ELEKTRISK: Samspelet mellom pastor Manders (Anders Dale) og fru Alving (Marianne Holter) er gnistrande og intenst. FOTO: MINNA SUOJOKI
«Gjengangere» Rogaland Teater, Av: Henrik Ibsen Regi: Hanne Tømta Scenografi: Nora Furuholmen Kostyme: Ingrid Nylander Lysdesign: Trygve Andersen Komponist: Simon Revholt Med: Marianne Holter, Anders Dale, Leo Magnus de la Nuez, Ingrid Rusten og Espen Reboli Bjerke.
Ei stram, tydeleg og velspela tolking av kva som skjer når du lever eit liv i løgn.
Alt før det heile tar til på Rogaland Teaters hovudscene forstår vi av Nora Furuholmens haustfarga og regntunge scenografi at det kviler noko tyngande og dystert over mønsterbruket der den myndige Helene Alving (Marianne Holter) regjerer. For i «Gjengangere» er det fedranes løgner som går att som ei forbanning over alt og alle. Då Henrik Ibsen i 1879 skreiv «Et dukkehjem», skapte han stor forarging ved å la Nora Helmer forlate ektemannen Torvald. Berre to år etter skreiv han «Gjengangere» nesten som ein antitese der han syner kva som skjer om Nora ikkje går. Og skapte med det endå meir forarging.
Helene Alving gifta seg til velstand og tryggleik, men kaptein Alvings utruskap og livsførsel gjorde at ho både rømde til sin gamle flamme, pastor Manders (Anders Dale), og sende sonen Osvald (Leo Magnus de la Nuez) bort alt som seksåring for å skjerme han. Den bokstavtru og lite sosialt intelligente pastoren sende henne heimatt til eit liv i løgn. Nå er det gått tjue år, og ti år sia kapteinen døydde, og ein barneheim til hans minne skal opnast. Pastoren, som har hjelpt til med formalitetane, har for første gong på ti år tatt turen ut frå byen. Og til alt overmål er Osvald vend heim frå kunstnarlivet i Paris. På overflata er det ingen sprekkar i den borgarlege idyllen. Men så får vi lag for lag avdekkja den eine løgna etter den andre. Osvald forelskar seg i tenestejenta Regine (Ingrid Rusten), og fru Alving må avsløre at Regine og Osvald er halvsøsken. Forbanninga frå kapteinen blir total når det syner seg at Osvald er døyande med ein sjukdom han truleg har arva etter faren.
I løpet av eit døgn går det meste i oppløysing, løgner blir avdekt, og alt til ein dialog og tekst eg blir like imponert over kvar gong eg ser dette dramaet. Og like ofte slår det meg kor moderne Ibsens tekst er. Her er han innom løgn og forteiing, men også så tabubelagde tema som religiøs dobbeltmoral, incest, aktiv dødshjelp og syfilis.
I Hanne Tømtas detaljrike og sikre regi blir vi haldne i eit jarngrep frå første til siste replikk. Sjeldan har eg fått presentert dette dramaet så tydeleg, klårt og poengtert, men likevel med rikelege høve til eigne tolkingar. Handling og dialog er plassert i 1880, men ved hjelp av Nora Furuholmens scenografi, og særleg Ingrid Nylanders gode kostymedesign, kan vi vere når som helst. Mellom anna går fru Alving i bukser med eit snitt som kan minne om aristokratiets ridebukser. Personinstruksjonen er framifrå og rollene tydelege der dei fem på scena representerer heilt ulike haldningar og moral. Og særleg er dialogen og samspelet mellom Marianne Holter som fru Alving og Anders Dale som pastor Manders heilt elektrisk. Båe glitrar og leverer noko av det beste eg har sett av dei. Holter er den myndige og bestemte aristokraten som utan særleg hell freistar å gjere opp med løgnene. Og Anders Dale gir oss ein dobbeltmoralsk pastor utan korkje sjølvinnsikt eller menneskekunnskap, ei rolle han balanserer hårfint på grensa mot det parodiske. At det ein gong har vore eit forhold mellom dei to, ligg i tillegg som eit uforløyst bakteppe over det heile.
Eit uvanleg brot, men samstundes eit overraskande vellukka grep er det at Simon Revholt har samla og arrangert musikk som blir framført a cappella av ensemblet ved dei ulike sceneskifta.
Rogaland Teater feirar 75 årsjubileum i år, og med «Gjengangere» som opningsframsyning i jubileumsåret viser dei korleis eit teater kan peike framover også ved å sjå attende. Det er blitt ei moderne, men likevel tidlaus og framifrå tolking av ein klassikar som syner at Ibsen er stadig like aktuell.
(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 23, februar 2022.)
STILLA: Teltleiren ved Nullpunktet der slaget blei tapt, men krigen førebels vunne. FOTO: ASLAK MIKAL MIENNA
«Ellos eatnu! – Nullpunkt» Beaivváš Sámi Našunálateáhter Rosendal Teater, Trondheim 19. februar 2022 Av: Mette Brantzeg Regi og scenografi: Mette Brantzeg Kostyme: Anne Berit Anti Komponist og musikar: Roger Ludvigsen Forteljarar: Johs Kalvemo, Jorunn Eikjok og Niillas A. Somby Med: Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Nils Henrik Buljo, Iŋgor Ántte Áilu Gaup og Egil Keskitalo.
Ei varm, veldokumentert og viktig påminning om grove overgrep i vår nære historie.
Kampen mot utbygginga av Alta/Kautokeino-vassdraget for førti år sia var skilsetjande på mange vis. For Sápmi var han ein milepåle i striden for retten til land og vatn og for å bli sett på som ein nasjon. For oss andre fekk han augo våre opp for alle overgrepa som hadde skjedd i århundrar med fornorsking og undertrykkinga av samane. Og i tillegg representerte kampen eit førebels endepunkt for utbygginga og oppdemminga av vassdraga i landet og slik sett ein viktig siger for naturvernet.
