Amund Grimstad

TEATER

«Nerbyen – Et blaff i historien»
Jødisk kulturfestival, Trondheim
Av: Øyvind Brandtzæg og ensemblet
Regi: Øyvind Brandtzæg
Kostyme og scenografi: Jenny Hilmo Teig
Maske, lausskjegg, parykkar: Leo Thörn
Komposisjon: Øyvind Jo Heimdal Eik
Musikarar: Ola Lindseth og Sunniva Hovde
Med: Bendik Sjømæling Nordgaard, Vilde Søyland, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Cengiz Magnus Sicakkan Nereid

Ei viktig historieforteljing i ei fullstendig upretensiøs, humoristisk og kreativ innpakking.

I femten år har det vore jødisk kulturfestival i Trondheim i månadsskiftet august/september. I samband med årets jubileum, er det sett opp eit lite historisk vandreteater for å minnast og markere det som i si tid var Norges einaste jødiske kvartal. I Nerbyen, heilt nord i sentrum, mellom Olav Tryggvasons gate og Fjordgata, og mellom Kjøpmannsgata og Søndre gate var det frå 1870-talet og fram til jødedeportasjonane under andre verdskrigen eit blomstrande jødisk liv med eit trettitals butikkar. I forhold til folketalet hadde Trondheim den største jødiske busettinga i Norge i desse åra. Vi veit alt for godt korleis det gjekk, men mindre om kor dei kom frå, og kvifor til Trondheim?

Regissøren Øyvind Brandtzæg har, saman med ensemblet og med god historisk bistand av produsenten Rita Abrahamsen, dykka ned i historia og laga eit fornøyeleg og fullstendig upretensiøst lite vandreteater gjennom kvartalet der alt skjedde for hundre år sia. I dag er det berre eitt synleg minne att frå dette blomstrande livet, ei ringeklokke med namneskiltet «D. Isaksen», til alt overmål dekka av stillas og presenning i desse dagar. Men med den nomadiske bakgrunnen sin der det heile tida har vore flukt frå pogromar og undertrykking, har det jødiske samfunnet alltid vore opptatt av å hegne om historia, kulturen, religionen og tradisjonane sine.

Både Brandtzæg og tre i ensemblet (Vilde Søyland, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Cengiz Magnus Sicakkan Nereid) har bakgrunn frå Rabarbrateateret, ei lauseleg samansett gruppe som spelar folkeleg og litt rølpete bakgardsteater. Og som vår guide har dei fått med seg Bendik Sjømæling Nordgaard, primus motor i den norske avdelinga av «The Flying Seagull Project», ei verdsomfemnande gruppe som dreg til flyktningeleirar og får traumatiserte ungar til å le. Ensemblebakgrunnen til dei fire er perfekt for denne framsyninga, og frå første stund har dei publikum i si hole hand.

Vi blir tatt attende til Eidsvoll 1814 og «jødeparagrafen» som, trass i redsle for ei ukontrollert jødisk innvandring, blei oppheva i 1851. Det blei inga migrasjonsbølge, og først på 1870-talet kom dei første jødane. Då pogromane i Russland tok til, auka innvandringa, og for hundre år sia blei den nåverande synagogen på Kalvskinnet innvigd, den nordlegaste i Europa. Då budde det om lag 300 jødar i Trondheim. Men sjølv om innvandringshistoria ligg i botn, er det først og fremst dagleglivet og den blomstrande handelen i Nerbyen som blir skildra i framsyninga, og det med humor, skråblikk, song, dans og ei mengd kreative påfunn. Øyvind Jo Heimdal Eik har skrive musikk og Ola Lindseth på fiolin og Sunniva Hovde på trekkspel gir oss illustrerande tonefølgje i klezmertradisjonen. I Jenny Hilmo Teigs passeleg overdrivne kostyme og med Leo Thörns lausskjegg og parykkar spelar dei fire eit utal roller, dukkar opp som troll av eske, dreg publikum aktivt inn i framsyninga og sjarmerer oss i senk. Dei leikar seg med språket, gir blaffen i konvensjonane og gir oss ei lærerik framsyning til å bli i verkeleg godt humør av.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 9. september 2025.)

