Amund Grimstad

TEATER

MASKEFALL: Maskene fell og snart skal løgnene avslørast. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«Et dukkehjem»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Henrik Ibsen
Regi: Audny Chris Holsen
Scenografi og kostyme: Åse Hegrenes
Koreograf: Sigrid Edvardsson
Musikk: Halvor Lillesund og Vegard Fossum
Med: Helga Guren, Anders Dale, Even Stormoen, Øystein Martinsen og Marianne Holter m. fl.

Ei modernisering som ikkje blir heilt truverdig.

Det er mange som har freista å modernisere «Et dukkehjem» og setje opp stykket som om handlinga var i dag. Og sjølv om den lumre løgna som kan øydeleggje alt, er ålmenn og like til stades nå som i 1880, er problemet at mye av den ytre handlinga er alt for sterkt knytt til 1800-talet til at ein greier å skape ei truverdig ramme om den Helmerske heimen.

På Rogaland Teater har dei freista å gi oss ei Nora av i dag. I Audny Chris Holsens regi og bearbeiding startar det relativt lovande der ho tar oss inn til ein moderne og shoppingglad Nora (Helga Guren). Språket er fornya, replikkane er omskrivne, og mye av dette fungerer bra lenge. Til og med den falske underskrifta på kausjonen Nora ordna for å få lånet som gjorde det mogeleg å berge helsa til Torvald, har fått ein plausibel forklåring. Men etter kvart er det meir og meir som skurrar. Både Krogstad (Øystein Martinsen) og Kristine Linde (Marianne Holter) har rollefunksjonar som blir lite truverdige i dag, og slik blir det også i finalen når Nora går. Ein stor del av publikum har nok opplevd samlivsbrot, men det er neppe mange som kjenner seg att i den ganske arkaiske argumentasjonen Torvald Helmer (Anders Dale) nyttar for å halde på Nora. Berre Doktor Rank (Even Stormoen) har eit diskret nærvær som blir til å tru på.

Scenografien til Åse Hegrenes har bytta ut plysjen med florlette raude draperi, kjærleikens farge, og saman med sofaliknande puter gir det ein god og stilisert illusjon av ein lukkeleg designarheim som ramme for handlinga. Men regigrepa er ikkje like vellukka. Oppsetjinga er litt fragmentarisk og scenene blir avbrotne av kraftig musikk og koreografert rørsle der alt blir veldig tydeleg. Det verkar ikkje som Holsen har tillit til teksten, og må understreke han med overspela symbolikk.

I «Et dukkehjem» er alle unntatt Nora statistar. Når denne oppsetjinga trass i innvendingane over, likevel blir verd å sjå, er det først og fremst på grunn av Helga Gurens tolking av Nora. Ho startar som ei leiken og forførande heimefrue, nesten sjølvutslettande og naiv i sin verbale kjærleik til Torvald. Men gradvis gir ho oss først den manipulerande og intrigante, og dernest ei Nora som vaknar opp frå lerkefugltilveret for til slutt å bryte ut av det heile. Metamorfosen frå den livsglade Nora, som blir redd for si eiga løgn, og som til slutt ser at den altomfemnande løgna ekteskapet hennar er tufta på, er endå større, er saumlaust og godt formidla og spela med både innleving og eit stort kjenslemessig register.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 5. februar 2015.)

TEATER

GLAMOUR: Suksess og fiasko kan vere ganske tilsynelatande. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

 «Vanja og Sonja og Masha og Spike»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Christopher Durang
Omsett av Michael Evans og Vegar Hoel
Regi, scenografi og kostyme: Vegar Hoel
Med: Nina Ellen Ødegård, Marko Kanic, Ingrid Rusten, Mette Arnstad, Roar Kjølv Jenssen og Silje Salomonsen

Ein absurd, men litt for karikert og forvirrande leik med Tsjekhovmetaforar.

Vanja, Sonja og Masha er tre sysken, om lag midt i livet, og barn av foreldre som var over snittet glad i Anton Tsjekhovs dramatikk slik fornamna er prov på. Lagnad og livsveg har vore ganske ulik for dei tre. Medan Masha (Nina Ellen Ødegård) har gjort ein slags karriere som skodespelar både på scene og lerret i USA, men med det meste bak seg, har Vanja (Marko Kanic) og den adopterte systera Sonja (Ingrid Rusten) vore heime og tatt seg av sjukelege og aldrande foreldre. Nå bur dei att i barndomsheimen på Mashas nåde og økonomi, og medan ho i hovudsak har livet bak seg, har dei to andre i røynda aldri hatt noko liv. Så kjem Masha med eitt på besøk saman med den unge testosteronbomba Spike (Roar Kjølv Jenssen), og eit familiedrama med mange trådar til Tsjekhov er i gang.