Nå har Det samiske nasjonalteateret Beaivváš laga eit opplysande, varmt og intenst dokudrama om det som skjedde i Finnmark og framfor Stortinget for førti år sia. Mette Brantzeg har intervjua tidsvitna Jorunn Eikjok, Johs Kalvemo og Niillas A. Somby om tre av dei viktigaste hendingane dei åra striden blei utkjempa. Det er sveltestreiken i Oslo i 1979, teltleiren og politiaksjonen i Stilla i 1981 og forsøket på å sprengje brua over Tverrelva i 1982 som ein reaksjon på høgsterettsavgjerda same året om at utbygginga var lovleg.
Med intervju, film og stillbilde projisert på bakveggen av scena let Mette Brantzeg fem skodespelarar ta oss gjennom heile historia på eit grundig, veldokumentert, men også varmt og humoristisk vis. Med ei blanding av forteljarteater, lett dramatisering, joik, talekor, song og enkel koreografi blir vi geleida gjennom eitt av dei største overgrepa og noko av det pinlegaste det norske storsamfunnet har gjort i etterkrigsåra. I staden for å vere insisterande, har Brantzeg vald ei særs lågmælt presentasjonsform, og det gjer kontrastane mellom sveltestreik og fredelege demonstrasjonar på eine sida og overvakinga og den overveldande politimakta på andre sia tydelegare, og difor også sterkare.
Det tek litt tid før framsyninga finn forma si, men når intensiteten i forteljingane aukar, blir dette både gripande og lærerikt. Samefolket tapte slaget om vassdraget, men vann ein førebels siger. Etter dette kunne ikkje overgrepa halde fram. Trudde vi. Høgsterett har nå snudd, men vi har for tida ei regjering som neglisjerer både landets høgste domstol og samiske rettar på Fosen. Det bakteppet gjer denne framsyninga endå meir aktuell og naudsynt. «Ellos eatnu» blir vist på Det Norske Teatret i Oslo tysdag og onsdag denne veka før turneen går attende til Nord-Norge.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 21. februar 2022.)
STARTVANSKAR: Inger var nok ikkje like fortruleg med høge hælar som dei allereie domestiserte sambygdingane. FOTO: NICO HAGEN
«Heimanifrå – på høge hæle i Junaiten» Kilden Teater, Kristiansand Av: Rune Belsvik Regi: Runar Hodne Scenografi: Serge von Arx Kostyme Ane Ledang Aasheim Lyddesign: Simen Hefte Endresen Lysdesign: Andreas Fuchs Komponist og musikalsk leiar: Bjørn Charles Dreyer Koreografi: Julie Rasmussen Med: Ragnhild Meling Enoksen, Henrik Rafaelsen, Eirik Langås Jørgensen, Bjøro Håland, Hamza Kader, Marius Lien, Ann Ingrid Fuglestveit, Ulla Marie Broch og Isabel Toming.
Er graset grønast på den andre sida?
Frå 1820 til 1920 utvandra meir enn 800 000 nordmenn til USA, og berre Irland hadde større prosentvis utvandring. Dette er godt kjend. Men at utvandringa heldt fram heilt til utpå 60-talet, og at Agder var den regionen som stod for størst utvandring, er mindre kjend sjølv om dei fleste nok har høyrd om den merkverdige Amerika-bindinga på Lista i Farsund. Siv Ringdal, sjølv frå Lista, skreiv for fire år sia boka «På høye hæler i Amerika» basert på hennar eiga doktorgradsavhandling om same tema. Valborg Frøysnes, teatersjef ved Kilden Teater, har tatt tak i stoffet, fått Rune Belsvik til å lage teater om fenomenet, og med nennsamt musikkutval frå epokens populærmusikk er det blitt ein storslått og heilaftans musikal.
I etterkrigstidas Lista var det ikkje berre rein utvandring, men også folk som var pendlarar. Johann (Henrik Rafaelsen) jobbar i Brooklyn og kjem heim til kone og barn ein gong eller to i året. Då er det med stetsonhatt, engelske gloser og rikt med amerikagåver. Sjølvsagt smittar dette på den unge dottera hans, Inger (Ragnhild Meling Enoksen), som også vil over og søke lykka. Den meir jordnære kjærasten, Alf (Eirik Langås Jørgensen), vegrar seg mot å reise sjølv om dei skal forlove seg der borte. Inger dreg åleine, og framsyninga følgjer henne frå avreisa, gjennom overfart med amerikabåt og til livet i Brooklyn der ho får seg huspost. Og vi får sjå Ingers på same tid opne og fordomsfulle møte med både alt det gjeve og med baksidene. Det er «najlonstrømper», brødristarar og kjøleskap, men også eit tøft arbeidsliv og mykje rasisme. Draumen blir ikkje heilt som ho trudde, og sjølv om stykket ikkje har nokon fasit, er det mykje som tyder på at graset ikkje var så grønt i Junaiten lell.
Kilden har laga ei innhaldsrik hovudsceneoppsetjing i stort format. Det tek til med at Bjøro Håland, lekamleggjeringa av den norsk-amerikanske etterkrigskulturen, kjem inn og syng. I kvit dress, kvite boots og med ein Stetson på hovudet blir han gjennom framsyninga nytta som ein slags musikalsk kommentator, og det slår unekteleg an dei rette strengane. Men ensemblet står heller ikkje attende i stemmeprakt, og utvalet av songar frå klassisk country i tradisjonen frå Jim Reeves, til meir såre låtar som Kris Kristoffersons «Sunday morning coming down» levandegjer og kommenterer handlinga på framifrå vis. Med solid hjelp frå eit firemanns orkester og med imponerande framføring av ensemblet, blir det også mykje god underhaldning av songinnslaga. Ofte til enkel, men humoristisk koreografi av Julie Rasmussen.
