Amund Grimstad

TEATER

«De utålmodige av hjertet»
Trøndelag Teater, Teaterkjelleren
Av: Stefan Zweig
Omsett av: Ursula Krogvig
Dramatisering, scenografi og regi: Jon Lockert Rohde
Lysdesign: Daniel Takle Piel
Med: Emma Caroline Deichmann, Isak Holmen Sørensen og Ingunn Beate Strige Øyen

Er det ein skilnad på medynk og djuptfølt medkjensle, og er eit skadd menneske berre ein diagnose eller ein heil person?

Stefan Zweig (1881-1942) var ein av mellomkrigstidas største forfattarar. Han var født og oppvaksen i ein velståande jødisk familie i Wien, den gongen verdas kulturelle og intellektuelle sentrum, og hovudstad i det austerriksk-ungarske keisardømet. Etter Hitlers inntog med Anschluss i 1938, blei Wien og Austerrike ikkje nokon verande stad. Alt i 1933 emigrerte Zweig til England, og seinare til USA og Brasil, der han i 1942 tok sitt eige liv i fortviling over situasjonen i verda. Stefan Zweig var både lyrikar, essayist, romanforfattar og dramatikar, og hadde ein omfattande produksjon der mykje er omsett til norsk. Men dramatikken hans har vore lite påakta her heime. Berre to av tekstane hans er sett opp på norske scener, og siste gongen var komedien «Volpone» på fjernsynsteateret for nærare seksti år sia.

I dagens verdssituasjon er det fortenestefullt av Trøndelag Teater å ta fram att humanisten og pasifisten Zweig ved å dramatisere og setje opp romanen «De utålmodige av hjertet» («Ungeduld des Herzens») frå 1939. I Teaterkjelleren er det laga ei minimalistisk oppsetjing, eit velspela tett kammerspel med ei fin blanding av forteljarteater og dramatisering, og med både metainnslag, overraskande brot, og ikkje minst mykje humor og sjølvironi. Alt utan å gå på akkord med innhaldet som er eksistensielt, mangesidig, og til verkeleg ettertanke.

I ein liten austerriksk garnisonsby blir løytnant Anton Hofmiller (Isak Holmen Sørensen) stasjonert våren 1914. Tilfeldig kjem han i kontakt med byens rikaste mann, den aldrande godseigaren Kekesfalva (Ingunn Beate Strige Øyen), og blir invitert på slottsball. Løytnant Hofmiller er eit godt menneske, eller har i alle fall eit ønske om å vere det, og finn det difor rett å by opp godseigarens dotter, Edith, (Emma Deichmann) til dans. Han veit ikkje at Edith er lam frå livet og ned, og dermed blir det skandale. Hofmiller freistar å gjere godt att, sender Edith ein blomsterbukett og får ny invitasjon til godset. Så endar han opp som familien Kekesfalvas husvenn. Men kva er motivet hans? Skal han berre rette opp skandalen? Har han ei djup og ekte medkjensle for Edith? Eller er det ikkje anna enn uforpliktande medynk, at han synest synd på henne, men ikkje meir. Zweig bringer etter kvart inn fleire tema og andre store etiske spørsmål. Som kor ærleg ein skal vere overfor folk med ein skade. Er det eit lite håp om at Edith kan bli før att, eller er skaden hennar stasjonær, og noko ho må forsone seg med? Til dette introduserer han huslegen Condor (Ingunn Beate Strige Øyen) som balanserer sin eigen legeetikk mot faren for å ta livsgnisten frå Edith. Både godseigaren og Edith har von om ein kur. Condor veit det er fåfengd, men løytnanten, som ikkje forstår konsekvensane, bringer vidare eit håp det ikkje finst grunnlag for. Slik konfronterer Zweig oss for både haldninga til sanning og livsløgner, og til ein altomfemnande og evigvarande empati kontra den overflatiske medynken. Dramaet gir inga svar anna enn at ein skal vakte seg vel for å vere lettvint med andre sine kjensler.

Jon Lockert Rohde er ein røynd skodespelar med mange solide rolletolkingar og også ein Heddanominasjon bak seg. Han debuterte som regissør i «Vinterreise», Hallbjørn Rønnings lågmælte og kloke avskilsframsyning i 2021. Men det han nå har gitt seg i kast med, er noko langt større. «De utålmodige av hjertet» er Stefan Zweigs mest omfattande skjønnlitterære verk, og Rohde har både dramatisert romanen og hatt ansvar for den sparsommelege, men lell så effektfulle scenografien, i tillegg til regien. På ei nesten nake scene let han ordet, dialogen, mimikken og det fysiske spelet gjere jobben. Det er sakte-teater med lange pausar, ispedd mykje sjølvironisk humor, litt metateater og fleire overraskande brot og lydspor. Dei tre på scena spelar eit titals roller som dei går ut og inn i utan at det på noko vis er vanskeleg å følgje med for oss i salen. Dei gir oss tre framifrå einskildprestasjonar, formidla med uvanleg detaljrikdom og stor innleving, samstundes som det er ensemblespel av klasse. Denne framsyninga viser til fulle at verkeleg godt teater gjerne kan vere enkelt og nedstrippa.

(Ein litt forkorta versjon der vesentlege moment diverre var utelatne, stod i Klassekampen tysdag den 14. mai 2024.)

TEATER

«Matilda»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Roald Dahl
Manus: Dennis Kelly
Musikk og songtekstar: Tim Minchin
Regi: Mathias Luppichini
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Koreografi: Ludvig Herstad
Med: Marte Sirevåg Berge, Ragnhild Røsbak Sandemose, Espen Hana, Mareike Wang, Espen Reboli Bjerke, Mari Strand Ferstad, Matias Kuoppala, Svein Solenes, Catharina Vu, Kim Fairchild, Kirsti Lucena Medalle Andersen og 24 statistar frå Barne- og ungdomsteateret.

Ein tvers gjennom velspela, underhaldande og akkurat passe skummel musikal om ei sjarmerande lita heltinne.

Romanen «Matilda» frå 1988 er ein av Roald Dahls mange klassikarar der han kombinerer uhygge, grøss og gru med barnas synspunkt, og der dei vaksne er ulideleg dumme. Hovudpersonen er den skarpe, og ikkje minst lesande og litterært kunnige Matilda. Ho er ei sju år gamal jente som også har magiske evner. Og på same vis som den litt mindre intellektuelt orienterte Pippi Langstrømpe, får ho med seg dei andre ungane og gjer opprør mot forstokka vaksne. Boka blei filmatisert i 1996, og i 2010 skreiv Dennis Kelly og Tim Minchin «Matilda the Musical». Den har gått sin sigersgang over heile verda, og i 2022 var det norgespremiere på Folketeateret i Oslo. Nå har Rogaland Teater slått på stortromma og sett opp ein stor og omfattande produksjon som har resultert i musikalfeber i Stavanger. Etter å ha sett den forrykande premieren onsdag forstår eg godt responsen, for dette var ei familieframsyning av dei sjeldne.