«Vanja og Sonja og Masha og Spike» er skrive av den 67 år gamle amerikanske dramatikaren Christopher Durang som har ein omfattande produksjon bak seg, men som først med dette stykket frå 2012 fekk det endelege gjennombrotet. Det vann Tony Award for beste skodespel i 2013 og var i fjor det mest spela drama i USA. Tysdag var det norgespremiere på Rogaland Teater, men suksess i USA tyder ikkje automatisk det same her i landet.

Sjølv om det i mangt er eit Tsjekhovsk univers vi er med i, er dette likevel særs amerikansk både i humor, referansar og mye anna. Michael Evans og Vegar Hoel har i omsetjinga vald å flytta handlinga til ein stad i Norge. Det er eit forvirrande og lite gjennomtenkt grep. Scenebildet er barndomsheimen til syskena i Norge, og det er eit hus som er meir typisk amerikansk enn eplepai. Med slik scenografi og eit utal amerikanske kulturelle referansar, men samstundes verbal insistering på at dette er norsk, mistar oppsetjinga truverd og blir  både sprikande og forvirrande.

Handlinga finn stad på terrassen i barndomsheimen til dei tre gjennom ei hektisk helg. Her er livstrøytte og sjølvsentrerte personar med ulike grunnar til å vere det, her er sjalusi, intrigar og mye absurd komikk, og også ein liten porsjon forløysande voodoo gjennomført av vaskehjelpa Cassandra (Mette Arnstad) som lev opp til namnet sitt og har synske evner. Symptomatisk for handlinga er det at nettopp den lett okkulte Cassandra er den mest normale av desse personane. Rett nok då ved sia av den naive nabojenta Nina (Silje Salomonsen) som representerer uskulda og kanskje framtida. I dette tette kammerspelet er det sjølvsagt mange humoristiske scener, mye absurd komikk og ein god porsjon bitande og underhaldande replikkveksling. Men med unnatak av Cassandra, blir det berre spela teater, og det tar aldri heilt av.

Som hjå Tsjekhov, er her lite ytre handling og meir samtale om trivialitetar. Men rollene er for karikerte og teatralske, og finalen blir eit melodramatisk antiklimaks der det i amerikansk stil, og milevis frå Tsjekhov, er the underdogs som til slutt vinn fram, i tillegg til at heksa viser seg å vere god på botnen.

 (Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 4. februar 2016.)

TEATER

FAR OG SON: Doppler og sonen Gregus i ei samtale om dei store spørsmåla i livet. FOTO: GT NERGAARD

«Doppler»

Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Erlend Loe
Regi: Tomi Janežič
Scenografi: Branko Hojnik
Koreografi: Katja Legin
Kostyme: Marina Sremac
Lysdesign: Eivind Myren
Musikk: Isidora Žebeljan
Med: Andreas Stoltenberg Granerud, Stine Fevik, Christian Ruud Kallum, Kathrine Thorborg Johansen, Karl-Vidar Lende, Erik Johansen m.fl

Absurd, humoristisk, velspela og ettertenksamt om dei verkeleg store spørsmåla.

Alt før opningsscena forstår vi at «Doppler» er annleis teater. Scena er heilt open, lyset i salen er på, og når inspisienten skal be oss slå av telefonane, seier han i staden at det er lov å fotografere. For Andreas Doppler er vanlege reglar oppheva, og slik er det også for teaterframsyninga og publikum.

For å setje i scene Erlend Loes roman om mannen som etter eit sykkelvelt får auge på stjernehimmelen, gir faen, flyttar frå kone, barn og karriere og saman med elgkalven Bongo buset seg i eit telt i skogen, har Trøndelag Teater henta inn eit stjernespekka lag frå Slovenia og Serbia med den slovenske regissøren Tomi Janežič i spissen. Berre lysdesignaren er teatrets eigen. Laget har gått kompromisslaust til verks og laga ei framsyning som eit slags forteljarteater, men så mangefasettert og full av ulike lag, ikkje minst metalag, som du knapt har sett før. Det startar på scenekanten der dei fem aktørane fortel, snakkar saman, går ut og inn av eit utal roller og vender seg direkte til forfattaren når dei meiner han har gjort kleine val. Gradvis fell den mektige og spektakulære scenografien på plass i det enorme scenerommet og det blir meir spela teater, berre for raskt og uventa å gå attende til forteljarsituasjonen. Her skjer alt i eit enormt tempo, med stor energi, stadige brot og overraskingar.