Scenografien til Serge von Arx illustrerer effektfullt storbymiljøet i New York, og eit stillas som kan minne om bakgardanes branntrapper fungerer spesielt godt. I Runar Hodnes regi er det god personinstruksjon, og det er tydeleg kva han vil fortelje og formidle. Kanskje litt for tydeleg, for her er unødig overspel, og han kunne nok ha konsentrert seg om færre tema. Alle rollene blir spela på ein Lista-dialekt, som er lett forståeleg, og den typiske blandinga av norsk og engelsk er både herleg og sjarmerande. For egdane som kjenner kulturen, er det særs mykje attkjenneleg og publikum klappar kvar gong det kjem eit nytt «amerikaelement». Men det blir i overkant, og framsyninga blir tidvis meir ei vareoppteljing enn ei god historie. I Rune Belsviks litt for omfangsrike tekst skal alt med. Då forsvinn noko av historia og tematikken om det å bryte opp og kva det gjer med oss. Likevel blei det ei storslått og særs underhaldande oppsetjing om eit fenomen vi til nå berre har sett på som ein raritet på Lista.
(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. februar 2022.)
VÅTT: Vêret eller ikkje vêret, – det er spørsmålet på nordvestlandet. FOTO: ERIK BIRKELAND/TINGH
«Dei som fer» Teatret Vårt, Molde Av: Arne Lygre og Mette Karlsvik Regi: Mari Vatne Kjelstadli Scenografi: Agnethe Tellefsen Musikk: Ingvild Langgård Med: Mari Strand Ferstad, Kjersti Botn Sandal, Ingrid Myhre Løvik, Johanna Mørck og Tov Sletta
Eit spennande dramatikarmøte og ei verdig opning av femtiårsjubileet til Teatret Vårt.
Teatret Vårt i Molde feirar femtiårsjubileum i år og gjer det med eit omfattande og ambisiøst repertoar. Først ute er «Dei som fer», der teateret har fått Arne Lygre og Mette Karlsvik til å arbeide fram ein ny tekst basert på Lygres «Jeg forsvinner» frå 2011 og Karlsviks enno ikkje publiserte «Eg byrjar».
Det er blitt eit godt møte som både grip inn i samtida, dreg linene attende, og kanskje også peikar litt framover. Arne Lygres «Jeg forsvinner» vann Ibsenprisen i 2013, og trass i mange oppføringar i utlandet er den spela berre tre gongar her i landet. Det er ein tekst med mange forteljingar, men som handlar om oppbrot og kva som skjer når det trygge forsvinn. Og i dette kan ein lese både store naturkatastrofar og meir private kriser. Handlinga er korkje tids- eller stadspesifikk, dei fem personane har ikkje namn og vi veit berre kva for relasjon dei har til kvarandre.
I Mette Karlsviks nyskrivne tekst, «Eg byrjar», trekkjer ho, med utgangspunkt i norrøn og islandsk mytologi, opp dei store linene frå verdas start. Så går ho til det meir lokale, korleis fjell og fjordar i Møre og Romsdal blei til før Fosnafolket busette seg der for 12 000 år sia. I humoristiske og kloke vendingar leikar ho seg med ord og ordspel som mellom anna at heimfylket blir forkorta til «MOR» der dette igjen blir eit bilde på moder jord.
I Mari Vatne Kjelstadlis regi, og med scenografien til Agnethe Tellefsen, er klimaet på nordvestlandet eit viktig element. Publikum vandrar via eit basseng inn på scena der vi sit i sirkel om eit svart folietekka golv. I bakgrunnen ikkje berre høyrer vi, men ser også regnvêret, og etter kvart trekkjer vatnet seg inn på scena og golvet der vi sit.
I ei ganske svart setting tar det til med vakker korsong før aktørane presenterer ei spennande mytologisk skapingsberetning om Yme, den tokjønna jotunen som blei til i Ginnungagap før verda blei skapt, og korleis alt kjem frå Inkje. Så vekslar det ganske saumlaust, men likevel forståeleg, mellom Lygres tekst og Karlsviks. Etter kvart forstår vi at det i stor grad er klimaendringane det handlar om, med stadige og nærast humoristiske brot med vêrmeldingar frå Årø flyplass. Det dystopiske og trykkjande blir understreka av vatnet, men også av ei stor sol som etter kvart heng faretrugande lågt over hovudet vårt. Scenografien er illustrerande, regien er stram, personinstruksjonen god, og det er framifrå ensemblespel.
«Dei som fer» er eit spennande møte mellom ein røynd og ein litt ferskare dramatikar. Men eg sakna meir jamvekt mellom dei to. Framsyninga blei som ei litt forkorta utgåve av Lygres tekst med mindre kommentarar frå Karlsvik. Personleg ville eg gjerne ha meir av Karlsvik, av humoren, det leikne, ordspela og innsikta hennar. For dette var lovande. Vi får håpe at lærdomen frå samarbeidet med Lygre kan få henne på tankar om å skrive meir dramatikk.
(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. februar 2022.)
BLINDE: Mor, far og dotter, men kan dei sjå og forstå kvarandre? FOTO: SEBASTIAN DALSEIDE
«Dette er ikke oss» Den Nationale Scene, Teaterkjellaren Av: Monica Isakstuen Regi: Annika Silkeberg Scenografi, lys og kostyme: Jenny André Komponist og videodesign: Fredrik Arsæus Nauckhoff Med: Reny M, Gaassand Folgerø, Eric del Barco Soleglad, Emilie Roosmann og Thomas Bipin Olsen
Mykje av det subtile og gåtefulle i teksten forsvinn i ei litt for tydeleg framsyning.
Etter fleire år som skjønnlitterær forfattar debuterte Monica Isakstuen for to år sia som dramatikar med «Se på meg når jeg snakker til deg» på Rogaland Teater. Etter denne både overtydande og imponerande debuten har ho vore særs produktiv. I haust var det premiere på «Vi er krigere» på Østfold Internasjonale Teater i Fredrikstad. I midten av februar set Riksteatret opp ei dramatisering av romanen hennar «Mine venner» frå 2021. Og i førre veke var det premiere på «Dette er ikke oss» på Den Nationale Scene i Bergen.