Matilda (som blir spela av Marte Sirevåg Berge alternerande med Ragnhild Røsbak Sandemose) er eit uønskt barn som veks opp med ein far (Espen Reboli Bjerke) som driv med bilsal på kanten av lova, og ei pyntedokke av ei mor (Mari Strand Ferstad) som berre er oppteken av pengar. Båe hatar bøker, og har den same aversjonen mot Matilda. Det er omsorgssvikt så det held. Men Matilda lærer sjølv å lese, og finn ein fristad på biblioteket der verdslitteraturen blir redninga. Verre blir det når ho begynner på skulen, for der regjerer den svært mannhaftige Miss Trunchbull (Espen Hana). Prøyssardisiplin og heilt urimeleg avstraffing er kvardagen. Lyspunktet er Miss Honey (Mareike Wang), læraren som både ser og forstår. Matilda er uvanleg skarp, litteraturkunnig, og diktar sjølv historier, i tillegg til at ho har litt magiske evner. Mot urettvise er det sjølvsagt rett å gjere opprør, Matilda leiar an, og utan å røpe meir, så vinn ho sjølvsagt fram etter kvart.

Rogaland Teaters hovudscene er ikkje stor, og scenograf Gjermund Andresen har hatt ei formidabel utfordring som han har løyst imponerande bra med eit system av ulike flyttbare stillas som illuderer både skulen, heimen og meir til. Det er saumlause skift, utsøkt bruk av lyspærer for å skape artige illusjonar, og samstundes har han greidd å gi rom for store danseopptrinn. Mathias Luppichini er ein røynd skodespelar og musikar, men «Matilda» er hans første store regioppgåve. Det er ein debut det står respekt av. På det som nærast er ei intimscene, har han skapt store spektakulære tablå, forrykande danseopptrinn i høgt tempo, vekslande med rolegare parti, naturlege skift, og ein dramaturgi heilt utan kvileskjær. Historia har fleire lag med i alle fall to parallelle forteljingar, og dette er tatt godt vare på, sjølv om avsløringa kjem som ei overrasking. Personinstruksjonen er det mest imponerande. Ni profesjonelle skodespelarar og to alternerande lag av tretten barn frå Rogaland Teaters dyktige Barne- og ungdomsteater. Alt fungerer til fulle. Ludvig Herstads koreografi må også nemnast, for når tretten unge amatørar skal opptre i takt på ei lita og godt møblert scene, er det mykje som kan gå gale, men det heile er imponerande synkront. Lykkeleg er Rogaland Teater som i meir enn 60 år har hatt Barne- og ungdomsteateret som ei Sareptas krukke å hente dyktige statistar frå.

I «Matilda» er det kanskje feil å snakke om statistar. Marte Sirevåg Berge (som ambulerer med Ragnhild Røsbak Sandemose i hovudrolla) er trygg og tydeleg. I tillegg til god mimikk, spel, diksjon og dans, er ho og ein solid songar. Dei fleste vaksne er sjølvsagt ganske outrerte, som dei skal vere, men unnataket er Mareike Wang som den forståingsfulle læraren, Matildas vaksne motstykke. Og så er det Espen Hana som gjer maksimalt ut av den forferdelege rektor Trunchbull, men likevel aldri verre enn at ungane forstår at han eigentleg står for fall.

Sjølv om «Matilda» hadde fortent ei større scene, blir det ein intimitet og nærleik i denne oppsetjinga som ein større konsertsal ikkje kan tilby. Men akustikken er eit problem, og sjølv om song og diksjon er framifrå, blir lydbildet stundom i kraftigaste laget, og orkesteret kan med fordel dempe seg litt.

Samstundes med at forsking syner at nedgangen i talet på foreldre som les for barna sine er urovekkjande stor, er Rogaland Teater med «Matilda» førebiletleg motstraums. Teaterfoajeen er bygd om til eit bibliotek, og framsyninga er ein hyllest til bøker, litteratur og kunnskap. «Matilda» er ingen peikefinger, men gir tvert om inspirasjon til å lese, synge og ikkje minst sjå teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 29. april 2024.)

TEATERKONSERT

«Norsk sangbok»
Teatret Vårt, Surnadal Kulturhus
Av: Tormod Carlsen
Regi, musikalske arrangement, scenografi: Tormod Carlsen
Scenografi og kostymedesign: Heidi Dalene
Med: Sara Fellman, Kjersti Sandal, Ole Andreas Silseth og Bjørnar Lisether Teigen

Vakkert og godt framført presentasjon av ein ørliten del av den store norske songskatten.

Både folkeleg empiri og vitskapleg forsking peikar i ei lei når det gjeld song, og særleg allsong. Den er bra for folkehelsa, skapar fellesskap og gjer godt for dei fleste av oss. Då eg gjekk på folkeskulen på midten av førre hundreåret, starta vi alltid dagen med «No livnar det i lundar» og avslutta med «Fager kveldsol smiler», ståande ved pultrekkene. Det var nok andre songar også, men det var desse to som i hovudsak ramma inn skuledagen. Og for ein som ikkje var spesielt glad i alle rituala på skulen, hugsar eg likevel attende på allsongen med stor glede. Seinare i livet har både korsong og allsong i sosiale lag vore stemningsskapande og gitt mange gode opplevingar. Og som vi har sett i NRK-programmet «Demenskoret», kan songen også vere terapeutisk. Fransklæraren min på gymnaset meinte at songen også kunne vere pedagogisk. – Det er to måtar å lære fransk på, sa han. Du kan lese deg til det, eller lære gjennom song. Og så avslutta han lett ironisk med: Skal vi synge, – skal vi til dømes synge ein song? Eg veit ikkje korleis det står til med allsongen i dag, men når ein ser alle som går rundt med øyreproppar og er i si eiga boble, så er det mykje som tyder på songen er blitt privatisert.

Difor er det befriande meir enn nostalgisk når Teatret Vårt har vald å lage ein fullstendig upretensiøs teaterkonsert med grunnlag i boka «Norsk sangbok av Folkehøgskoleforbundet». Det finst mange norske songbøker, men to av dei har ein heilt spesiell posisjon i kulturarven vår. Det gjeld Mads Bergs (1865-1955) «Skolens sangbok» som blei gitt ut første gong i 1914. Og så er det denne framsyningas grunnlag, Olaus Alvestads (1866-1903) «Norsk songbok for ungdomsskular og ungdomslag». Den blei gitt ut første gong i 1898 og har kome i stadig fornya opplag, til slutt under namnet «Songbok for folkehøgskolen» i 1998. Og det er på denne arven «Norsk sangbok» (Av Folkehøgskoleforbundet) kviler, og på den att det som Tormod Carlsen har sett saman i framsyninga «Norsk sangbok».

Som alt sagt er framsyninga totalt upretensiøs. For at slike teaterkonsertar ikkje skal bli berre konsert, vil regissørane ofte lage ei historie rundt han eller freiste å få songane til å framstå som del av ein heilskap. Teatret Vårt har god tradisjon med sjangeren, og både «Vårsøg 75 år» i 2020, «Virvelvind» i 2021 og «Danse med skjebnen» i 2023 er gode døme på ulike vis å sy musikk, tekst og framføring saman til eitt. I «Norsk sangbok» har dei vald ei anna, men ikkje uvanleg tilnærming, nemleg å la ein eller annan i produksjonsapparatet freiste å kløne til framsyninga og slik sett lage humor rundt presentasjonen. Ofte er det suffløren som har eit ønske om å vere på scena og som tek litt for stor plass. Teatret Vårt har den relativt sett største venneforeininga i landet, og har vald å la Bjørnar Lisether Teigen vere ein utypisk og plasskrevjande representant for Teatrets (beste) venner. Han startar med å steike sveler medan vi set oss og fortel litt om alt som skal skje, og det er greitt nok. Men så vil han absolutt vere meir deltakar, og slik vil vel Tormod Carlsen at litt klein humor skal gjere framsyninga meir underhaldande. Men det var gjort på eit vis som gjorde det meir kleint enn humoristisk. Ideen er grei, men opplegget var ikkje spesielt velskrive, og Teigen hadde diverre fått alt for lite å spele på. Når ein ikkje gjorde noko meir raffinert enn dette, og det eigentlege innhaldet er solid nok til å stå på eigne bein, kunne Carlsen ha spart seg denne gagen. For dei tre framifrå songarane, og ikkje minst songskatten dei tok så godt vare på, var meir enn nok til å få ei skikkeleg feelgood-oppleving.