Erlend Loes roman er full av underfundig humor, men er i botn særs eksistensiell, sivilisasjonskritisk og alvorleg. Alle desse fasettane og meir til er vel tekne vare på i framsyninga som vekslar mellom det absurde, det hysterisk komiske og det djupt eksistensielle. Andreas Stoltenberg Granerud gjer ei formidabel tolking av hovudpersonen. I ei ekstremt tekstrik rolle, gjennom tre timar med høgt tempo og voldsam energi gir han oss ein levande og særs truverdig Doppler. Dei fire andre aktørane, for ikkje å seie den uvanleg nærverande inspisienten, fyller ei rekkje roller med lynraske skift og leverer strålande ensemblespel.

Trøndelag Teater har laga ei leiken, absurd, humoristisk, men likevel kontemplativ og politisk framsyning som har det meste og vel så det, som midt i det forrykande tempoet vågar å roe ned til så saktegåande teater at det gjer vondt, som vekslar saumlaust mellom alle dei fasettar og lag det er mogeleg å presentere, og som i tillegg er tre timar særs god underhaldning. Kan ein ønske meir?

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 1. februar 2016.)

TEATER

«Jonas»

MAKTA: Slik fortonar lærarane seg for den skrekkslagne Jonas. FOTO: LARS SOLBAKKEN

Nordland Teater, Stormen konserthus, Bodø
Av: Jens Bjørneboe
Bearbeiding, dramatisering, regi, scenografi og kostyme: Rolf Alme
Koreografi: Marie Gachet
Lysdesign; Johan Haugen
Med: Rune Løding, Piotr Misztela, Bjørn Ole Ødegård, Thais Hvid og Johan Vang Hansen

Ei framsyning som vil så mye, men som berre tidvis får det til.

Då Jens Bjørneboe skreiv «Jonas» i 1955, var det eit bitande oppgjer med eit skuleverk som var leia av det han kalla «salamandrar», ein pedagogikk som ikkje såg og tok omsyn til den einskilde eleven, og som ikkje hadde rom for ungar med skrive- og lesevanskar. Det var ein kraftig politisk pamflett for ein alternativ pedagogikk. Romanen hadde i tillegg fleire parallelle forteljingar med bakteppe i storpolitikk og verdskrigen, som flukt, jødeforfølging og også  kulturløyse og den norske språkpolitikken.

I Rolf Almes dramatisering og ganske radikale modernisering er det freista å ta vare på alle desse aspekta og lage ei framsyning som i botnen har historia om Jonas, ein liten gut på flukt frå overgrep og uforstand, men som også er innom ganske mye anna, og tidvis litt for mye.

Framsyninga er delt i 22 tablå som alle er nummerert og har eiga overskrift som aktørane stavar seg gjennom som i ei lesebok. Fem vaksne menn i dress går ut og inn av dei ulike rollene relativt saumlaust i ei metaframsyning der det stadig vekk er direkte referansar til originalmanuset. Men medan «Jonas» er skrive i en etterkrigstid med sosialdemokratisk einingsskule og kamp mot samnorsk, har Alme skrive inn dagens situasjon med flyktningkrise og religiøs fanatisme. Læraren på den alternative skulen er traumatisert syrisk flyktning og tyskarungen Bobbi, som blir ven med Jonas, er innvandrar. Alt dette er dyktig gjort og ei naturleg vidareutvikling av Bjørneboes prosjekt. Kampen mot kulturløysa og samnorsken, er langt mindre elegant. Den autoritære representanten for skuleverket, lærar Strange, snakkar eit arkaisk og oppkonstruert nynorsk, og sjølv om dette skal vere ei visualisering av kor uforståeleg alt framstår for Jonas, blei det vel klisjeaktig. Meir oppfinnsam er årsaka til at Jonas ikkje kan å lese. I dagens multikulturelle Norge er Jonas polsk, og kan rett og slett ikkje norsk.

Dei fem i ensemblet, to norske og ein polsk skodespelarar, samt to danske parkour-artistar, fyller dei mange ulike rollene særs godt med stor energi og overtydande fysisk spel, og ved hjelp av enkel men særs oppfinnsam scenografi og videobruk, framstår dei tidvis som store mobbegjengar og langt fleire enn dei er.