Isakstuen skriv om det som vedkjem oss alle, om nære relasjonar, og ofte med særleg vekt på morsrolla. Ho set ord på det vi helst vil feie under teppet og held fram det unemnelege. Det gjer ho observant, presist, gjerne litt svart, men likevel ikkje utan humor, og i eit leikent og underfundig språk som gjer at scenetekstane hennar ofte kan lesast som god skjønnlitteratur.
I «Dette er ikke oss» følger vi ein liten kjernefamilie på fire gjennom eit etter måten heilt vanleg døgn. Dei er Mi mor, Min far, Mi syster og Min bror. Det er openbert ein som manglar, for eg-personen får vi berre små indikasjonar om undervegs. Kva har skjedd? Finst han? Har han døydd? Det gir ikkje Isakstuen eintydig svar på, og i dette litt uforløyste ligg mykje av spenninga i dramaet. Når teksten hennar har mange lag og vekslar mellom realisme og draum på eit så saumlaust vis at det er vanskeleg å vite kva som er kva, gir ho oss godt rom for sjølve å tenke, fantasere, tolke og gruble. Midt i den heilt konkrete handlinga og den tidvis ganske vonde og harde dialogen mellom dei fire, ligg det endå meir usagt.
I Teaterkjellaren i Bergen er scenografien til Jenny André ein black box med eit utal stablestolar, ein garasjeport og svarte veggar. Her er lite som kan minne om frukost, sofasitting, sykkeltur og bading. Det er like tomt som innhaldet i livet til aktørane. Slik legg regissøren Annika Silkeberg opp til ei stilisert presentasjonsform som kler teksten. Ho har også vald eit ganske ekspressivt spel med store kjensler, høgt volum og ein god del fysisk spel, men diverre også litt for tydeleg.
Dei fire ber på eitt eller anna, og dei meir eksisterer enn lever saman. Mi mor (Reny Gaassand Folgerø) har mange sakn. Det gjeld sjølvsagt den som ikkje er der, men også lengta etter å vere omsorgsfull mor for små, fortrulege barn. For Mi syster (Emilie Roosmann) er i ferd med å bli vaksen, og er ei trumpete og trassig jente i opposisjon til alt og alle. Meir forsonande er Min far (Eric del Barco Soleglad), men diplomatiet hans fell på steingrunn. Min bror (Thomas Bipin Olsen) er den varme litlebroren som vil alle vel. Trass i alderen er han kanskje den mest vaksne i familien. Det er ei dystopisk setting og ein familie i sorg. Dei søker ikkje saman, men mot konflikt, jamvel om alle utanom Mi syster nok drøymer om noko som var.
Det meste dreier seg om det vanskelege forhaldet mellom mor og dotter. Dei vil kanskje vel, men er berre vonde med kvarandre. For å få fram dette blir det tidvis spela både høglydt og fysisk. Og her er vi ved det eg oppfattar som regiens og framføringas store problem. I teksten ligg det ordspel, tolkingsrom og mykje subtilt, men i spelet forsvinn ein del av dette. Trass i mange gode einskildprestasjonar, særleg frå Reny Gaassand Folgerø, er det eit problem at alt skal vere så synleg, Som når stykket opnar med at aktørane legg ned roser som i ei gravferd. Det kan sjølvsagt gå ei kule varmt i den beste familie, men slikt byggjer seg vanlegvis gradvis opp. Her skjer det meste plutseleg og umotivert. Ein putekrig startar like brått som han sluttar, stolar blir velta, og det blir brøla i store bokstavar. Det usagte og underfundige forsvinn. I denne oppsetjinga er det ikkje berre nokon, men diverre også noko som manglar.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. januar 2022.)
AVKLEDD?: Mykje av framsyninga er som ei omstendeleg og litt naivistisk demaskering, men av kva? FOTO: ARNE HAUGE
«Iris, pupil, retina, etc.» Rosendal Teater Konsept, tekst og regi: Iggy Malmborg Lysdesign: Ulrich Ruchlinski Effektar: Leo Thörn Med: Julie-Cecilie Solberg og Iggy Malmborg
Iggy Malmborg byr på både overraskingar, illusjonar og mykje humor, men tek seg god tid på vegen.
Den svenske teaterkunstnaren Iggy Malmborg held fram med å overraske og leike seg med både publikum, metaforar og teaterets mange uttrykksmåtar. I dei siste framsyningane hans har han, utan å fortelje ei historie eller presentere ei handling, utforska og sagt noko vesentleg om mellom anna sanning og språk, båe viktige element i ei teaterframsyning. I den førre produksjonen hans, «Things in my mouth», dissekerer han språket og semantikken på både intelligent, humoristisk og overraskande vis. I «Iris, pupil, retina, etc.», som hadde urpremiere på Rosendal Teater i helga, går han vidare i utforskinga av menneskeleg kommunikasjon og persepsjon. Denne gongen er det ikkje røysta og språket, men auget og synet som kjem under lupa.
Scenografien er ein stor kvitmåla gipsvegg med to dører. Det tar til med at ein kraftig lyskastar blir senka og saman med ein brummelyd som aukar i styrke blir lyset sett på oss i salen. Det blir kraftigare og meir intenst, vi ser ned for ikkje å miste nattsyn, og både lys og lyd blir etter kvart eit inferno som plutseleg stoppar. Etter denne ikkje heilt forståelege ouverturen, som også blir tatt opp att seinare i framsyninga, kjem vi til hovudsekvensen i framsyninga. Eller det vi trur er det. For trass i omfanget av den, syner det seg mot slutten at også denne delen berre var ei innleiing til Malmborgs eigentlege prosjekt og ærend.