TEATER

«Eg er vinden»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Jon Fosse
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Komponist: Erik Hedin
Videodesign: Stein Jørgen Øien
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Hans Petter Nilsen og Ronny Patrick Jacobsen

To skodespelarar som knapt forstår kvarandre, men som likevel leverer eit tett og imponerande synkront samspel.

«Eg ville det ikkje. Eg berre gjorde det», seier «Den eine» i opninga av Jon Fosses «Eg er vinden» frå 2006. Dramaet tek til med denne replikken etter at «Den eine» har teke livet av seg ved «berre å gjere det». I retrospekt og gjennom ein tenkt samtale freistar «den andre» å nøste opp trådane frå den fatale båtturen deira der det heile endar med at «den eine» hoppar på sjøen. Attende står «den andre» med fortviling, redsle og kanskje både raseri og skuldkjensle.

«Eg er vinden» handlar om to personar i ein båt. Teksten seier lite om kva for relasjon det er mellom dei, men det er tydeleg at «den eine» er båtvand, medan «den andre» ikkje er det. I tilvisinga skriv Fosse at «Eg er vinden speler seg ut i ein tenkt og så vidt illudert båt, og handlingane er også tenkte, og skal ikkje utførast, men illuderast.» Det er samtalen mellom dei to, det som til slutt endar med sjølvmordet, som er det viktige. Samstundes blir det stadig ytra at «det er berre ord», og at orda ikkje tyder noko. Men bakom den tenkte dialogen, som er full av daglegdagse trivialitetar, byggjer Fosse likevel opp til det som skal skje.

Trøndelag Teaters oppsetjing av «Eg er vinden» er eit samarbeid med Teater Manu, det norske teiknspråkteateret. I deira oppsetjingar blir det som oftast spela med teiknspråk, og teksta eller lese for høyrande, eller som ein kombinasjon av tale og teiknspråk der talen blir døvetolka. I denne oppsetjinga har dei vald ein heilt ny vri. «Den eine» (Hans Petter Nilsen) snakkar, og «den andre» (Ronny Patrick Jacobsen) nyttar teiknspråk. Og for at alle skal forstå, tek dei opp att i eige språk kva motspelaren seier. Løysinga er ikkje uproblematisk. For oss som ikkje kan teiknspråk, måtte vi stø oss på «den eines» utsegner, og hans attgjeving av den andre. Når alt er særs lågmælt, og utan varierande tonefall eller dialekt, blir det ofte vanskeleg å fatte kven det er som snakkar. Til ein finn ut det kanskje ikkje er så viktig. For alt er jo berre ord, ein endelaus straum av ord om heilt kvardagslege ting.

Kjersti Haugen har i sin regi både brote med Fosses scenetilvising og samstundes vore tru mot han. Katrin Bombes scenografi er eit plan som heng i fire kjettingar og som kan heisast og setjast i rørsle som ei stor disse. Kombinert med videoprojeksjonane til Stein Jørgen Øien, blir det slik skapt illusjonar av gyngande og etter kvart opprørt hav. Og når dei to går i land på ein holme, fyrer dei opp primus og tar til seg ekte føde. Med andre ord langt frå Fosses tilvising om illudering, men samstundes tru mot teksten som har med alle desse kvardagslege detaljane.

Dramaet handlar om sjølvmord, og den skjøre lina som dei fleste av oss held oss frå å krysse, men ikkje alle. Den attendeskodande kvardagspraten mellom dei to indikerer og byggjer opp under det som etter kvart blir «den eines» val. Først berre som små teikn mellom alle orda, men stadig sterkare når han som båtførar set rett til havs jamvel om vêret dreg seg til, og «den andre» blir meir og meir redd. Fosse gir ingen svar på kva som fører til at «den eine» hoppar på sjøen. Sjølvmord er ei djupt egoistisk handling utan tanke på dei som blir att. Og dette blir uvanleg tydeleg i denne versjonen der Kjersti Haugen har gjort endelykta meir realistisk og dramatisk enn det eg har sett tidlegare. Ikkje berre hoppar «den eine på sjøen», men han gjer det framfor augo på «den andre» og set samstundes han også i livsfare som lite båtvand på opprørt hav.