Rolf Alme har gjort ei god, radikal og spennande modernisering av «Jonas» der grunnelementa framleis er til stades, men der dagens situasjon er det nye bakteppet. Dei størte problema er at han blir vel insisterande i religionskritikken og oppgjeret med dagens flyktningpolitikk, og at han ikkje heilt greier å avgrense seg.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 25. januar 2016.)

TEATER

TIDSRIKTIG: Ikkje berre kulissar og kostyme, men også spelestilen er som i 1816. FOTO: OLE EKKER

«Armod og edelt sinn»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: August von Kotzebue
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Sigrid T’Hooft
Scenografi og kostyme: Stephan Dietrich
Med: Hallbjørn Rønning, Jon Lockert Rohde, Mari Hauge Einbu, Trond-Ove Skrødal, Olve Løseth, Hans Petter Nilsen, Wenche Strømdahl, Marianne Meløy og Jan Frostad

Fornøyeleg og strålande formidla jubileumsframsyning på Gamle scene.

Trøndelag Teaters Gamle scene er Nord-Europas eldste i kontinuerleg drift og feirar i år 200-årsjubileum. Det gjer teatret ved å spele ei «historisk informert framsyning», ein eigen sjanger vi knapt ser noko til her i landet, og som går ut på å setje opp framsyninga så historisk korrekt som mogeleg. «Armod og edelt sinn» er skrive av den særs produktive tyske dramatikaren August von Kotzebue (1761-1819) og framifrå omsett av Øyvind Berg. Ettersom barokkteatret nå er relativt ukjend i Norge, har ein henta inn den belgiske koreografen og regissøren Sigrid T’Hooft, og den tyske scenografen og kostymedesignaren Stephan Dietrich. Saman med Kyrre Havdal på hammerklaver (utlånt frå Ringve) og Ola Lindseth på fiolin, og eit særs samspela ensemble, har dei laga ei framsyning som blei langt meir enn berre ei historisk oppsetjing av akademisk interesse.

Historia og intrigen i «Armod og edelt sinn» minnar i mangt om Holbergs komediar, men er meir komplisert og omstendeleg. Det er ei tretimars framsyning i sju aktar og med to pausar, og med ein intrige det vil føre alt for langt å gi eit resymé av. Men stutt fortald er det ein forviklingskomedie om kjærleik, pengemakt og grådigheit, ei historie med store skift mellom det komiske, det tragiske, og det djupt alvorlege. Sjølv venta eg meg ein historisk leksjon om korleis teater blei spela i 1816, men forstod ganske raskt at dette var noko langt meir.

I særs tidsriktige kulissar, og med like korrekte kostyme, møtte vi eit ensemble som spela teater slik dei aldri har gjort det før. T’Hooft har gjort ein formidabel innsats med personinstruksjon, for her gjeld andre reglar. All tale skal vere vend mot publikum og ikkje til kvarandre, det meste skjer særs omstendeleg med raffinement og akkurat passeleg overspel, og med geberdar og kroppsspråk som er temmeleg framandt. Og det fungerte. Først og fremst på grunn av eit strålande opplagt og særs velinstruert ensemble, men også fordi oppsetjinga blei så mangefasettert. Eitt er det historisk/pedagogiske som var både lærerikt og underhaldande, men vi fekk også ein metadimensjon ved at vi alle visste at dette var ei teaterframsyning om ei teaterframsyning.

Og medan vi let oss underhalde og opplyse, og kosa oss med ei intrikat historie, god humor og framifrå spel, fekk vi med eitt i siste akt ein sanningas augneblink som faktisk rørte ved noko i oss. Det skuldast nok at von Kotzebue var ein langt betre dramatikar enn gløymsla skulle tilseie, men også at denne scena blei framført av Trond-Ove Skrødal og Mari Hauge Einbu, dei to som i eit elles uvanleg godt ensemble, hadde greidd å dyrke fingertippkjensla for den noko aparte spelestilen til det nær perfekte.

(Ei forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. januar 2016.)

TEATER

MAKT: Som ein lydig hund må Jean kysse frøken Julies støvel. FOTO: MARIUS FISKUM

«Frøken Julie»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av: August Strindberg
Omsett av Ragnar Olsen
Regi: Terje Skonseng Naudeer
Scenografi og kostyme: Kari Gravklev
Lysdesign: Øystein Heitmann
Med: Ketil Høegh, Marte M. Solem, Ida Løken Valkeapää

Ein maktkamp der kjønn får trumfe klasse utan tilstrekkeleg motstand.

