare produksjonar. I staden for å spele lineært teater, skapar Fauske bilde som vi sjølve kan vere med på å dikte inn innhald i. Ikkje alt fungerer like godt, men i hovudsak er det særs vellukka.

«Kristin Lavransdatter» er ein trilogi, og dei fleste produksjonar konsentrerer seg om «Kransen», første bandet og tek noko lettare på dei to siste. Og nokre dramatiseringar har berre presentert «Kransen». Dette er forståeleg, for i «Kransen» får vi det meste av handlinga og intrigane. Her møter vi den unge Kristin og det spesielle forholdet ho har til faren. Ho blir bortlova til Simon Darre, men forelskar seg i staden hovudstups i Erlend Nikulausson, eit ikkje udelt godt papir, og set seg slik opp mot både faren og kva som er akseptabelt. Far og dotter forsonar seg, det blir giftarmål, men dramatikken er ikkje over for historia er langt meir mangefasettert og har eit utal andre intrigar som valdtekt, dødsfall, mordforsøk frå Erlends forsmådde frille og mykje, mykje meir. Sigrid Undsets palett er omfattande, og ho målar ut 1300-talets Norge med særs brei pensel. Her er difor handling for meir enn ei teateroppsetjing. I dei to siste banda følgjer vi Kristin som husfrue og som mor til ein stor soneflokk på Husaby, eit problematisk forhold til ein stadig meir fråverande Erlend, og hennar religiøse grubleri når Erlend dør, sonen Gaute overtek og ho går i kloster og hjelper sjuke og døyande når svartedauden huserer i landet, pesten ho sjølv tar sin død av. I desse to bøkene er det mindre ytre handling og meir religiøsitet, og slik sett ikkje så enkelt å dramatisere. Og i alle fall om det skal stå i stil med den handlingsmetta «Kransen».

Også i Fauskes regi er dette eit openbert problem. Medan han nyttar ei lang, og delvis dvelande første akt til å gi ei poetisk framstilling av første bandet, blir andre akta langt stuttare, og kan nok få eit visst preg av resymé meir enn forteljing. Men ved å nytte dei same bildeskapande grepa og Thunes voiceover, greier han likevel å formidle dei to siste banda betre enn dei fleste andre produksjonar eg har sett.

Rollelista er enorm, og her er nytta minst eit femtitals statistar som er presise og samkøyrde både verbalt og spelemessig, men også koreografisk i dei mange flotte dansetablåa. Dette er særs dyktig gjort av koreografen Silje Olava Bakken. Og Eirik Fauske og regiassistenten Amanda Øiestad Nilsen har hatt ei imponerande god hand om personinstruksjon av alle amatørane. Særleg gjeld det den purunge Signe Marie Teighagen som var ei overtydande «Vesle Kristin» og som tydeleg fekk fram det nære forholdet til faren.

Kjersti Dalseide spelar Kristin med stor innleving og autoritet. Ei vever og sped kvinne som raskt viser seg å ha både styrke og mot, men også tvilen og tvisynet. Sigurd Myhre får fint fram den litt kjepphøge, men likevel så usikre Erlend. Men han er ikkje like tydeleg som forføraren, den sjarmerande Erlend som Kristin fell for. Det kan sjå ut som regien ikkje har gitt han nok rom til å spele ut denne sida av Erlend, og då blir det ikkje like lett å skjøne kva det var Kristin fall for. I førre oppsetjinga eg såg av «Kristinspelet» var Kristin spela av Madalena Sousa Helly-Hansen. Nå har Eirik Fauske gjort eit metagrep og late Helly-Hansen dukke opp som Sigrid Undset, forfattaren sjølv i framsyninga. Det er godt tenkt, og kunne ha vore eit fint poeng dersom Undset i større grad hadde kommentert framsyning, tolking osb., og kanskje også blitt kontrær og sagt seg usamd. Men denne moglegheita blir diverre skusla bort, og i staden blir regigrepet redusert til berre eit artig påfunn.

Reidar Svare er ny i år, og han er sikker, tydeleg og solid som Lavrans, og får godt fram både forholdet til den unge dottera, til sviket hennar og den seinare forsoninga. Anne Britt Svelstad har spela mora Ragnfrid tidlegare, og er også tydeleg og myndig, men Fauske har kutta mykje i det vanskelege forholdet mellom Lavrans og Ragnfrid og løyndomane dei båe ber på, slik at Svelstad ikkje har fått like mykje å spele på som Svare. Endre Skjåk er av dei få som har vore med sia starten, og i mange ulike roller. Denne gongen spelar han den forsmådde Simon Darre som må ta til takke med Kristins syster, og gjer det med tyngd og stor autoritet.