Sara Fellman og Kjersti Sandal er del av teaterets faste ensemble, solide skodespelarar, men også særs dyktige songarar. Og med seg har dei den klassisk musikkskolerte operasongaren Ole Andreas Silseth som også synte seg å vere ein habil skodespelar. I ein enkel, men meir enn god nok scenografi kjem dei tre inn i habittar som kan minne meir om «The Handmaid’s Tale» enn tradisjonelle korkappar. Men før eg rekk å undre meg meir over kostyma, er det demaskering, og dei står i bunad og sivile finklede.

Og så får vi eit femtentals songar frå den norske songkanonen, presentert med tidvis nye og spennande arrangement, og med ei harmonisering som verkeleg sat. Og det som gjer meg mest imponert og glad, er at presentasjonen er a cappella. For det første går dét godt når det er så gode songarar, men ved å la vere å nytte akkompagnement blir orda også meir tydelege. I songtradisjonen vår er tekst og meining minst like viktig som melodi og harmonisering. Då kan innhaldet ofte drukne i form ved bruk av akkompagnement. Her var det reint, tydeleg og strippa til beinet. Berre eig gong blei det eit brot, og det var då Sara Fellman med eige trekkspelakkompagnement nærast gjekk på barrikaden og song Stein Ove Bergs «Ta hverandre i handa og hold». Og nettopp fordi dette var eit brot, og eit unnatak, blei det ekstra sterkt.

Når ein skal velje frå den nærast utømelege songskatten vår, og frå rundt 500 songar berre i songboka, vil sjølvsagt alle vere usamde i utvalet. Slik må det vere, og det skuldast at dette er noko alle, – absolutt alle har eit djupt og inderleg, og for nokre nærast eksistensielt forhold til. Så difor skal eg halde meg frå mine private innvendingar, og eg er meir enn nøgd så lenge vår eigentlege nasjonalsong, Ivar Aasens «Nordmannen» fekk plass saman med ei grei blanding av folkeviser, gamalt tradisjonelt og nyare songar frå folk som Jan Eggum og Anne Grete Preus. Eggums «Mor jeg vil tilbake» var for øvrig den einaste gongen den kleine humoren både var overraskande og fungerte, utan at eg skal røpe meir om det. Songar er til for å syngjast, og det er ikkje berre eit munnhell at alle får synge med den røysta ein har. Det er slik det skal vere, og då var det sjølvsagt at publikum også fekk vere med på både allsong og kanon.

«Norsk sangbok» er, med atterhaldet om den ikkje så vellukka humoren, blitt ein opplevingsrik, vakker og flott framført teaterkonsert. Den norske songskattener er så tung og solid at han står fjellstøtt på eigne bein utan behov for korkje akkompagnement eller ablegøyer. Eg stussar likevel litt over at ein ikkje fann plass til nokre fleire songar, for framsyninga varte berre vel ein time inklusive pause. Men det vesle vi fekk var til gjengjeld førsteklasses.

Eit lite PS til slutt:
«Norsk sangbok» hadde premiere i Ålesund 13. april, og etter nokre dagar i Molde er ho nå på turné i fylket. I samband med desse oppsetjingane blir det nokre stadar laga ein minikonsert på førehand av eit lokalt kor. Eg såg framsyninga i Surnadal og der var det oppvarming ved Nordmøre folkehøgskules kor under leiing av Jo Inge Nes. Det var ein fin måte å knyte teaterkonserten og innhaldet i han opp mot dei lokale forvaltarane av songskatten. Så fekk vi bere over med at korkje teateret eller songkoret hadde funne plass til Hans Hyldbakk eller Henning Sommerro endå vi var i Surnadal.

TEATER

«Koffertsamtaler – en teaterfestival»
Studentersamfundets Interne Teater, Knaus
«Enigma» av Floyd Dell
«Frittgående høns» av Ann Wuehler
«Uroens Barn» av Lennart Lidstrøm
Regi: Dennis B. Eliassen
Scenografi: Max Lødøen
Kostyme: Emilie J. Homme
Med: Sunniva Schøyen, Emilio Lombardo, Håkon Aaberg, Martha Løseth. Borgen, Linn Tønnesen Kystvåg og Hedvig Asp

Med ein liten teaterfestival med tre små, ulike einaktarar som kanskje likevel har noko til felles, set SIT eit verdig punktum for den vesle, og nærast umogelege biscena Knaus..

Det er nesten vemodig, for i kveld har eg vore på Knaus i Studentersamfundet i Trondhjem og sett det som er denne heilt umogelege, men likevel så kjære biscenas siste oppsetjing før det nye tilbygget står ferdig. Studentersamfundets Interne Teater (SIT) har hatt ein produktiv sesong, og avsluttar med ei verkeleg nyskaping. I staden for å setje opp eit innkjøpt eller sjølvlaga drama, har dei tatt for seg tre ganske ulike einaktarar og presentert dei som ei framsyning under fellesnamnet «Koffertsamtaler». Umedelbart gjekk mine tankar til Robert Altmans ikoniske kultfilm «Short Cuts» frå 1993 der han tok for seg ni noveller og eit dikt av Raymond Carver og sette dei saman til ein heilaftans spelefilm. Men regissøren Dennis B. Eliassen har gjort det litt annleis, og presenterer dei tre einaktarane kvar for seg, og difor som ein mini teaterfestival. Tilsynelatande, som i Raymond Carvers noveller, har dei ikkje noko sams, om det ikkje er at ein koffert er ein rekvisitt i dei alle, og at ein ørkenreplikk og eit ganske uvanleg lydspor går att i to av ei tre. Den som leitar, vil sikkert finne andre fellesnemnarar som eksistensielle spørsmål, svik og folk i transit, utan at eg skal følgje dette for langt.

Knaus er ei scenografisk utfordring, som er nærast umogeleg å løyse. Denne gongen har scenografen, Max Lødøen, laga ei sams løysing for dei tre einaktarane, der bakveggen er eit interiør som har vridd seg 90°. Det er noko som har gått over ende, eller bikka fullstendig. Symbolikken er tydeleg og god, og i tillegg fungerer scenografien både som eit husvære, ein busshaldeplass og det meir ubestemmelege i siste akt.