I ei tid då alle konfliktar blir forklart ut frå religion, etnisitet eller kjønn, vel teatersjef Nina Wester ved Hålogaland Teater å ha som programfråsegn at i hennar siste år som sjef skal den raude tråden gjennom repertoaret vere klasseperspektivet. Og ho opnar sesongen med Strindbergs intense kammerdrama «Frøken Julie» frå 1888. Stykket var så kontroversielt i si samtid at Strindberg måtte flytte uroppføringa til København, og det gjekk heile 18 år før nokon våga å setje det opp i Sverige. For her var det uhøyrde konstellasjonar med omsyn til både kjønn og klasse.

Vi er hjå den svenske adelen på slutten av 1800-talet. Det er midtsommaraftan, og i grevens kjøkken gjer tenaren Jean (Ketil Høegh) og kokkejenta Kristin (Ida Løken Valkeapää) seg ferdige med dagens arbeid før dei skal til med dans og feiring. Dei er forlova og pratar forarga om frøken Julie (Marte M. Solem), grevens dotter, som ikkje held seg til dei fastspikra klassenormene, og som openbert leikar seg med tenarskapet. I dette mikrokosmoset er det strenge reglar for både kjønn og klasse, og alle må kjenne sin plass. Det gjer ikkje Julie. Etter kvart kjem ho inn til dei to i kjøkkenet, og ganske skamlaust og direkte legg ho an på Jean. I løpet av natta, og medan Kristin søv, utviklar det seg eit heftig kjenslemessig og erotisk forhold mellom Jean og Kristin. Meir enn eit kjærleiksforhold, er det ein intens kamp mellom klasser og kjønn, ein kamp som til slutt får ei fatal ending.

«Frøken Julie» er eit særs tett og intenst kammerspel der Strindberg rullar ut både kampen mellom mann og kvinne, og mellom herre og tenar. I opninga er det utvilsamt herren som har makta, men etter kvart endrar forholda seg dramatisk. Makt kan vere både subtil og strukturell, og vi anar også religionens kontroll over Kristin, samt den fråverande grevens makt over dei alle. Her er mange tema, og i «Frøken Julie» kan vi sjå like mye av Strindbergs eigen dobbelmoral som oppgjeret med kjønnsroller og borgarleg hykleri.

I Terje Skonseng Naudeers regi, og med Kari Gravklevs særs nøkterne scenografi, er det freista å legge mest vekt på teksten og kva desse menneska gjer med kvarandre. Det er ganske nake og avkledd, men vi kjem diverre likevel ikkje skikkeleg under huda på dei tre aktørane. Det som skulle vere eit intenst makt- og kjærleiksforhold, blir i for stor grad spela teater og ikkje heilt til å tru på. Paradoksalt nok er det Kristin i den minste rolla som blir mest truverdig. Julie manglar den tunge, aristokratiske klassa som gjer at dette kunne bli ein nesten likeverdig kamp. I staden for den mektige, adelege intriganten, blir ho ei ung rikjente som berre leikar seg med elden. Då blir det lett match for Jean, og for lite att av Strindbergs litt meir jambyrdige maktkamp.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 16. januar 2016.)

TEATER

BUSKIS: Suffragetter og sjenerte bondejenter i herleg og ellevill komedie . FOTO: JOHANNES SUNDE

Unge dramatikere 2015
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Av Thale Henriette Kummeneje, Amanda O. Storaunet, Daria Osipova Østerlie, Anna-Laila Danielsen, Pernille Undrum Fathi og Ingvild Tiller Naustan
Regi: Rita Abrahamsen og Vera Krohn Svaleng
Scenografi og kostyme: Marie Steen Löwendahl og Jenny Hilmo Teig
Med: Jan Frostad, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Henriette Marø, Ingvild Meland, Mads Bones og Kenneth Homstad

Mye eksistensielt frå ungdomen, men humoren trumfa det meste.

For fjerde år på rad har Trøndelag Teater i samarbeid med Kjernehuset og Rita Abrahamsen invitert unge skrivelystne mellom 13 og 19 år til å sende inn dramatekstar. Rundt tjue kom inn, og blant dei er seks jenter valde ut til, gjennom workshops og kyndig rettleiing, å arbeide fram sju små einaktarar av rundt eit kvarters varigheit kvar. Fredag var det urpremiere i teaterkjellaren med profesjonelle aktørar i alle ledd.

Som tidlegare år, er dei unge opptekne av det eksistensielle og dei store, tunge spørsmåla. Og ambisjonsnivået er høgt. Enkle forteljingar om fjortiskjærleik, fotball og dataspel er totalt fråverande. Denne gongen var det særleg vekt på mellommenneskelege relasjonar og den vanskelege kommunikasjonen.