Hans Petter Nilsen og Ronny Patrick Jacobsen står godt til kvarandre og det tette samspelet deira er ein formidabel prestasjon i eit særs teksttungt drama der dei i røynda må spele båe rollene utan å kunne nytte motspelarens replikkar som støtte for sine eigne. Det er ikkje alltid like vellukka. Men det hjelper at typane er så ulike. Hans Petter Nilsens «den eine» er roleg og lågmælt nærast til det kviskrande, medan Ronny Patrick Jacobsen er langt meir fysisk, og hans særs ekspressive spel i finalen er ei overtydande tolking av redsla og fortvilinga han kjenner.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 8. september 2025.)

ROCKEOPERA

«Det brinn på kvart fjell»
Innherred Musikkteaterkompani, Vaskeriet Arena, Levanger
Libretto: Torvald Sund
Komponist: Knut Anders Vestad
Regi og scenografi: Tore B. Granås
Koreografi: Arne Fagerholt
Musikalsk leiar: Asgeir Skrove
Lysdesign: Geir Ola Brattaker
Med: Paul Ottar Haga, Jeanette Hoseth Granås, Arnstein Morken, Ingrid Elise Andersen, Julie Vikestad Olsen, Fredrik Johansen Haugen mfl.

Ein mektig og storslått rockeopera og eit psykologisk drama om andre sider ved krigen enn det heroiske.

Karl XII’s stormannsgale felttog mot Norge i 1718 er tidlegare omhandla i fleire ulike dramatiseringar, særleg om general Armfeldts katastrofale retrett etter det mislukka forsøket på å ta Trondheim. Nå har dramatikar Torvald Sund og komponist Knut Anders Vestad skrive ein opera om starten på felttoget då den overmektige svenske hæren tok seg inn over Innherad i september 1718. På Levanger, ikkje langt frå der det heile skjedde, har det nystarta Innherred Musikkteaterkompani i samarbeid med Turnéteatret i Trøndelag og Fylkesmusikerne i Trøndelag produsert ein mektig og velspela rockeopera, meir som eit psykologisk drama enn noko helteepos. Og som tek oss frå antikkens «Lysistrata» til dagens Ukraina og Gaza.

Dåtidas varslingsteneste var vardebrenning, og operaen går rett på sak. Folket i Levanger ser at det «brinn på kvart fjell», og skanse for skanse er tapt til svenskane. Redsla brer seg og kvinner og barn søker tilflukt på Skånes skanse. Det er eit lite forsvarsverk med rundt hundre mann, leia av den aldrande kommandanten Fredrik Johan von Wahlen (Paul Ottar Haga) og hans yngre NK, stykkjunker Gran (Arnstein Morken). Ordren frå general Budde var å halde skansen til siste mann. Korleis greie det mot overmakt, og med plassen full av flyktningar? Oppi det heile er junkeren i ferd med å forelske seg i Maren (Jeanette Hoset Granås), ei av dei sivile. Kvinner og barn får til slutt bli, men etter kort tid får von Wahlen nok eit dilemma. Svenskane er overmektige, og det vil bli nedslakting og eit blodbad. Skal han verkeleg følgje ordre? I bakgrunnen blir han heimsøkt av si avdøde kone (Julie Vikestad Olsen) som ber for barna. Lif (Ingrid Elise Andersen), som alt har mista ein av sine, står opp mot krigsretorikken, men er i starten sørgjeleg åleine. Det endar med overgiving, og at von Wahlen og Gran går i fangenskap som sonoffer. Var det eit svik, eller var det fornufta som vann?

Tore B. Granås har ansvar for både regi og scenografi, og har skapt ei scene der kreativ bruk av treleggar illuderer palisade og skanseverk og samstundes gir rom for store opptrinn. Personinstruksjonen er formidabel for eit drygt femtitals aktørar fyller scena i saumlause skift og med fin veksling mellom intime tablå og spektakulære masseopptrinn. Musikken til Knut Anders Vestad er skikkeleg rock ‘n roll med feite gitarriff, men også lyriske passasjar. Krigens rytme er marsjtakta, men i to nummer bryt han med dette og let kvinner og barn nytte valsetakt. Forma er smektande, men innhaldet svart. Slik blir krigens kontrastar godt illustrert. Og særleg sårt blir det når ungane syng «Ka gæli har vi gjort?»

Tvilen og dei vanskelege vala blir framifrå tolka av Paul Ottar Haga. Men det store ensemblet, i hovudsak amatørar, står ikkje attende. Eit utal solistar med imponerande stemmeprakt, mektig koring og synkront spel. «Det brinn på kvart fjell» er eit storslått antikrigsepos som gjennom historia tek oss rett inn i vår eiga samtid. Det forstår vi godt utan den overtydelege finalen som diverre blei eit antiklimaks.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 5. september 2025.)