I små, korte tablå, avløyst av endå stuttare sceneskift i stummande mørke, kjem dei to aktørane, Iggy Malmborg og Julie-Cecilie Solberg vekselvis fram på scena. I starten med lukka auge, og med berre minimale kroppsrørsler og mimikk. Etter kvart som tablåa skrid fram, opnar dei auga, og i den grad det i starten skjer noko, er det auga deira som gjer jobben. Gradvis, særs gradvis, og ekstremt varsamt, nesten som ei timelang demaskering, blir rørsler, mimikk og blikk tydelegare, og tidvis er det som vi kan ane eit snev av eit smil eller ein forsiktig augeflørt med publikum. Sjølv om denne bolken er fri for handling, og nesten utmattande lang, er han likevel ikkje utan stigande dramaturgi og mange overraskingar. Det er leik med optiske illusjonar som syner seg ikkje å vere det likevel. Og det er ikkje minst ein underliggjande humor vi først er usikre på, men som vi etter kvart får stadfesta. Heile denne sekvensen blir framført utan tale. I staden er det varsame rørsler, nesten umerkeleg mimikk og auga deira som er kommunikasjonen, og det i ei naivistisk presentasjonsform som er ganske sjarmerande.
Etter det vi trur er det eigentlege innhaldet, endrar framsyninga seg brått til å få både action, tale, dramatikk og langt meir openberr humor. Vi får ei pedagogisk innføring i syn og persepsjon med utgangspunkt i målaren Paul Cezannes teknikk for å illustrere kva han såg. Og vi sit att med mange spørsmål. Kva er det vi ser når auget fokuserer? Og korleis tar vi inn og prosesserer alle dei kaotiske synsinntrykka våre?
Iggy Malmborg har ein uttalt idé med framsyninga, nemleg kva det er vi ser og korleis vi organiserer og oppfattar alle synsinntrykka våre. Han er omstendeleg med å kome til poenget, og eg er ikkje viss på at eg forstår alt han vil seie, eller om han eigentleg lukkast. Midtsekvensen er som sagt nesten utmattande lang, og syner ein imponerande tillit til publikum. For trass i lengda merker eg at eg held konsentrasjonen og ikkje har lyst til å ramle av. Og etter kvart opplever eg også ørsmå nyansar og detaljar som eg gler meg over. Slik, og kanskje særleg med alle overraskingane mot slutten, greier Malmborg likevel å skape ei opplevingsrik og underhaldande framsyning der han leikar seg med både publikum og teaterkonvensjonar, der han stadig utfordrar forventingane våre, og der han til slutt presenterer eit særs humoristisk tvisyn, både bokstaveleg talt og i dobbel tyding.
(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 28. januar 2022.)
Teateråret 2021 har vore prega av pandemi og streik, og mange produksjonar er kansellerte eller utsett til seinare. Klassekampens meldarar gjer i dagens avis opp status. Sjølv om det ikkje er blitt like mange framsyningar som før, har avisa meldt til saman rundt 50 framsyningar. Ettersom teaterstenginga råka Oslo hardast, og eg freistar å dekkje resten av landet, har eg skrive heile 29 av desse meldingane. I tillegg har eg også skrive 11 meldingar for andre eller berre på bloggen.
Dei to framsyningane eg har trekt fram ved årets slutt er «Driv» av Cirka Teater og mange fleire, ei framsyning som var like mykje ein installasjon eller eit multimedialt kunstverk, og som både var ei feiring av Trondheim Kammermusikkfestivals 25-årsjubileum (eit år på etterskot) og at landet opna opp att (ei stakka stund) i haust.
Musikalane har ikkje den høgaste kred’en innafor scenekunsten. Difor er det godt å kunne trekkje fram ein representant for denne sjangeren som var så mykje meir. Nordland Teaters største satsting nokon sinne var ei oppsetjing av den svenske musikalen «Så som i himmelen», kjend frå filmen med same namn. Men det vesle regionteateret greidde å tilføre historia fleire nye dimensjonar og gjorde henne til noko langt meir enn ei sentimental tåreperse.
ÅRETS FRAMSYNING #1
«Driv» Cirka Teater mfl. Nedre Elvehavn, Trondheim Regi: Anne Marit Sæther, Gilles Berger og Espen Dekko
Cirka Teater sprenger stadig nye grenser. Til Trondheim Kammermusikkfestivals 25-årsjubileum gjekk dei saman med komponisten Ståle Storløkken, vokalgruppa Trondheim Voices, to trommeslagarar, ei rekkje dansarar, og Luftforsvarets Musikkorps, og laga noko av det mest sanselege, spektakulære og storslåtte eg har opplevd. Med magisk lyssetting og scenografi, og i 40 cm djupt vatn i den gamle tørrdokka på Trondhjems Mekaniske Verksted, ga dei oss ei visuell og musikalsk oppleving av det heilt sjeldne.
ÅRETS FRAMSYNING #2
«Så som i himmelen» Nordland Teater, Mo i Rana Regi: Morten Borgersen
I sin største og mest påkosta produksjon nokon sinne, greidde Nordland Teater å tilføre musikalen «Så som i himmelen» fleire nye dimensjonar og gjorde oppsetjinga til langt meir enn ei sentimental tåreperse. I Milja Salovaaras imponerande fleksible scenografi, og i Morten Borgersens regi og gode personinstruksjon fekk vi eit uvanleg samspelt og energisk ensemble, solide rolletolkingar, formidable songprestasjonar, og alt toppa av ein forrykande debut frå Karoline Dons som motoren i framsyninga.
ÅRETS FRAMSYNING – HEIDRANDE OMTALE:
Avisa gir ikkje plass til meir enn to framsyningar frå kvar av meldarane, men eg kunne tenkje meg å ta fram tre til. Eg lenker dei til meldingane eg i si tid skreiv i avisa og/eller på bloggen, så om de klikkar på namnet til framsyninga, kan de sjølve lese meir om dei på bloggen min.
«Utvik senior« Regi: Nina Wester Det dreier seg om «Utvik senior» av Nina Wester i samarbeid med Rimfrost Produksjoner og Hålogaland Teater, eit stykke framifrå doku-teater om stormaktspolitikk og forteiing, og korleis det har gått ut over heilt sakeslause fiskarar.