Når vi får presentert stutte einaktarar skrivne av relativt urøynd ungdom mellom 16 og 19, er sjølvsagt kvaliteten ujamn, men likevel forbløffande høg. Det starta særs lovande med «Tomt» av Thale Henriette Kummeneje, berre seksten år, men med tolv års fartstid i Teaterlaget i BUL Nidaros. Det var ein intelligent og velskriven dialog mellom far og dotter om fråver og omsorgssvikt, og som var eit lærestykke i dyktig og uventa dramaturgi med ein overraskande finale. Det same gode dramaturgiske grepet hadde Pernille Undrum Fathi (16) også nytta i den kanskje mest eksperimentelle teksten; «Det som er og ikke er». I den andre teksten til Kummeneje, «Dagen jeg ble frisk», synte ho nok eit døme på levande og innsiktsfull dialog, denne gongen mellom to brør. I «Ødelagt ark» av Amanda O. Storaunet (19) fekk vi eit godt oppgjer med konformitet, A4 og skjønnheitshysteri. Og «Uten» av Daria Osipova Østerlie (19) var ei ganske mørk og annleis kjærleikshistorie med mange lag, særs godt framført av Kenneth Homstad.

Det var som sagt mye eksistensielt og mellommenneskeleg som blei presentert, men det som var mest vellukka, var to særs humoristiske, men likevel heilt ulike tekstar. «Spørsmålstegn» av Anna-Laila Danielsen (19) var ein innsiktsfull parafrase over teatret, ei metaframsyning skrive og framført med mye klokskap. Og så blei finalen, «Forbudt kjærlighet» av Ingvild Tiller Naustan (17) det store høgdepunktet. Ei skikkeleg buskishistorie om eit norsk landsens familiedrama frå langt tilbake i tid, full av absurd humor. Og i tillegg glitrande framført av mellom andre Henriette Marø og Mads Bones.

«Unge dramatikere» har nok ein gong vist seg å vere eit framifrå tiltak for å få fram underskogen. Det er håp for norsk dramatikk.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. januar 2015.)

TEATER

DESPERASJON: Kva skjer når dei næraste, også di eiga mor, sviktar? FOTO: SOGN OG FJORDANE TEATER

«Fjordmann»
Sogn og Fjordane Teater, Sogndal Kulturhus
Av: Stig Amdam
Regi: Stig Amdam
Scenografi og kostyme: Åse Hegrenes
Med: Stian Isaksen, Lars Sørbø, Katrine Lunde Mackenzie og Gunhild Hjertaas

Eit sterkt og velspela psykososialt drama, men neppe særleg eigna til å forstå terrorhandlingar.

Kva er det som får tilsynelatande veltilpassa unge menn til å gå til så avskyelege terrorhandlingar som dei vi har opplevd dei siste åra? Dramatikaren og skodespelaren Stig Amdam er blant dei mange som har stilt seg dette spørsmålet. Med oppsetjinga ”Fjordmann”, som han sjølv både har skrive og regissert, freistar han å forstå, men ikkje forsvare. Av den litt spekulative tittelen som er nesten identisk med pseudonymet til bloggaren Peder Nøstvold Jensen, og ikkje minst eit utal lite tilfeldige likskapar med Breiviks oppvekst og bakgrunn, er det skapt eit bilde av at dette skulle dreie seg om 22. juli. Det er heilt feil. Sogn og Fjordane Teaters oppsetjing har korkje religiøse eller særleg sterke politiske overtonar. I staden er det eit tidvis særs sterkt psykososialt drama om ein gut som har vore offer for omsorgssvikt.

Mads Trodal (Stian Isaksen) er ein 21 år gamal arbeidslaus mann som bur saman med mora på eit lite småbruk ein avsidesliggjande stad ved fjorden. Einaste nabo er eit asylmottak. Mads ligg rett nok under for konspirasjonsteoriar om at Bilderberggruppa styrer verda, men han er empatisk, har enorm omsorg for mora som openbert er sjuk, er opptatt av sjølvberging og økologisk landbruk, og har ikkje noko i mot asylsøkjarane i nabolaget. Det er mora (Katrine Lunde Mackenzie) som er rasisten. Faren (Lars Sørbø) er ein avdanka rockemusikar med framtida bak seg, ein sjølvopptatt faen som aldri har stilt opp for sonen. Den fjerde personen er barndomsvenninna Lise (Gunhild Hjertaas), den einaste normale, og den som kunne ha blitt eit haldepunkt i livet til Mads. Gjennom ulike samspelstablå mellom desse fire, deira eigne  versjonar av historia, og diverse videoopptak, får vi i retrospekt presentert kva som skjedde fram til Mads til slutt sette fyr på asylmottaket og drap ti personar inklusive seg sjølv.