Det opnar med «Enigma» frå 1922 av den amerikanske avisredaktøren, forfattaren og dramatikaren Floyd Dell (1887-1969). Vi møter eit ektepar, Sunniva Schøyen og Emilio Lombardo, til eit lite kammerdrama ved morgonkaffien. Det som frå starten ser ut til å vere eit ekteskap der han er den sterke med full kontroll, og med motbydelege hersketeknikkar, og ho er den oppofrande, naive som ønsker seg kjærleik og tilbake til romantikken i eit forhold som openbert har gått i stå, syner seg etter kvart å ta uventa vendingar. Maktforholda er med eitt ikkje like eintydige, det er vanskeleg å vete kva som er sanning og løgn, og den vesle einaktaran byr på mang ei overrasking. Eg undrar meg stadig over kor moderne denne over eitt hundre år gamle teksten er. Dei to aktørane leverer godt og sikkert kammerspel der dei greier den hårfine vekslinga mellom det lågmælte og infame og det meir aggressive.

Framsyninga tek oss nærast saumlaust over i neste stykke, «Frittgående høns» («Free Range Chickens») av den amerikanske samtidsdramatikaren Ann Wuehler. Der møter vi Celerina (Martha L. Borgen) og Robert (Håkon Aaberg) på ein busshaldeplass i Las Vegas, Nevada. Han sit med kofferten i varmen og ventar på ein buss som aldri kjem, og så kjem i staden det lokale gnagsåret Celerina. Ho skravlar i veg, medan han på eine sida ønsker å få vere i fred, medan han på høfleg, og litt avvisande vis, svarar på i alle fall noko av det ho kjem med. Ho er ganske alternativ, snakkar om karma, og at det ikkje er tilfeldig at dei møtest akkurat der, medan han helst vil vere i fred. Dei fleste av oss har møtt slike personar, og vil kjenne att korleis Robert blir meir og meir sliten. Dei to står særs godt til kvarandre, og Martha L. Borgen greier å formidle Celerina så intenst og overtydande at dette, som også er eit lite kammerspel, blir meir og meir spennande, og nok også framsyningas høgdepunkt. Som i første akta, kjem det også her uventa brot, ja og langt meir overraskande. Korleis det går, skal eg halde meg frå å røpe, men undervegs er underhaldningsverdien stor, særleg på grunn av ein uvanleg god tekst, og i tillegg framifrå spel.

Etter ein liten pause, er vi i tredje akt som er «Uroens Barn» av den norsk-svenske dramatikaren Lennart Lidstrøm. Det hadde urpremiere på Hålogaland Teater i 2019. Det er ein absurd komedie om to ørkenpersonar, Gobi (Hedvig Asp) som er utadvent, medan Kalahari ( Linn T. Kystvåg) er inneslutta så det held. Dette er ei framsyning som på eine sida har noko Becketsk over seg samstundes som det er ein absurd komedie. Og det er nok i tolkinga av denne finalen at regissøren møter dei største problema. Komedie kan sjølvsagt bli spela ut i store ord og nærast overspel. Om det ikkje er overspel, så er det i alle fall i denne gata tredje akt i hovudsak blir presentert. Men i denne absurde teksten er det mykje subtil undertekst som fort kan drukne om ein ikkje også stundom spelar med sordin. Her er ei god historie og mykje bra spel, men personleg trur eg at ei litt meir neddempa tilnærming, ville ha vore meir vellukka.

Når det er sagt, må eg likevel få gi ros til regissøren, Dennis B. Eliassen. Han har sjølv omsett og tilarbeidd dei to første stykka til eit munnleg og godt norsk. Dramaturgi, skift, framdrift og ikkje minst peroninstruksjon er, med det vesle atterhaldet for tredje akta, særs bra. Når SIT nå presenterer si siste oppsetjing på Knaus gjer dei det så absolutt med flagget til topps.

TEATER

«Hvorfor meg?»
Gnist Teater, Kultursenteret ISAK
Utvikla av ensemblet under kunstnarleg leiing av Christina Rørvik Søhol og Erik Jimenez Hauge
Lyddesign og komposisjon: Erik Jimenez Hauge
Med: Sverre Haugland, Markus Rydningen Munkeby, Adelen Khalil Wicken, Kristine Sølvberg Hagen, Miriam Wallum Skajaa, Ronja Margrethe Henriksen, Sigrid Melkild Claussen, Leah Marie Lövenius, Ingrid Mjåset Flikke, Eine Grøtte Fosshaug og Guro Eilertsen Solberg

Ei overraskande god og velspela framsyning av dei som kanskje kjenner stoffet best.

Eg har vore på urpremiere på den første framsyninga til Gnist Teater, ei undergruppe av Teater Zett. Eg må ærleg vedgå at eg hadde aldri høyrt om korkje Gnist eller Zett tidlegare, men om denne opningsframsyninga, «Hvorfor meg?» set standarden for nivået til Gnist Teater, så er det berre å bu seg på meir. Eg blei slått i bakken, og er ennå nærast euforisk over det eg fekk sjå.

Ifølgje programmet er Gnist Teater eit gratis teatertilbod for ungdom mellom 13 og 19 år. Og om eg skal sitere vidare, så er det teater for deg som vil vere kreativ, utforske, prøve og feile, vil skape meiningsfulle historier, teste crazy idear, spreie glede, sprengje grenser, prøve noko anna, skape noko nytt, vil vere modig og som vil gjere alt dette saman med andre som vil det like mykje som deg. Dette var ei lang, svulstig og omfangsrik programerklæring. Men så må eg berre fortelje at den framsyninga eg såg, var hundre prosent i tråd med desse intensjonane. Hundre prosent!

Scena er kultursenteret ISAK i Trondheim, og ho er fylt med søppelposar. Inn kjem tre gutar. «Kåffor mæ, kåffor akkurat mæ?» spør den eine, og dermed lanserer han framsyningas stadig tilbakevendande tema, og nærast eksistensielle spørsmål. Kvifor er det berre eg som er kjip, dum, feit og meir til, medan alle dei andre, ja du veit… Vi er på fyllinga, eller dynga, som er møteplassen for ein ungdomsgjeng, og etter introen med dei tre gutane, entrar også åtte jenter scena. Gjennom ein snau time med intenst og velspela teater introduserer dei oss for ei rekkje tablå med eit utal sider ved det å vere ung. Det er kjønnskonfrontasjonar, litt klein forelsking, store kjensler, mykje aggresjon, sjalusi, utforsking av rusmiddel, det overflatiske og det djupt eksistensielle, og sjølvsagt forholdet til ungdomens nye sutteklut, den allstadnærverande helvetes fucking mobilen. Det er chatting, løynde videoar, deling og you name it. Å vere ung er for jævleg, og det har det alltid vore, men skal ein tru situasjonsrapporten desse ungdomane gir, så er det nå verre enn nokon gong. Og eg trur dei har rett.

Men sjølv om det ikkje er lett å vere ung, er framsyninga langt frå ein elenderapport. Tvert om. For her er vennskap og ømme kjensler, og nokre tablå er så vakre at det gjekk eit sukk gjennom salen. Vi har alle vore unge, og dei fleste vil nok kjenne seg att sjølv om detaljane endrar seg frå generasjon til generasjon. Den upersonlege tidstjuven som gjer det lettare å sende sms til sidepersonen enn å snakke til han, blir illustrerande presentert saman med ei særs god og saumlaus veksling mellom ulike andre tablå som utan å bli korkje pedagogiske eller retthaverske omhandlar overraskande mange sider ved dei mest formative åra i menneskelivet. Og når det kjennest som mest brutalt, og orda dei nyttar om og på kvarandre er på det styggaste, må ein hugse at her er det eigentleg barnehagens skjellsord «dumming» som er bytta ut med «hore». For avsendaren heilt innhaldslaust, men for mottakaren framleis ganske sårande.