Solveig Holthe Bygdnes har hatt ei særs god hand om tidsriktig kostymedesign, og ned til den yngste statisten er det gjennomført fine kostyme. Cisser Mæhl har skrive musikk som kler framsyninga og smyg seg om henne, særleg fint i poetisk samspel med Oddgeir Thunes forteljarstemme.

«Kristinspelet» anno 2025 i Eirik Fauskes regi er blitt ei framsyning som på poetisk og visuelt vis målar fram bilde etter bilde med brei pensel. Ved bruk av Oddgeir Thunes velmodulerte voiceover i samspel med alle dei vakre tablåa, greier Fauske i større grad enn dei fleste å ta vare på det episke og poetiske i Sigrid Undsets verk. Han har stroke mykje i dei siste to banda, men også i første band (første akt), og stort sett har det gått greitt. Fauske tek seg også god tid, og nokre av tablåa er dvelande slik at alt i større grad kan søkkje inn. Men på same tid har han også ønska å femne om mykje meir, som til dømes metagrepet med diktaren sjølv, men også med allsong og andre brot. Ikkje alt av dette er like vellukka, og han kunne kanskje ha vore litt meir kresen i nokre av vala sine. Men trass i at framsyninga stundom blir noko sprikande og vil litt for mykje, har eg likevel aldri sett ei framsyning av Kristin Lavransdatter som i like stor grad greier å formidle stemninga og lesaropplevingane frå romanen.

TEATER

«Skogsprinsessa»
Gjestespel frå Eventyr i Parken, Teatret Vårt, Ålesund
Av: Lina Taule Fjørtoft, Magdalena Kuna, Stine Revheim Svellingen, Thomas B. Brandt
Regi: Jan Neal Holden
Kostyme: Tora Troe
Med: Kristian Garmanslund, Katrine Lovise Øpstad Fredriksen, Amalie Jensen Tolo og Stine Svellingen

Eit interaktivt vandreteater fylt av opplevingar for dei yngste.

I alle år har skogsalvane passa på skogen og alt som lever der. I vår tid er dette meir naudsynt enn nokon gong. Nå er det duka for tronskifte for kongen har døydd og skogprinsessa Alva skal kronast til dronning. Men først må ho syne oss at ho er rangen verdig.

I Atlanterhavsparken, rett vest for Ålesund, blir vi tatt med på eit lite vandreteater for dei yngste. Først møter vi Buskelusk (Katrine Lovise Øpstad Fredriksen) som må blåse blomsterstøv på oss for å få oss til å forstå kva ho seier, før ho blir vår los gjennom skogen. Den neste er Myrdun (Amalie Jensen Tolo) som får oss til å synge. Og så dukkar sjølvsagt Alva, prinsessa sjølv opp (Stine Svellingen). På den vidare vandringa møter vi den litt gamalmodige soppen Fungi (Kristian Garmanslund) og også den særs sjarmerande gaukungen, Koko (Amalie Jensen Tolo).

For å kunne bli skogsdronning, må Alva løyse ein del oppgåver, og det går i hovudsak greitt. Men så får vi ein spådom, med nesten bibelske referansar, om at ho skal bli forrådt av ein av sine næraste. Det er vanskeleg å finne ut kven forrædaren er. Då må Alva ha hjelp av nokon med det klåre blikket utanfrå, altså menneska. Og slik blir ungane aktiviserte til å delta og hjelpe henne både med å løyse oppgåver og å avsløre skurken. Det gjer dei med den største iver. Alva blir krona, og sanneleg blir det forsoning med forrædaren også.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 25. juni 2025.)

TEATER

«Under sklia»
Brageteatret, Amfiscenen på Nationaltheatret
Av: Anna Renolen
Regi: Kristina Kjeldsberg
Scenografi og kostyme: Ingrid Solvik
Med: Stine Elverhøi Johnsen og Arjan Nilsen

Eit augneblinksbilde av to ungdomar som kunne vere kven som helst, men som er særs skarpt observert.