TEATER

«Next to Normal»
Nye Hjorten Teater, Hovudscena
Av: Brian Yorkey
Musikk: Tom Kitt
Omsett av: Mathias Luppichini
Regi: Renate Stridh
Musikalsk ansvarleg: Petter Kragstad
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Koreografi: Miguel-Angel Escobar
Lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Kapellmeister: Øyvind Jo Heimdal Eik
Med: Jannike Kruse, Håvard Bakke, Ingvill Siegel, Martin Hopland Dyngeland, Thomas Kvamme Urnes og Mathias Luppichini

Det tok litt tid å etablere historia, men så blei det eit intenst familiedrama om umogelege val og djup fortviling.

Då rockemusikalen «Next to Normal» hadde premiere i 2008, var det eit kraftig brot med musikaltradisjonen der storslagne dansetablå, kor og happy ending var det vanlege. I staden fekk vi eit sosialrealistisk kammerspel om psykisk liding, om ein familie i oppløysing og ein heilt ope finale der sjansane var størst for at det ikkje gjekk så bra. Og alt dette i form av ein musikal. Framsyninga tok publikum med storm, hausta ei rekkje prisar, og europapremieren på Det Norske Teatret alt i 2010 blei også ein kjempesuksess. Nå har Nye Hjorten Teater i Trondheim sett musikalen opp på hovudscena si, og sjølv om det i all hovudsak er ein vellukka produksjon, slit han litt med både å kome i gang, og ein del andre forhold.

Vi er i ein amerikansk forstadsfamilie, tilsynelatande både vellukka og normal. Det er langt på natt og Diana, mora i familien, (Jannike Kruse) sit oppe og er redd for den nesten attenårige sonen Gabe (Martin Hopland Dyngeland) som omsider kjem heim. I naborommet sit den litt yngre og skuleflinke dottera Natalie (Ingvill Siegel) og gjer lekser. Dan, faren i familien (Håvard Bakke), vaknar av praten og kjem ned til dei tre, men blir send i seng att av Diana med lovnad om at ho straks kjem opp og har sex med han. Med andre ord ein nokså vanleg familie med to krevjande tenåringsbarn. Men berre tilsynelatande. For sonen Gabe finst ikkje lenger. Han døydde berre elleve månadar gamal, men heimsøkjer Diana stadig vekk. Og då Gabe døydde, fekk ho diagnosen bipolar liding.

Lag for lag blir det avdekka forhold som gjer at vi skjønar at alt ikkje er på stell i denne familien. Vi forstår raskt at Diana har sitt å stri med, og vi ser også snart at Natalie forsyner seg av moras dop. Men at Gabe ikkje er i live, blir ikkje avslørt før eit stykke ut i framsyninga. Etter kvart openberrar det seg ein temmeleg dysfunksjonell familie der spesielt kvinnene slit. Natalie blir i liten grad sett av mora, og var nok ein kompensasjon for foreldra etter tapet av Gabe. Men Natalie ser heller ikkje langt, for trass i at ungguten Henry (Thomas Kvamme Urnes) har sete på pulten bak henne i fleire år, hadde ho ikkje oppdaga han før dei blei kjærastar. Kvinnene slit, medan dei to klippane i livet deira, Dan og Henry, vil så vel, men når ikkje heilt fram.

Etter å ha gått hjå ein pilleglad lege skiftar Diana etter kvart til Dr. Madden (Mathias Luppichini) der ho får det umogelege valet mellom medisinering og elektrosjokk. Ho vel det siste, noko som fører til fullstendig minnetap, og eit nitid arbeid for Dan og Natalie med å rekonstruere minna, men kanskje utan dei vondaste? Korleis det vidare går, skal eg halde meg frå å røpe, og finalen er faktisk heilt open. I staden for ein konklusjon får vi eit djupdykk i menneskeleg psyke og i vanskelege familierelasjonar, og det meste framført i vakker musikalsk innpakking.