I botn av denne illustrerande og velspela situasjonsrapporten ligg sjølvsagt ein framifrå idé frå dei kunstnarlege leiarane Christina Rørvik Søhol og Erik Jimenez Hauge. Saman med ensemblet har dei arbeidd fram det som er blitt resultatet, og det gjer sjølvsagt at dette er stoff aktørane kjenner som sitt eige og er trygge og fortrulege med. Men eg var likevel ekstremt overraska over kor godt dei presenterte det. Det er ei tekstrik framsyning med høgt tempo og raske skift, men her er ikkje teikn til snubling. Tvert om. Det var scenisk nærvær, mimikk og spel av imponerande nivå, og eg måtte ta meg i å lure på kor alle desse dyktige ungdomane kom frå. Nokre har eg rett nok sett før i Musikalfabrikken og Teaterlaget i BUL, men dei fleste har minimal erfaring i å stå på ei scene. Det gjer dette ekstra imponerande. Om eg skal få kome med eit lite atterhald, så kunne nok nokre ha jobba meir med diksjon, men det er flisespikkeri i denne samanhengen.

Eg har hatt ei stor teateroppleving, og som lesaren vil forstå, er eg nærast euforisk. Det som er trist med denne produksjonen, er at han berre skal spelast ein gong til, – i morgon, og så er det slutt. Det er ei grov sløsing med ressursar, for denne framsyninga kunne godt ha turnert med den kulturelle skulesekken eller ha blitt sett opp på større scener. All ære til Christina Rørvik Søhol og Erik Jimenez Hauge og dei elleve på scena.

TEATER

«Der det finst fuglar»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Maren Uthaug
Dramatisering og regi: Kjersti Haugen
Scenografi: Katrin Bombe
Lyddesign: Eskild Johansen Næss
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Jo Saberniak, Katja Brita Lindeberg, Mira Dyrnes Askelund, Marianne Meløy, Trond-Ove Skrødal, Christian Eidem og Janne Kokkin

Ein absurd og stilisert presentasjon av eit fullstendig dystopisk samfunn.

Forfattaren, teikneserieskaparen, spaltisten og bloggaren Maren Uthaug (f. 1972) vaks opp i Finnmark med røter både frå det samiske og Trøndelagskysten, men frå ho var sju år har ho budd i Danmark. I 2017 ga ho ut romanen «Hvor der er fugle» som kom i norsk omsetjing i 2020. Her går ho attende til staden der namnet hennar kjem frå, den vesle plassen Uthaug på Ørlandet i Trøndelag i tida frå 1920 til rett etter krigen.

I boka skildrar Uthaug eit fullstendig dystopisk samfunn der ho dykkar ned i dei mørkaste sidene ved det å vere menneske. Det er i utgangspunktet eit interessant tema. Men forteljinga framstår som bygd på sanne historier, og det som gjer boka spesielt problematisk, er at ho er uløyseleg knytt til Uthaugs mest kjende bygning, det ikoniske Kjeungskjær fyr. På grunn av den spesielle utsjånaden, det er raudt og åttekanta, er det truleg det mest kjende og fotograferte fyret langs norskekysten.

I «Der det finst fuglar» er hovudpersonane fyrvaktarfamilien på Kjeungskjær, ekteparet Johan og Marie, og barna deira. Ein meir dysfunksjonell familie er det knapt mogeleg å finne. I same tidsperioden som boka omhandlar, budde det ein fyrvaktar med kone, tre barn og ei guvernante på dette fyret, og denne familien var alt anna enn dysfunksjonell. Når Maren Uthaug i romanens etterord fortel at forteljinga er basert på historier ho er blitt fortald, og det einaste atterhaldet ho tek, er at geografien i romanen ikkje er heilt korrekt, vil ein lesar fort tru at det føregjekk forferdelege ting på Kjeungskjær fyr i mellomkrigstida. Uthaug er ein plass med knapt 400 innbyggjarar, alle kjenner alle, og barn og barnebarn av den verkelege familien på fyret har god grunn til å føle seg trakka på. Når Trøndelag Teater, regionteateret også for Fosen og Ørland, vel å dramatisere og setje opp romanen, var eg difor ganske spent på resultatet.

Kjersti Haugen er ein røynd regissør og historieforteljar og har både dramatisert og sett oppsetjinga i scene. Ho har nok oppfatta det problematiske ved det stadsspesifikke, og difor laga ei fullstendig anonymisert forteljing som i tillegg er særs stilisert, litt absurd og langt mindre konkret enn romanen. Det har vore eit vellukka val.

Johan (Jo Saberniak) vil bli fyrvaktar for å kunne forsørge mora. For å få jobben, må han vere gift. Han er forelska i Hannah (Marianne Meløy), ein av stadens lausaste fuglar, men ettersom ho alt er gravid med ein annan, må han av omsyn til æra si finne seg ei anna kone. Valet fell på prestedottera Marie (Katja Brita Lindeberg). Ho er også gravid, og det med Feite, plassens storbonde og rundbrennar (Trond-Ove Skrødal). For å berge æra si, legg ho an på den inkjeanande Johan som trur at Darling (Mira Dyrnes Askelund) er hans eiga dotter. Til fyret kjem det etter nokre år ei dansk guvernante (Janne Kokkin), og etter kvart får Johan og Marie også ein son, Valdemar (Christian Eidem). Han et gras og trur han er ei ku. Korleis det vidare går, skal eg ikkje røpe, men her er incest, valdtekt, barnedrap og innavl heilt vanlege fenomen.

Kjersti Haugen nyttar sju aktørar som alle er ikledd outrerte parykkar. Kombinasjonen av framtoning, kostyme og koreograferte rørsler gjer det heile stilisert, absurd, litt komisk, og dermed også noko ute av tid og rom. Dei sju på scena flyttar seg saumlaust mellom fastlandet og fyret i eit utal stutte tablå der dei også fyller fleire andre roller. For uinnvigde kan det vere litt problematisk å henge med i starten, men det går seg raskt til. Som ein skakk vegg er dei sju også stadens bygdedyr. Katrin Bombes scenografi understrekar det ålmenne og stiliserte. Ho nyttar same enkle scenografi som framsyninga «Byen» som blir spela parallelt. Det er eit nake rom der scenegolvet går over i ein høg, kvit bakvegg der videoprojeksjonar av bølgjer og uver gir rette assosiasjonar, og der ein stige, eit lite basseng og eit kalvekadaver er einaste møblering. Lyddesignen til Eskild Johansen Næss er ei historie for seg. Eitt er at Fritz Kreislers «Liebesleid» saman med koring og song er ein integrert del av framsyninga. Men nesten så vi ikkje merkar det, har Næss laga komposisjonar og lydbilde som følgjer framsyninga nærast organisk.

Kjersti Haugen har skapt ei absurd, leiken og tidvis nesten humoristisk framsyning om dei svartaste og mest kjærleikslause sidene ved menneska. Dei sju på scena gir oss framifrå ensemblespel, og trass i mange tablå, vekslingar og ulike roller, er dei alle både trygge og tydelege. Eg må likevel få framheve Katja Brita Lindeberg som prestedottera og fyrvaktarkona Marie, og Mira Dyrnes Askelund som dottera Darling. Trass i at desse er vanskelege og særs samansette personar å tolke, greier dei å gjere båe truverdige.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 16. april 2024.)