«Vástádus eana – The answer is land» Regi: Elle Sofe Sara På opninga av Festspela i Nord-Norge fekk eg høve til å sjå Elle Sofe Saras «Vástádus eana», ei sanseleg oppleving av dans, joik, lys og musikk. Eg plar vegre meg når det gjeld å skrive om dans, men her gjorde eg eit unnatak.
«Vi er krigere« Regi: Trine Wiggen Og i haust var eg på eit lite grendehus utanfor Fredrikstad og såg urpremiera på Monica Isakstuens «Vi er krigere» i Trine Wiggens særs varsame regi, og i ein scenografi som ga oss ein uvanleg autentisitet.
OPENBERRINGA: Engelen Gaybriel (Olve Løseth) fortel Maria (Tiril Heide-Steen) at Gud har smelt henne på tjukka. FOTO: AMUND GRIMSTAD
«Juleevangeliet – The smash (s)hit musical» Nye Hjorten Teater, Trondheim Spektrum, sal F Av: Mads Bones, Olve Løseth og Kyrre Havdal Manus: Mads Bones og Olve Løseth Songtekstar: Mads Bones Musikk: Kyrre Havdal Regi: Mads Bones Koreografi: Martha Standal Musikalsk leiar: Åsmund Flaten Scenografi: Gjermund Andresen og Malin Helland Kostyme: Christina Lovery Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien Lyddesign: Oliver Løding, Ronny Wikmark og Jan Magne Høines Med: Lisa Tønne, Tiril Heide-Steen, Mads Bones, Olve Løseth, Emil Olafsson, Tor Ivar Hagen, Petter Aagaard, Øyvind Brandtzæg, Christine Gaski, Martha Standal, Samantha Fox mfl.
Ei forrykande og enormt imponerande første akt blir diverre kontrastert av ei andre akt som ikkje held same høge standard.
For fem år sia sette den uvanleg kreative trioen Mads Bones, Olve Løseth og Kyrre Havdal opp ein satirisk musikalversjon av juleevangeliet, basert på ein hittil ukjend femte evangelist. Scena var Gamle scene på Trøndelag Teater og trass i ei framsyning med openberre manglar, var suksessen så enorm at framsyninga blei skriven om, aktualisert og justert og sett opp att på hovudscena på same teater året etter. Rett før pandemien kom, skipa folka bak musikalen eit nytt teater dei kalla Det Nye Teater i ein gamal vulkaniseringshall på Lade i Trondheim. Men då smittevernregimet kort tid etter sette ein effektiv stoppar for fysisk teater, synte dei tre at dei har kreative evner også på andre område, og til jul i fjor sette dei opp ein livestrøyma digitalversjon som var den desidert beste «kaffierstatninga» eg har sett under pandemien. Så fekk Trondheim ein kulturell mesen av dei heilt sjeldne. Reitanfamilien har gått inn med store beløp og skipa Nye Hjorten Teater som om eit par år skal flytte inn i heilt nye teaterlokale midt i sentrum, og der skal det spelast musikalar, komediar, familieframsyningar og klassiske drama. Nytilsett teatersjef heiter Mads Bones, og som vi veit er korkje Bones, Løseth eller Havdal av dei som sit og ventar på at ting skal skje. Som opningsframsyning på Nye Hjorten Teater set dei opp ein heilt nyskriven versjon av Juleevangeliet, denne gongen med undertittelen «The smash (s)hit musical». Og medan vi ventar på nye teaterlokale i Apotekerveita, leiger dei like godt byens nye storstove, Trondheim Spektrum. Og , for så vidt litt symptomatisk for handlinga i stykket, – etter ein særs omstendeleg innleiing kan eg endeleg kome til ei melding av fredagens premiere.
Oppsettet er i hovudsak som dei føregåande produksjonane, men innhaldet er forandra på vesentlege punkt, og i realiteten fekk publikum ei ny framsyning. Historia tek på ekstremt uhøgtideleg vis, og ganske fritt etter minnet, utgangspunkt i Bibelens forteljing om Josef, Maria og Jesusbarnet slik vi alle kjenner det frå Lukasevangeliets kapittel 2. Men der Lukas fortel om den kyske Maria som føder Guds barn, får vi her ein litt annan vri på forteljinga, og truleg ein langt meir realistisk forklåring av fenomenet «jomfrufødsel». Josef (Lisa Tønne) er 67 år, og av tante Sodoma (Mads Bones) er han sett til å passe på den fjorten år gamle niesa hennar, Maria (Tiril Heide-Steen). Når Josef introduserer Maria for alkoholen, går det som det må, og jenta blir gravid. Straffa for slik utukt er steining, så kva skal stakkars Josef gjere? Han engasjerer kompisen (Olve Løseth) som kler seg ut som engelen Gaybriel og kjem til Maria om natta som ein utsending frå Gud, og fortel at ho skal føde Guds son. Gudfryktig og naiv som fjortenåringen er, trur ho på historia, og slik startar verdshistorias største cover up, ein bløff som etter kvart blir grunnlaget for ein verdsomfemnande religion. Alle, med eit mogeleg unnatak for tante Sodoma, let seg overtyde. Kong Herodes (Øyvind Brandtzæg) får nyss om kongssonen som skal bli født, og ønsker ingen rivalar, korkje til kong Herodes, eller Øyvind Brandtzæg, eller andre han gestaltar, – for i denne framsyninga er det tjukke, særs tjukke lag av metateater. Så når Josef og Maria dreg til Betlehem for å skrive seg inn i manntalet, nyttar kongen alle middel for å få tak i dei og barnet.
KUNNGJERING: Alle skal skrive seg inn i manntal, opplese frå kamelryggen
Så kjem dei som kjent til Betlehem, men der er det stinn brakke og rave party i herberget, så dei gir opp og legg seg til for å døy før dei blir redda av ei prinsesse til hest (Christine Gaski). Ho er ganske alternativ, ser englar og kallar hesten sin for Durex (say no more…). Ho tek dei med til stallen sin der det blir både fødsel og besøk av hyrdar og vise menn, før Herodes dukkar opp for å ta livet av barnet. Men så syner det seg at kongssonen likevel ikkje er heilt skapt for å bli konge, ein situasjon om arvefølgje som prinsessa kan alt om. Og barnet blir spart. Midt oppi det heile dukkar verkelege (?) erkeenglar opp og øydelegg dekkhistoria til Josef ved å bekrefte henne. (!) Som eit endeleg og stadfestande punktum kjem Gud (Samantha Fox) ridande inn til ein forrykande finale.