I Renate Stridhs regi går det vel lang tid med å etablere historia, og det var først mot slutten av første akt at det drog seg til og handlinga tok til å gripe meg. Etter det greidde ho i hovudsak å halde intensiteten oppe. Gjermund Andresens scenografi er spiserommet hjå familien Goodman, eit naturleg samlingspunkt som gir godt rom for både handling og mange mindre danseopptrinn. I dette rommet, med ein liten avstikkar til eit sjukehus og elektrosjokk, blir det intense familiedramaet rulla ut. Og med eit vel trettitals songar, blir det meste sunge. Orkesteret på seks, og under god leiing av Øyvind Jo Heimdal Eik, sit diverre ikkje synleg, til det er scena for lita, men leverer solid akkompagnement. Eit problem premierekvelden var at lydnivået på musikken var litt for høgt til å få med seg tekstane, men slikt går seg til. Alle dei seks skodespelarane i ensemblet er gode songarar, og sjølv om det stundom er litt manglande diksjon, er også spelet truverdig. Trass i at dette er eit familiedrama, handlar det likevel først og fremst om Diana. Jannike Kruse spelar henne varsamt og neddempa, men overtydande og med stor kjenslemessig innleving. Det er ikkje vanskeleg å leve seg inn i og med hennar fortviling, og dei heilt umogelege vala ho må ta.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 2. september 2025.)

TEATER

«Peer Gynt»
Teatret Vårt, Molde
Av: Henrik Ibsen
Tilarbeiding: Michael Thalheimer og Maja Zade
Omsett av: Kristofer Grønskag
Regi: Victoria Meirik
Scenografi og lysdesign: Agnethe Tellefsen
Komponist: Ingvild Langgård
Kostyme: Even Børsum
Med: Bjørnar Lisether Teigen, Anne Wiig, Anette Sissener Amundsen, Lars Melsæter Rydjord, Conrad James McLean og Manish Sharma.

Ei minimalistisk og nedstrippa, men samstundes tydeleg og god tolking av Peer Gynt.

På Teatret Vårt i Molde tek Victoria Meirik oss med inn i ei ganske annleis, men likevel særs Ibsen-tru, tolking av Peer Gynt. I ein stilisert versjon går vi via den ytre handlinga inn i Peers indre. Og aldri har eg vel fått ei betre forståing av mennesket bak denne oppblåste skrytepaven som berre er seg sjølv nok.

Framsyninga tek til med at Peer fortel om fanden i nøtta, før han møter både Bøygen og Knappestøyparen. Slik gjer Meirik framsyninga til ei tilbakeskodande historie om eskapisten som stikk av frå alt og alle. Men i Bjørnar Lisether Teigens framifrå tolking, gir ho oss også mennesket og tvilaren bak det bråkjekke. I følgje programmet tek vi til «etter festen, men før erkjenninga», ei presis oppsummering.

Teksten er kraftig tilarbeidd av Michael Thalheimer og Maja Zade, og omsett til eit moderne norsk av Kristofer Grønskag. Men dei har halde på den bundne forma, og etter den uvande starten med Bøygen og Knappestøyparen, følgjer Meirik handlinga kronologisk. Og sjølv om mykje er stroke, er det berre «prestens tale» eg sakna av tablåa. Men det er ikkje handlinga og forteljinga om Peer som er Meiriks prosjekt, men i staden å nytte dei til å utforske kven han var, – på godt og vondt.

Scenografien til Agnethe Tellefsen er som ei rektangulær trakt der vi gjennom kraftig perspektivbruk nærast blir sogne inn mot Peers indre. Gjennom utsøkt bruk av lys og skugge, skapar ho situasjonar og rom, – nake, javel, – men vi treng ikkje meir. For i denne minimalistiske oppsetjinga er det orda og det dei reflekterer som er avgjerande. Og sjølv om vi er innom det meste, er det berre seks aktørar på scena. Bjørnar Lisether Teigen er Peer, til stades heile tida, medan dei andre fem fyller alle dei øvrige rollene, og også er eit gresk kor. Når Anne Wiig og Anette Sissener Amundsen skal spele både Mor Åse, Ingrid, Solveig, Den grønkledde og Anitra, er det ikkje alltid heilt enkelt å følgje med, men det går forbausande bra. Og ved at dei fem ofte nyttar stilisert spel og overdrivne rørsler, blir det skapt ei mengd illustrerande bilde. Dette fekk vi eit godt døme på alt i bukkerittet då Mor Åse
(Anette Sissener Amundsen) ga ein særs talande, men langt meir fysisk enn verbal reaksjon på Peers skrøner. Og slik held det fram der dei andre fem ofte blir vel så mykje kommentatorar til Peers val og handlingar som medspelarar og aktørar. Slik er også lydbildet, for Ingvild Langgård har skrive ny og vakker musikk som i ein folkevisetradisjon smyg seg om framsyninga saman med fine lån også frå Edvard Griegs originale tonefølgje.