TEATER

«Utopia – et drømspel fra Saupstad»
Saupstad Senter, Trondheim
Av: Drømmefakultetet/Maja Roel
Tekst: Toril Solvang, Ibrahim Fazlic, Henrik Hoff Vaagen og Maja Roel
Regi, koreografi: Maja Roel med bistand av Ibrahim Fazlic
Ytterlegare bistand: Toril Solvang og Kristoffer Spender
Komponist: Julian Skar
Scenografi og kostyme: Mari Hesjedal basert på konsept av Fredrik Floen, Ingeborg Staxrud Olerud og Lærke Bang Barfod.
Lysdesign: Erik Brenne Torsethaugen basert på konsept av Ingeborg Staxrud Olerud.
Med: Maja Roel, Ibrahim Fazlic, Henrik Hoff Vaagen, Nina Wollny og Berit Rusten, i tillegg til dei lokale ungdomane Isra Albader, Victor Jowele, Ariana Simone Malm, Lajwa Mwise og Emma Victoria Rye-Hytten

Om menneska hadde slutte å drøyme, ville det meste raskt ha stagnert.

Ordet «utopia» blei skapt av briten Thomas More då han for fem hundre år sia skreiv boka med same namn. Nemninga var eit ordspel konstruert av to greske ord som tydde høvesvis ingenstad og ein god stad, og er opphaveleg ei forteljing om eit samfunn langt meir ideelt enn det engelske på 1500-talet. Til alle tider har menneska drøymd om noko anna og betre, og utan desse draumane hadde nok mange framsteg aldri sett dagens lys. Seinare er ordet utopia, og særleg av makta, nytta som ei nemning på det umogelege nettopp for å halde folk nede og sørgje for at alt blir som det alltid har vore. Men menneska gir seg ikkje, og om ein vil få til noko, er det ofte lurt å setje seg litt urealistiske mål. Det er også mi personlege erfaring, men det skal eg kome attende til.

Eg vil tru at det er med nokre av desse tankane i bakhovudet at Maja Roel og Drømmefakultetet har laga den høgst stadspesifikke framsyninga, eller opplevinga om du vil, som ho kallar nettopp «Utopia» med undertittelen «Et drømspel fra Saupstad». Produksjonen blei først framført på Tøyen i Oslo i 2021, og er sia vist i ei mindre utgåve for barnehagar. I helga var det ny oppsetjing på Saupstad i Trondheim før framsyninga skal visast i Bodø på seinsommaren i samband med at byen er europeisk kulturhovudstad.

For dei som ikkje veit det, er Saupstad ein forstad til Trondheim, ei mil sør for sentrum, og bygd ut for rundt femti år sia. Bustadhusa er ei variert blanding av blokker og rekkehus med mykje grønt rundt, og er relativt populære. Men senteret, med bibliotek, idrettshall, skule og eit butikksenter er ikkje mykje å sjå til, ei megatrist blanding av brutalisme og vulgærfunksjonalisme. I eit slikt miljø vil draumen om noko betre ha uvanleg gode vekstvilkår. Det kan eg sjølv skrive under på, for i 2016 låg eg ein fjorten dagars tid på Søbstad helsehus i det same bygningskomplekset. Eg var der for å kome meg etter ein sykkelulykke og ein omfattande operasjon, men det var som å kome til Aust-Europa på 60-talet, og for meg fungerte det mobiliserande på både helsa mi og draumane om å bli betre. For her måtte eg berre ta meg saman for å kome meg vekk fortast råd. Det er i slike situasjonar ein set seg urealistiske mål, og når dei! I desse triste omgjevnadane, med eit delvis tomt og nesten skrømtaktig senter, og med eit stort hol som næraste nabo, tek framsyninga til. Vi er eit trettitals personar som står ute i ingenstad (var det ikkje det ordet Utopia kom frå?). Vi har fått raude visir som gir omgjevnadane eit litt anna ljos, og kanskje eit meir farga perspektiv? Så kjem ein person i fargerike plastgevant og tar til å fortelje om kva vi opplever før tre andre guidar i tilsvarande kostyme tek med seg kvar si gruppe på ei lita byvandring på plassen. Ganske fritt etter minnet, og langt frå heilt etterretteleg fortel dei om bydelens historie frå havet sokk og fram til i dag.

Så blir vi tekne med inn i senterets nedlagde gjenbruksbutikk som nå er innreidd med resepsjon og ulike rom for drøymefakultetet og «draumologane» som held til der. Vi blir målte, får kvite badekåper og geleida gjennom ulike rom til eit større rom med ein stol for kvar, nokre av dei høge som ein pidestall. Og under desse skal vi leggje oss, slappe av og late tankane, – og draumane – strøyme fritt. Etter denne noko kontemplative delen, får vi sette oss i stolane. Så kjem aktørane, alle kledde i plast. Med synkroniserte rørsler, og smelta saman som eit stort vesen, nærast som lekamleggjeringa av Rudolf Koppitz’ ikoniske fotografi «Etude de mouvement» frå 1926, buktar dei seg gjennom rommet. Slik blir plast og det ein til vanleg tenker på som søppel opphøgd til noko vakkert og ei estetisk nyting medan dette «dyret» dansar seg fram mellom oss. Utan at det eigentleg skjer så mykje, anna enn stadig parafrasering av «Det er synd på menneska», August Strindbergs mest vidgjetne sitat frå nettopp «Et drømspel», og med gjentakande påminning om at vi er tusen år og nyfødt, blir vi førte inn i, – ikkje hypnose, men likevel noko i nærleiken av ein drøymetilstand. Det er opplevingsrikt, og det gjer godt.

Framsyninga er ikkje spesielt interaktiv, men etter applausen blir vi tekne med på «tumling» der både vi og aktørane sit tett som det tidlegare nemnde «dyret» og finn ein slags litt buldrande grunntone. Etter ein dryg times tid er det heile over, men det er det slett ikkje, for på dette fakultetet er det mange avdelingar, og i vi kan fritt vandre rundt, få innføring, rettleiing og nye opplevingar i nok ein time.

Eg kjenner at nokre av lesarane nå vil spørje om eg har vore på healingseminar og lese i tarotkort. Men dette er ikkje new age eller okkulte seansar, men tvert om ei utforsking av ein grunnleggjande og god eigenskap hjå mennesket. Evna til å drøyme, ønske seg noko betre, eit anna liv, og å setje seg store, umogelege og heilt urealistiske mål, – for så å nå dei.

TEATER

«Gamle Skruer»
Studentersamfundets Interne Teater, Knaus
Skrive og komponert av: Konstanse Fjellvang
Regi: Konstanse Fjellvang
Scenografi: Lise Haug Nilsen
Med: Martine Ulseth, Marie Hammergren, Eilov Andresen Gravdal, Isabel Eriksson, Johannes Rosenberg, Hedvig Malling Heitmann, Sigrid Johansen Herseth, Astrid Bjerkmo og Konstanse Fjellvang

Eit eigenprodusert drama som brukar litt for lang tid på å etablere seg, men som tek det tifald att når det først kjem i gang.