Anna Renolen er ein ung dramatikar ein skal merke seg. For ni år sia, berre 16 år gamal, debuterte ho med einaktaren «Dagdrømmer» på Trøndelag Teater. Det var i samband med eit prosjekt kalla «Unge dramatikere» der Trøndelag Teater og Kjernehuset ved Rita Abrahamsen inviterte ungdom mellom 13 og 19 år til å sende inn tekstskisser, og der nokre blei vald ut, fekk dramaturg- og regihjelp gjennom vinteren, og fekk presentere dramaet med profesjonelle aktørar våren etter. Etter denne unge debuten har Renolen arbeidd vidare med teksten, og i eit samarbeid med kunstnarduoen Kristinsdottir/Willyson sette Trøndelag Teater opp «Eksotisk dans» som ei heilaftans framsyning i mars 2023. Det var ei fysisk, leiken, humoristisk, litt absurd og særs velspela framsyning med mange lag. Litt seinare same året var eg på ein presentasjon Dramatikkens Hus hadde av nye scenetekstar under utvikling. Der fekk vi ei ilesesetjing av «Under sklia», ein ny tekst av Anne Renolen. Eg blei slått i bakken av kor ekte, rå og truverdig den teksten var og var spent på om han ville få eit liv på scena.

Nå har det skjedd. Brageteatret i Drammen har i regi av Kristina Kjeldsberg sett den opp, og «Under sklia» hadde premiere i oktober i fjor. Gjennom vinter og vår er den blitt spela på ulike skular i Buskerud, ganske utilgjengeleg for meg som bur i Trondheim. Men så blei den sett opp på Nationaltheatrets Amfiscene under Heddadagane, og då var eg snar til å sikre meg billett. Det angrar eg ikkje på.

Scena er ei lite platå med ei heilt tradisjonell sklie, slike det finst haugevis av på leikeplassar rundt om i landet. Det er midt på natta, og der møtest Han (Arjan Nilsen) og Ho (Stine Elverhøi Johnsen). Det vil seie, han veit at ho ofte kjem dit om natta når ho ikkje får sove, og han har gått dit og ventar i håp om å treffe henne. Dei to går på vidaregåande, i same tyskklasse, men viktigare er at dei ei tid tidlegare har hatt eit lite stemnemøte der ho kyssa han. I mellomtida har han freista å tekste henne og å ringe, men utan å kome gjennom. Så difor dette, for henne, overraskande møtet som sjølvsagt startar temmeleg kleint, og ikkje så reint lite avvisande frå hennar side. Men etter kvart losnar det litt, og vi blir kjende med to usikre ungdomar i sine mest formative år, på leiting både etter kjærleiken, nærleik og seg sjølve. Og også med eit ønske om å pule jamvel om dei slit litt med å få det til. Meir av handlinga skal eg ikkje røpe, og den er eigentleg heller ikkje så viktig, for her er det samtalen mellom dei to som er det essensielle.

Anna Renolen har skrive ein dialog som verkar særs ekte og truverdig, og det er openbert at dette er skrive av ein ung dramatikar som kjenner både sjargong og veremåte. Det er intelligent og godt observert. Ein naturleg, litt klein og keitete, men samstundes søkande og varm samtale mellom to unge. Og i Kristina Kjeldsbergs neddempa regi der det ikkje er alt for mykje fysisk spel, og der den glitrande teksten får gjere jobben, løyser Stine Elverhøi Johnsen og Arjan Nilsen oppgåvene førebiletleg. Eg trur på dei og det dei formidlar.

Framsyninga blir i hovudsak spela for ungdomsskuleelevar. Det er i denne alderen hormona rår grunnen, ein er i støypeskeia, og alle andre verkar så trygge medan ein sjølv er ganske usikker. Alt dette er godt tatt vare på. Språket er direkte, verkar ekte, dialogen er tidvis rå, og heilt uforfalska. Men samstundes møter vi to personar med stor respekt for kvarandre. For deira felles ønske om å pule blir handtert utan antyding til maktforhold, og som eit døme på god samtykkehaldning, men likevel utan å verke pedagogisk eller belærande. Korleis det går med desse to, veit vi ikkje, men det endar neppe opp med «to barn, rekkehus og Volvo». Og resultatet av stemnemøta er heilt uviktig. «Under sklia» handlar om ungdomen der og då, det er eit augneblinksbilde, og det er særs skarpt observert.