På vegen gjennom denne historia, som er vill nok i seg sjølv, er vi innom alt mogeleg anna. Tematisk og musikalsk låner dei hemningslaust frå «West Side Story» til «Folk og røvere i Kardemomme by» med mellomlandingar både her og der, mellom anna i Namsos og ulike utgåver av trønder-rocken. Det er som sagt haugevis av metalag i framsyninga, og dei kommenterer både seg sjølve og si eiga samtid. Det er mengder av dagsaktuelle og gode politiske kommentarar fint fletta inn som ein heilt naturleg del av historia, og det er ordspel, gags og populærkulturelle referansar så det held. Slik er framsyninga eit einaste stort overflødigheitshorn, og publikum elskar det.
Den scenografiske løysinga i sal F er ikkje enkel. Publikum sit rundt scena på alle fire sider, og skodespelarane må alltid spele med ryggen mot delar av publikum. Men Gjermund Andresen og Malin Helland har løyst dette glimrande, særleg i første akt, og med synkrone og kjappe sceneskift som aldri skapar unødige brot, og med den fantastiske lyssettinga til Ingrid Skanke Høsøien blir det trylla fram romdanningar og ei rekkje ulike situasjonar og tablå. Det er eit stort ensemble på ei lita scene, og likevel ei mengd spektakulære danseinnslag. Det er berre nokre få profesjonelle dansarar med, men Martha Standal har gjort ein formidabel koreografi som får dansenummera til å bli både synkrone og storslåtte. Dei rundt tjue aktørane på scena spelar ei mengd ulike roller, og det er mange og raske skift. Med Christina Loverys mange fargerike og flotte kostyme, verkar det som eit tre gongar så stort ensemble. Musikken til Kyrre Havdal, framført md skikkeleg trøkk under leiing av kapellmeister Åsmund Flaten, er fengande, songbar, og under song- og dansenummera sit trampeklappen i salen laust.
Lisa Tønne er berande i rolla som Josef. Ho har perfeksjonert tolkinga, er overtydande, kvass i replikken og tidvis infam. Tiril Heide-Steen er kontrasten som den fjortenårige novisa som kanskje ikkje er så dydig likevel? I denne oppsetjinga er ho den einaste som er tilnærma normal, og det formidlar ho på sikkert vis. Dei andre rollene er like elleville som dei er galne, men i god personinstruksjon frå Bones og Løseth godtek vi dei likevel, og vil gjerne ha meir.
GUD: Eller What did the Fox say?
Opninga tek pusten frå oss, og i første akt sit eg og klyp meg i arma, for det er så stramt, forrykande, så fullt av energi, så gode danse- og songnummer, så saumlaust og synkront og så samspela at dette verkeleg er musikal av aller beste klasse. Når gags, vitsar og poeng kjem som mitraljøseeld, og den plumpaste humoren frå tidlegare er luka ut, tenkjer eg at nå. – nå er dei endeleg heilt framme, og at dette blir verkeleg bra. Men så blir andre akta diverre ein dramaturgisk nedtur der det er lengre mellom poenga, alt for mange gamle og ikkje så gode vitsar, ikkje på langt nær så spektakulære og flotte song- og danseopptrinn. Mot finalen der det blir ganske uklårt kor farskapet ligg, og der det blir mange artige tankar om tvil og tru, og ikkje minst om kjønnsroller og det androgyne, tek det heile seg opp og endar til slutt i ei openberring av ein finale med Samantha Fox som Gud. Det siste nok meir som ein gag og gimmick enn som ein naudsynt del av oppsetjinga.
«Juleevangeliet – The smash (s)hit musical» kjem ikkje heilt i mål. Første akt er imponerande på alle vis, men dei greidde ikkje følgje opp i andre akta. Potensialet er der, så om dei kjem attende til neste år eller ved eit seinare høve med ein musikal der dei har vore like kreative og kresne med andre akt som med første, kan dei ha laga noko riktig stort.
TUKT: Etter kvart blir frustrasjonen over Elling (Jon Lockert Rohde) dominerande for Alli (Emma Caroline Deichmann). FOTO: OLE EKKER
«Allis sønn» Trøndelag Teater, Hovudscena Av: Magnhild Haalke Dramatisert av: Anne Birgitte Holtan Regi: Fredrik Longva og Bård Lie Thorbjørnsen Scenografi og kostyme: Både Lie Thorbjørnsen Komponist: Hans Magnus Ryan Lysdesign: Eivind Myren Med: Jon Lockert Rohde, Emma Caroline Deichmann, Ingrid Bergstrøm, Emil Olafsson og Trond-Ove Skrødal
Ei litt for tydeleg og omstendeleg skildring av ein gut ingen forstår seg på.
Då romanen «Allis sønn» av Magnhild Haalke (1885-1984) kom ut i 1935, var det ein heilt sensasjonell forfattardebut. Med uvanleg psykologisk innsikt leverte ho eit eksepsjonelt godt portrett av ein gut som ikkje blir sett og forstått av dei rundt seg. I fjor ga Aschehoug ut romanen på nytt, og i ei dramatisering av Anne Birgitte Holtan og i regi av Fredrik Longva og Bård Lie Thorbjørnsen var det laurdag urpremiere på Trøndelag Teater.
Ettersom «Allis sønn» er ei nesten sjokkerande lesaroppleving, tung og dyster, men på same tid så innsiktsfull, var eg ganske spent på om teateret ville klare å få fram den spesielle atmosfæren i boka. Diverre lukkast det berre delvis.