Som freistnad på å forstå ein terrorist, er dette ganske mislukka. Historia til Mads har for store logiske brester til å bli truverdig. Når han som offer for konspirasjonsteoriar insisterer på å kutte ut mobil og ikkje nytte betalingskort eller leggje att andre elektroniske spor, blir det heilt uforståeleg at han samstundes skal ha lagt ut mye av teoriane sine på nett. Og når han sjølv meiner at berre tre prosent av asylsøkjarane er jihadistar, blir eit vilkårleg mordbrannåtak på eit asylmottak heller ikkje til å forstå som ei gjennomtenkt politisk handling.

I staden for ein politisk forkvakla ungdom, ser eg den gradvise utviklinga av Mads frå ein fortvila gut som greier å halde lokk på frustrasjonane sine,  til det i ei rekkje intense og særs velspela konfrontasjonar med foreldra renn over for han. Og i avmakta går han til desperate skritt. Det er jo også ein forklaringsmodell, men neppe særleg dekkjande for terrorhandlingar frå kvite, unge menn. Som eit portrett av ein desperat ung mann er framsyninga derimot tidvis glimrande. Regien er stram, og dramaturgien særs god. Den lett stiliserte scenografien til Åse Hegrenes gir godt spelerom for alle dei ulike tablåa samstundes som han illustrerar det ganske nedslitne småbruket. Spelet til dei fire er framifrå, intenst og energisk, og det formeleg gnistrar av dei mange heftige konfrontasjonane.  Eit særs velspela og godt psykologisk drama, men inga forklåring på terrorisme.

 (Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. desember 2015.)

TEATER

FLY: Ein superhelt må kunne ta heilt av og fly. FOTO: TORLEIF KVINNESLAND

«Om bare Lyseblå kunne bli superhelt»
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Katja Brita Lindeberg Produksjoner
Idé, konsept og regi: Katja Brita Lindeberg
Komponist: Martin Mulholland
Lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Med: Dagfinn Tutturen

Mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

Lyseblå er ein gut som mange andre, tøff og med stålkontroll på nokre få område, men eigentleg både utrygg og litt redd. For å dekke over det usikre, framstår han så barsk og modig som mogeleg, men inni seg veit han at det er ikkje slik han er eller vil vere. På guterommet, der han er konge, har han sitt eige univers frå ein stor koffert med kosedyr til alskens tidsriktige robotar og leikar. Her er det han som regjerer, og eigentleg vil han vere som Spiderman eller andre superheltar, ein som kan redde folk i naud.

Katja Brita Lindeberg presenterer med oppsettinga «Om berre Lyseblå kunne bli superhelt» ein nydeleg og sjarmerande studie i eit barnesinn, tatt så på kornet at alle i salen, uakta alder, kjenner seg att. Med utstudert mimikk, keitute rørsler og gjenkjenneleg framferd introduserer Dagfinn Tutturen oss på eit særs humoristisk vis for Lyseblå. Vi er med han på guterommet der han trygt kan leve ut draumane sine og syne oss kva han leikar med og er opptatt av. Her er det langt til både lærarar og alle dei andre dumme, sjølv om vi tidvis blir minna om at det både er mobbarar og andre der ute. Vi ler og kosar oss med han, og det heile er eit varmt, trygt og artig framført portrett av ein litt usikker gut. Til låtten brått set seg fast hjå publikum, og handlinga tek ei langt meir brutal retning. Eg skal ikkje røpe kva som skjer, men korleis Lindeberg med ein dramaturgisk genistrek greier å ta dramatikken ned att gjennom mellom anna dyktig interaktivt spel av Tutturen, er ikkje anna enn imponerande.

Dette er ei framsyning der sjølve historia og handlingsforløpet ikkje er det viktige i seg sjølv, men korleis Lindebergs regi og Tutturens spel presenterer det. Kreativ rekvisittbruk, god og kommenterande musikk, fin lysdesign og bruk av lydkulisser, framifrå spel og ein dramaturgi og regi med mange overraskande grep gjer denne vesle oppettinga til ein innsiktsfull studie i barnesinnet og eit særs mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 28. november 2015.)