Det er sårt for ein tiåring som har vakse opp med ei bestemor ho er så glad i, og så gradvis oppleve at bestemora forsvinn inn i tåkeheimen. NRK har gjennom to sesongar med «Demenskoret» synt at alt ikkje er berre trist og håplaust for demente, og nå har Studentersamfundets Interne Teater (SIT) også tatt tak i tematikken med sin eigen vri. Det er blitt ei framsyning som brukar vel mykje tid på å etablere historia og kome til poenget, men som tek seg opp etter kvart og blir berre betre og betre.

Konstanse Fjellvang, som eg sist såg i den uvanleg gode barneteaterframsyninga på UKA i haust, har nå tatt på seg ei oppgåve som kunne ha hamna i totalt havari, men som ho kjem absolutt brukbart frå, og vel så det. Ho har sjølv skrive manus, ho har komponert musikken og har også ansvaret for regien. Som om ikkje det var nok, deltek ho også i ei mindre rolle i framsyninga, og ho akkompagnerer det heile på trekkspel. Eg må vedgå at når SIT skriv sjølv, blir eg alltid litt nervøs og skeptisk, og i starten av framsyninga «Gamle skruer» (med undertittelen «et stykke om musikk og demens») frykta eg det verste. Men etter kvart blei eg altså meir enn positivt overraska.

Historia er at gardbrukar- og fiskarkona Valborg (Isabel Eriksson), litt oppi åttiåra, tek til å gløyme, og mannen Ole (Johannes Rosenberg) og dottera Synnøve (Sigrid Johansen Herseth) finn inga anna råd enn å få lagt Valborg inn på den lokale sjukeheimen. Der rår ein noko konservativ pleiar (Hedvig Malling Heitmann), som har hjelp av den unge og langt meir kreative praktikanten Vilde (Martine Ulseth). Konstanse Fjellvang nyttar eit retrospektivt regigrep der vi hoppar fram og attende i tid, og Marie Hammergren og Eilov Andresen Gravdal spelar den yngre utgåva av Valborg og Ole, på tidleg sekstital då dei var i ferd med å etablere seg. I tillegg blir vi presenterte for både ein styrar på sjukeheimen og mange andre bebuarar. Og på den vesle, og ganske vanskelege scena som Knaus er, hoppar dei forskjellige aktørane forsøksvist saumlaust mellom dei mange rollene.

Dette gjer at framsyninga blir litt kaotisk i starten, og sjølv om vi raskt forstår kva hovudhistoria er, så tek det for lang tid før vi finn fram til kjernen i forteljinga. Lenge trudde eg difor at det var den unge Valborg dette handla om, særleg fordi Marie Hammergren, som eg ikkje har sett i noka framsyning tidlegare, spela så overtydande og profesjonelt, og hadde ein mimikk og eit scenisk nærvær som gjorde at det var uråd å ikkje feste seg ved henne.

Men så synte det seg etter kvart at det var praktikanten Vilde og hennar prosjekt dette handla om. Ho var ung, full av pågangsmot, hadde lese seg opp på nye idear og ville at sjukeheimen og opphaldet der skulle bli langt meir enn berre ei trygg parkering medan ein venta på avslutninga av det heile. Og det er når Vilde får etablert seg som navet i framsyninga at det verkeleg tek av og blir bra. For ho har oppdaga kva song og musikk kan gjere for demente, kanskje dans også, medan ho møter eit stivna og konservativt regime der alt er rutine, økonomien ikkje gir rom for noko spesielt og alle er berre overarbeidde utan tid til særleg omsorg. Ho blir møtt med overberande «forståing», men i røynda med trugslar om oppseiing. Korleis det går, skal eg halde meg frå å fortelje.

Framsyninga har mot slutten også nokre vakre, såre og innsiktsfulle scener, som når det ti år gamle barnebarnet (Astrid Bjerkmo) lurar på om demens er smittsamt, men får vite at det er det ikkje, men at det kan vere arveleg. Då blir ho sjølvsagt var alle gongar mora gløymer noko eller er litt distré. Her er det god observasjonsevne frå dramatikarens side.

Spelet med alle skifta er krevjande, men det går i hovudsak bra. Alle aktørane er trygge og komfortable i rollene sine, diksjonen er god, og her er heller ikkje plagsamt mykje overspel. Fjellvang har latt musikk, og då kjende og kjære songar frå vår eigen musikalske kanon, bli ein uvanleg integrert del av framsyninga, og det er særs vellukka, særleg fordi dei songlege prestasjonane til aktørane held så høgt nivå.

«Gamle skruer» er ei framsyning som blir litt omstendeleg i starten, og ein del dramaturgisk hjelp hadde nok vore på sin plass. Men når brikkene fell på plass, og Vilde får syne at det er mogeleg å gjere langt meir enn berre å gi demente ei trygg oppbevaring. Når vi får sjå at musikk og dans ikkje berre er terapi, men opnar dører du trudde var lukka for alltid. Ja då blei denne framsyninga både rørande og til ettertanke.

TEATER

«Byen»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Martin Crimp
Omsett av: Torfinn Nag
Regi: Sigurd Ziegler
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Ragne Grande, Øyvind Brandtzæg, Mira Dyrnes Askelund og Kristine Sølvberg Hagen

Eit humoristisk, velspela og absurd kammerdrama om framandgjering og manglande kommunikasjon.

Den britiske dramatikaren Martin Crimp (f. 1956) har ein omfattande produksjon både som romanforfattar, omsetjar, operalibrettist, og først og fremst som dramatikar. Eit drygt tjuetals drama er det blitt sia debuten rundt 1980, og han blir rekna blant dei fremste i heimlandet. Også i andre land, særleg i Tyskland, blir stykka hans ofte spela. Av uforståelege grunnar er han berre sett opp ein gong i Norge. Det var då «Byen» («The City») frå 2008 blei vist på Rogaland Teater i 2014. Nå har Trøndelag Teater sett opp det same stykket, og i ein særs velspela og godt regissert framsyning, blei det eit møte med ein dramatikar eg gjerne vil sjå meir av.

I heimlandet blir Crimp ofte rekna blant dei konfronterande 90-talsdramatikarane som Sarah Kane og Mark Ravenhill, båe atskilleg meir kjende og spela her i landet. Men om du skal ha ei stilretning å plassere han i, vil eg nok heller seie at «Byen» kan minne om det absurde teateret, og spesielt humoristane blant dei, slik som Eugene Ionesco og hans «Den skalla songarinna». For i «Byen» syner Crimp oss menneske som trass i heilt kvardagsleg prat, snakkar fullstendig forbi kvarandre. Dei er framandgjorde både med tanke på språk, relasjonar og i samfunnet, og dei slit med det meiningslause og trivielle i tilværet.