Magnhild Haalke var frå Vikna på Namdalskysten, og historia om Elling, Allis son, er lagt til ei lita øy der det bur to familiar. Alli (Emma Caroline Deichmann) bur saman med sonen Elling (Jon Lockert Rohde) og svigerforeldra (Ingrid Bergstrøm og Trond-Ove Skrødal), medan mannen hennar, Estil (Emil Olafsson), er til sjøs og berre heime kvart sjuande år. Historia tar til når Elling er fem år, og vi følgjer denne vesle familien gjennom Ellings møte med faren to år seinare då systera Tone blei til, og fram til det nærmar seg konfirmasjonsalder og neste møte med faren.
Elling er ein annleis gut, truleg ei kunstnarsjel. Han ser og diktar, er fremmeleg, men vil ikkje innordne seg. I staden for dei keisame orda på skulen, vil han fylle boka si med det han diktar sjølv. Alli er sjølvsagt glad i sonen, men ho lever på svigerforeldras nåde, og der er det ikkje mykje kjærleik for å seie det forsiktig. Slik blir ho riven mellom sonen og svigerforeldra der det etter kvart meir og meir blir frustrasjonen over sonens mange innfall som får dominere. Det er ingen som ser og forstår Elling og hans spesielle gåver, med eit lite unnatak for læraren hans. Utan at eg skal røpe handlinga, så går det som det må.
GOLDT: Eit dystert kystlandskap der vekstvilkåra ikkje er spesielt gode, heller ikkje for menneska. FOTO: OLE EKKER
Hovudscena er ein black box der Bård Lie Thorbjørnsen har laga eit enkelt kystlandskap, nake og svart der vekstvilkåra er openbert elendige, også for menneska. Det er dystert, og dei er fanga i ein evig runddans det er umogeleg å kome ut av. Alle aktørane er synlege på scena heile tida. Tre av dei spelar ei rekkje roller som dei går saumlaust ut og inn av med berre enkle endringar i påkleding. Vi godtek utan vidare både dette og at den femårige venen til Elling er ein stor mann med fullskjegg. Men der scenografien er stilisert og illustrerande og på fint vis let oss dikte oss inn i livet på øya, er dramatisering og regi langt frå like vellukka. I staden for å konsentrere seg om nokre viktige scener, er det meste frå boka med og i ei litt for tydeleg presentasjonsform som gnir det inn med tung symbolikk og dyster bakgrunnsmusikk av Hans Magnus Ryan. Resultatet er blitt både for langt, og for omstendeleg.
Der regi og dramatisering inviterer til for lite innleving, byr derimot aktørane på atskilleg meir variasjon. Emma Deichmann balanserer godt den vanskelege rolla som Alli med skifting mellom sinne, avmakt og morskjærleik. Og Jon Lockert Rohde gir oss ei eksepsjonelt god rolletolking. Han er ein godt bygd vaksen mann, men likevel trur eg på han både som den fem år gamle Elling og heile løpet til han er fjorten. Frå første entré gir han oss mimikk, fakter, augekast og veremåte med ein imponerande nyanserikdom.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. desember 2021.)
INGA HELTEROLLE: Verdsdramatikken er skriven for tenorar, og barytonar kan i beste fall spele skurken same kor god stemme dei har. FOTO: TERJE VISNES
«Vinterreise» Trøndelag Teater, Teaterkjellaren Av og med Hallbjørn Rønning og Jarl Strømdal Regi: Jon Lockert Rohde
Ei lågmælt, upretensiøs og unnseleg lita framsyning som likevel har alt som skal til for å lage godt teater.
Hallbjørn Rønning takkar av etter meir enn 50 år som skodespelar der heile 46 av dei har vore ved Trøndelag Teater, og det gjer han med klokskap og stor forteljar- og formidlingsglede. Til varsam regi av Jon Lockert Rohde, og saman med gitaristen Jarl Strømdal, har Rønning laga ei stillfarande oppsetjing der han ser på kunstens vilkår under ulike regime, samstundes som han med mykje humor byr på seg sjølv. Som Elfriede Jelineks «Vinterreise» som nå går på Det Norske Teatret, har han tatt utgangspunkt i Franz Schuberts verk «Winterreise» til eit dikt av Wilhelm Müller, men der sluttar også likskapen.
Utan annan scenografi enn to stolar og eit bord med bøker der titlane fortel litt om kva dette skal handle om, tek Rønning og Strømdal oss med på ei lang reise. Dei startar med bokbåla til Goebbels på 30-talet for så å gå til mellomalderens pavemakt og redsla for både Dante og det trykte ord. Deretter konsentrerer dei seg om Schuberts samtidige, den austerrikske fyrst Metternich og hans nitide arbeid for å sikre staten full kontroll, også over tankane. Men som Rønning seier, – idear og tankar brenn ikkje.
Dette alvorlege og dystre bakteppet kontrasterer Rønning elegant med sjølvironiske anekdotar frå eigen karriere. Hallbjørn Rønning har ein klangfull og god barytonstemme, noko publikum ofte har fått gle seg over. Men verdsdramatikken er ikkje skriven for barytonar. Førsteelskarane er tenorar, og i staden for helterollene blei Rønning som oftast skurken. Lenge vurderte han å skifte stemmeleie, men slo seg etter kvart til ro med at han i alle fall slapp å døy slik helten ofte gjer.
Hallbjørn Rønning har alltid hatt særleg sans for det tyske, og koketterer med at det var der dei laga dei beste motorsyklane. Men utvalet av songane og musikken han presenterer syner at det nok meir er Heines, Goethes og Schillers Tyskland han hentar inspirasjon frå. Lågmælt og med framifrå akkompagnement av gitaristen Jarl Strømdal gir han oss døme på alt frå Die Lorelei» av Heinrich Heine, som Rønning meiner er verdas første popsong, via Wilhelm Müller, og til Tom Jones. (!) Teater kan vere politisk, musikalsk, underhaldande, lærerikt og ikkje minst overraskande. Denne vesle unnselege framsyninga hadde faktisk det meste.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. desember 2021.)