TO NM I SCENEKUNST: ”Hundre hemmeligheter” på Trøndelag Teater fekk to Heddaprisar, men var for lite kostnadseffektiv. FOTO: GT NERGAARD

Okey, okey, eg legg meg flat og vedgår alt! Kjære riksrevisjonen; – Det er mi skuld. Når de nå går til åtak på Rogaland Teater og Trøndelag Teater for å drive for lite kostnadseffektivt, og å gi bort for mange gratisbillettar, må eg berre krype til korset og be så mye om orsaking. Gjennom snart 40 år har eg sett fleire hundre produksjonar på Trøndelag Teater, og eg kan ikkje minnast når eg sist betalte for meg. På Rogaland Teater har eg ikkje sett riktig så mange framsyningar, men der har eg til gjengjeld aldri betalt for billetten. Det kan nok ikkje vere særleg kostnadseffektiv drift ved desse teatra når dei gir ut gratisbillettar i eininga.

For den som har vondt for å følgje med, er saka denne: Riksrevisjonen har granska dei seks scenekunstselskapa der staten er eigar eller deleigar, og funne at regionteatra i Stavanger og Trondheim ikkje har drive kostnadseffektivt i 2011 til 2014. Dei glade økonomar, utstyrte med regneark og kalkulator, har ikkje vurdert den kunstnarlege verksemda, dei har ikkje eingong gjesta dei to teatra. (!) For dette er verkeleg vulgærversjonen av «New Public Management», det som i korte trekk tyder at alt skal vurderast som verksemder med mål om lønsam produksjon, og i dette meiningslause regimet gjer ein alt om til varer. Pasientar på sjukehus er ei vare som skal reparerast som i ein bilverkstad, skuleelevane er halvfabrikata som skal foredlast, og kunsten er ikkje lenger opplevingar som gir livet meining, men ei omsetteleg vare som skal seljast i ein marknad. Lærarar og helsepersonell har slite med dette målehysteriet alt for lenge, og nå er det også kome til kulturen.

Trøndelag Teater har i 2014 late for mange kome inn gratis. Dette skriv seg frå framsyninga «Hundre hemmeligheter». Det var ein samproduksjon mellom frigruppa Cirka Teater i Trondheim og Trøndelag Teater, ei eksepsjonelt god framsyning som fekk Heddapris for både beste barne- og ungdomsframsyning, og for audiovisuell design. På forståeleg norsk tyder dette to NM-gull i teater, noko som burde avkrevje respekt frå dei fleste. Men ikkje for riksrevisjonen. Altfor mange fekk sjå framsyninga gratis. Det er nemlig ikkje alltid slik at kvalitet og salssuksess er det same. Dei fleste teaterframsyningar er anten for vaksne, som går i teatret av eiga vilje, eller for barneskulebarn og yngre som blir tatt med av føresette. Dette var noko så sjeldsynt som ei framsyning for tenåringar, og der er tilbodet så fråverande at ungdomane aldri har fått nokon kultur for å oppsøke teatret åleine. Så i staden for å spele for glisne benkeradar, inviterte teatret ungdomar inn for å oppleve stor scenekunst. Kanskje trefte dei nokon som vil kome att, kanskje ikkje. Men gratisbillettane var ikkje noko økonomisk tap, og alternativet hadde vore langt verre.

På Rogaland Teater sette dei i fjor opp «Hamlet» i ei meir enn tretimars oppsetting utan å stryke eitt ord. Det var ein fantastisk produksjon som fekk Heddapris for årets framsyning og for beste mannlege skodespelar, i tillegg til nominasjon for beste regi. Også det to NM-gull i teater, pluss ein delt sølvmedalje! Men det er klårt det hadde vore langt meir «kostnadseffektivt» om teatret hadde kappa i teksten og framført han som ein monolog utan scenografi.

Samfunnsoppdraget til dei offentleg finansierte teatra i Norge er å gjere scenekunst av høg kvalitet tilgjengeleg for flest mogeleg, og å fremje kunstnarleg utvikling og fornying. Som teatermeldar i ein dryg mannsalder, og som medlem av Heddajuryen dei siste tre åra, veit eg faktisk litt om kvaliteten på dei ulike teatra i landet. Det er nesten så det grensar til det komiske at det er nettopp Rogaland og Trøndelag Teater som er skyteskiva til riksrevisjonen. I dei siste åra er det ikkje nokon sceneinstitusjon i Norge som har forsynt seg betre med Heddaprisar enn nettopp desse to teatra. Og vi måler ikkje kunstnarleg kvalitet med måleband og kalkulator.

(Denne artikkelen stod i lokalavisa OPP i Oppdal fredag den 27. november 2015.)