Sigurd Ziegler brakdebuterte som regissør med ei framifrå oppsetjing av Jon Fosses «Nokon kjem til å kome» på Trøndelag Teater for to år sia. Då greidde han å kombinere det absurde med stor komikk, og med god og detaljrik personinstruksjon. Slik er det også med regigrepet hans for «Byen». I Katrine Bombes reine, enkle, men likevel så effektfulle scenografi er vi i og ved heimen til ekteparet Kate (Ragne Grande) og Chris (Øyvind Brandtzæg). Ho er ein vellukka omsetjar og han ein funksjonær som er redd for å miste jobben. Paret har to ungar, ei dotter i skulealder (Kristine Sølvberg Hagen), og ein litt yngre son som vi berre høyrer om. Ekteskapet har for lengst blitt ein grå vane, og praten mellom Chris og Kate er meir som to monologar enn ein konstruktiv dialog. Med eit dvelande og omstendeleg spel, og med detalj- og nyanserik mimikk blir det mykje komikk i desse samtalane som på overflata og tilsynelatande dreier seg om trivialitetar og det inkjeseiande i kvardagslivet, men som likevel ber i seg udetonert sprengstoff. Så kjem det uventa besøk frå naboen deira, sjukepleiaren Jenny (Mira Dyrnes Askelund). Mannen hennar er sendt ut i ein grotesk krig, og ho slit med å få sove. Ho klagar over ungane som leikar i hagen, og helst vil ho at Chris og Kate skal låse dei inn. (!) Før dei oppdagar at det er nettopp det ungane er. Innelåste.

Slik held dette tette kammerdramaet fram med vendingar, overraskingar, kvardagstale med både dobbel og trippel undertekst, og ikkje så reint lite absurd humor. Vi følgjer den vesle familien, naboen og livet deira gjennom eit år, berre avbrote av små musikalske innslag. Det heile tek til med Kate som sit heime, og Chris som kjem heim frå arbeid i ein overraskande entré som syner den leikne kreativiteten til både scenograf Bombe og regissør Ziegler. Og utan at eg skal røpe for mykje, set dei med dette standarden for oppsetjinga. Det er tre framifrå skodespelarar som kler rollene som Kate, Chris og Jenny, og her er lagt inn mykje utsøkt og detaljrik mimikk, understrekande repetisjonar og raffinert situasjonskomikk som dei tre handterer på imponerande vis, og ofte slik at det verbale og spelet blir to motstridande språk. Det er absurd, det er humoristisk, og vi blir berre meir og meir interesserte i kven desse menneska er, og kva det er dramatikaren eigentleg vil seie oss. I mellomtida blir vi underhaldne så det held.

Ein by er ein organisme med sin eigen anatomi. Slik sett oppfattar eg «Byen» metaforisk, og at han er eit bilde på mennesket, moderniteten, framandgjeringa og forfallet både samfunnsmessig og etisk. Framsyninga reiser stadig nye spørsmål, og i teksten ligg det små hint om at mykje heng meir saman enn ein skulle tru. Sjølv om ingen kjenner kvarandre, knappast ekteparet Kate og Chris, meiner alle å ha sett kvarandre før, og slik snevrast byen, og kosmos inn til det heilt private.

Mot slutten missar framsyninga diverre mykje av framdrifta. Det verkar som dramatikaren går tom f9ykke der du ikkje skal forstå, men snarare setje spørjeteikn, og utan å seie korleis det endar, blir finale9n for meg noko uforløyst der trådane ikkje blir samla på truverdig vis.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. mars 2024.)

TEATER

«A Doll’s House»
Teater Innlandet
Av Plexus Polaire i samarbeid med Figurteatret i Nordland og Teater Innlandet
Basert på «Et Dukkehjem» av Henrik Ibsen
Regi: Yngvild Aspeli og Paola Rizza
Scenografi: François Gauthier-Lafaye
Kostyme: Benjamin Moreau
Koreograf: Cécile Laloy
Komponist: Guro Skumsnes Moe
Figurar: Yngvild Aspeli, Sébastien Puech, Carole Allemand, Pascale Blaison og Delphine Cerf
Lysdesign: Vincent Loubière
Lyd: Simon Masson
Med: Yngvild Aspeli og Viktor Lukawski

Ei metaforrik og symboltung framsyning som både gir ny innsikt og er særs tru mot Ibsens idé.

Den norske scenekunstnaren Yngvild Aspeli (f. 1983) er utdanna i Frankrike der ho har budd og arbeidd dei siste 20 åra. Figurteatergruppa Plexus Polaire som ho har bygd opp, spelar for fulle hus over heile verda. Her heime er ho framleis lite kjend sjølv om det har vanka både Hedda-pris og nominasjonar. Nå har ho, med utgangspunkt i Henrik Ibsens «Et Dukkehjem», laga ei symboltung, utfordrande, intens og opplevingsrik framsyning som opnar nye dører og som sit i deg lenge etter teppefall. Verdspremieren var i Frankrike i september, og i helga var det norgespremiere på Teater Innlandet.

På scenekanten og i «sivil» fortel Aspeli oss i opninga om ein fugl som flaug inn i vindauget hennar, og som ikkje ga henne ro. I bokhylla fann ho ei tilfeldig bok som viste seg å vere «Et dukkehjem», dramaet om Nora, Torvald Helmers «lerkefugl» som freista å fly gjennom heimens usynlege glasveggar og jage ut alle skrømta. Så fell teppet, og scena er eit lukka 1880-tals rom der tre ungar sit ved juletreet, Torvald ved bordet, og i bakgrunnen står husvennen, Dr. Rank. Etter kvart kjem også Sakførar Krogstad og Kristine Linde. Alle er dokker i full storleik og særs detaljrike. Aspeli er Nora, men er også dokkeførar og spelar alle dei andre figurane, samstundes som ho med metagrep går ut av handlinga og fortel kva som skjer. Gjennom berre snaue halvannan time greier ho å gjere Ibsens drama lett tilgjengeleg. Ho gir oss ei Nora som ope vedkjenner seg å ha signert falskt for å redde mannens liv, og som ikkje ser noko moralsk forkasteleg i det. Men ho får ein augeopnar når Torvald seier han ikkje kan ofre æra si for den han elskar, og ho repliserer at det er det som tusenvis av kvinner alltid har gjort.

Alt dette blir framført velspela og forståeleg. Men det er alle dei andre laga, det symboltunge, og den kreative bruken av metaforar, som gjer denne framsyninga så annleis. Tarantellaen som Nora dansar, har ein mytologisk bakgrunn. Edderkoppen tarantell ga giftige bitt som gjorde at, kanskje spesielt kvinner, fekk krampar og blei som besette. Løysinga var heftig dans for å sveitte ut gifta. I denne framsyninga er det som om nettet snører seg saman rundt Nora, edderkoppane heimsøkjer henne og blir stadig større og meir trugande. Heilt til det toppar seg i ein ekstatisk dans som gjaldt det livet. og der Aspeli gir oss ei nesten akrobatisk oppvising i føring av ei dansande menneskestor dokke.

Plexus Polaire og Yngvild Aspeli er perfeksjonistar, og det fekk vi tydelege prov på i utsøkte og sinnrike detaljar, i imponerande synkrone skift, og i ekstremt livaktige figurar. Det er stram regi, og oppsetjinga er forbausande tru mot Ibsens idé. Som i tidlegare produksjonar har Guro Moe komponert stemningsskapande musikk som bygger opp under dramatikken og som er med på å gjere framsyninga til ei stor multimedial oppleving. Og mot slutten skjer eit kraftig og overraskande brot når Viktor Lukawski entrar scena som Torvald. Når Nora går, er ringen slutta. Alt fell frå kvarandre og Torvald sit att med restane av ein fugl som flaug rett på ein glasvegg. Er vi alle berre marionettar?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 19. februar 2024.)