TEATER

«Bunkersen»
Teater Manu
Av: Jo Strømgren
Regi, scenografi, lyd- og lysdesign: Jo Strømgren
Maske: Hanna Lara Olafsdottir
Stemmeskodespelar: Anna Dworak
Med: Ipek D. Mehlum, Aino Hakala og Niklas Gundersen

Ved å snu opp ned på det tilvande er det ofte lettare å sjå korleis det meste heng saman.

Krig er i røynda så absurd og meiningslaust at ein ofte kjem til kort om ein skal kritisere eller omtale fenomenet i rasjonelle ordelag. Fornufta strekk ikkje til. Difor kan ein stundom nå lenger om ein også sjølv nyttar surrealisme og absurditet for å illustrere meiningsløysa. Det får vi tydeleg prov på i Teater Manus siste produksjon, «Bunkersen», som hadde premiere i Oslo under Heddadagane. I samarbeid med Jo Strømgren har dei laga ei framsyning som snur opp ned på ganske mykje utan eigentleg å misse kontakten med realismen. Og som samstundes både er særs underhaldande, og ikkje minst tankevekkjande

Vi er i ein bunker i ein eller annan dystopisk framtidssituasjon der dei høyrande er i mindretal. Det er krig, og konstellasjonane og motseiingane er ikkje heilt oversiktlege, ganske absurde, og tidvis kan det verke som om «alle kjempar mot alle». I bunkeren er Ipek (Ipek D. Mehlum) og Aino (Aino Hakala) opptekne med å lage bombar av gamle radioapparat. Som i mange krigar, er radio forbode, og når dei to plasserer ut desse forkledde bombene, er det med tydelege parallellar til dagens sprenglekamar utforma som dokker og leiketøy og som sprengjer ungar i fillebitar. Moral er eit ukjend omgrep for her gjeld berre «den gode saka».

Så med eitt kjem det ein tilsynelatande hardt skadd mannleg soldat ned i bunkeren, Han (Niklas Gundersen) pratar teiknspråk og gir seg ut for å vere på lag med dei to, men dei er noko skeptiske og mistenker at han er av dei andre. Ipek og Aino er ganske ulike. Ipek er neppe den skarpaste kniven i skuffa, for å seie det slik, men har samstundes ein rest av empati og kjensler. Medan Aino er den kalde og bereknande, men også mest avstumpa. Men dei er båe kvinner, og driftene er stundom sterkare enn det meste, så når det med eitt, i krigens keisemd og sølibat dukkar opp ein mann, oppstår det også erotiske situasjonar.

Eg skal ikkje røpe meir av handlinga, men Jo Strømgren har leika seg med alle dei motseiingane han har klart å finne på, og framsyninga er full av overraskande og artige vendingar, men heile tida med krigens absurde vondskap som eit bakteppe. Og når dei tre soldatane finn ut at dei, trass i at dei eigentleg er motstandarar, faktisk har sams interesser, blir det ein tydeleg parallell til spansk-franske Fernando Arrabals ikoniske og minst like absurde «Piquenique en campagne» frå 1959 der soldatane tek ein krigsfange og finn at han er akkurat som dei, og at krigen difor må vere ei misforståing som dei må gjere leiarane sine merksame på. Naivt og absurd, men i røynda heilt sant.

I tillegg til at «Bunkersen» er ein humoristisk kritikk av krig og vondskap, har Strømgren ved å snu verda litt på hovudet, vist at ein slik vri stundom kan gi majoritetsmenneska eit nytt perspektiv. I programmet skriv han om utfordringane som høyrande i eit teater på dei døve sine premiss, kan vere mange. Og det er noko eg har opplevd med mange av Teater Manus produksjonar. Som høyrande går eg glipp av nyansane i teiknspråket, og det heile kan verke litt overspela. Men med Jo Strømgrens fysiske teater kjem ikkje desse innvendingane i vegen, og jamvel om eg ikkje er målgruppa, får eg likevel ei fullverdig teateroppleving, sjølv om eg ikkje forstår teiknspråk.

Dei tre på scena står godt til kvarandre. Dei er tydelege i rollene, og oppi det relativt fysiske spelet finn dei også rom for finstemt og nyanserik mimikk. Og sjølv om dette i form og uttrykk er ein absurd farse, så ligg parallellane til samtida med Ukraina, Gaza og Iran så snublande nær at eg stadig grip meg i å setje låtten i halsen. Slik blir denne framsyninga ein langt sterkare kritikk av krigens absurditet enn mange realistiske dokumentarar.