Trass i den nedstrippa minimalismen og mangelen på staffasje, har Victoria Meirik greidd å skape ei uvanleg vakker framsyning. Truleg fordi den er så gjennomført ned i minste detalj, og der alle ingrediensar, som kostyme, lys, scenografi, musikk og spel, byggjer opp under det same, ei sår og innlevande tolking av mennesket Peer Gynt. Ei lita innvending er at framsyninga misser litt intensitet mot slutten, og nok kunne ha tolt å bli skore endå litt til.

Denne stiliserte og ekspressive tolkinga av Peer Gynt byr på gjennomført godt ensemblespel. Men i Peers liv, han som vil bli keisar og stor kar, er alle andre statistar. Bjørnar Lisether Teigen leverer her den beste rolletolkinga eg har sett av han nokon sinne. Han er nedpå, stort sett lågmælt, kontemplativ og ein tvilar som etter at festen er over kanskje for første gong ser seg sjølv og møter ei gryande erkjenning. Ei heilt annleis Peer Gynt-tolking, men ei eg vil hugse lenge.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 1. september 2025.)

TEATER

«Stilla – en forestilling»
NOOR Produksjoner, Verkstedhallen, Trondheim
Av: Tale Næss, Trond Peter Stamsø Munch, Bernt Bjørn og Ivar Beddari med bistand av Kristina Junttila, Vegard Krane, Magdalena Haggärde, Isak Wang Gustavsen, Kristin Bjørn, Marianne Siljuberg og Eva Svaneholm
Produsert av Noor Produksjoner og Ferske Scener
Dialogpartnarar: Åarjelhsaemien Teatere AS og Giron Sámi Teáhter
Med: Trond Peter Stamsø Munch, Bernt Bjørn og Ivar Beddari
Gjestar i Verkstedhallen 28. august: Eva Maria Fjellheim og Frode Fjellheim

Eit lågmælt samtaleteater om mellom anna økosorg etter tapte landskap.

Alle har vi det svenskane kallar eit «smultronställe», ein stad der ein kan kjenne på ro, lykke eller trivsel. Dette er det NOOR Produksjoner i samarbeid med Ferske Scener har tatt som utgangspunkt i den vesle, lune samtaleframsyninga «Stilla – en forestilling». Den hadde premiere under festspela i Harstad på forsommaren, og turnerer nå over heile landet, men med særleg vekt på dei samiske områda. Framsyninga endrar seg frå dag til dag, og kan ha ulike gjestar. På Verkstedhallen i Trondheim, var gjestane forskaren Eva Fjellheim og komponisten, joikaren og musikaren Frode Fjellheim. Og ettersom det er ei samtaleframsyning, er ho litt interaktiv, og kan slik sett også endre seg frå kveld til kveld, avhengig av publikum.

Tittelen er henta frå episenteret for kampen om å verne Alta Kautokeinovassdraget (1979-1982), men framsyninga handlar berre indirekte om Stilla, lenkegjeng og demonstrasjonane den gongen. Men settinga er ikkje til å ta feil av. Publikum sit som i ein lavvo på stolar rundt ei lita opning der det er tre teppe, nokre kaffikanner og ei stilisert bålpanne. Når vi kjem inn, blir vi servert kaffi, og det er uformelt og mykje småprat med dei tre aktørane. Så tek det til, og vi blir bedne om å lukke augo og tenke oss ein stad vi ikkje vil miste. Det er neppe vanskeleg, for alle har vi slike plassar vi hegnar om. Deretter presenterer dei tre på scena seg, Ivar Beddari, Bernt Bjørn og Trond Peter Stamsø Munch, dei to første med samiske røter, men alle tre frå Nord Norge. Og dei har også sjølvsagt ulike heilage stadar. Det er Storfjord i Nord-Troms, Pasvikdalen i Aust-Finnmark og Tromsø. Medan Beddari spelar på ein strengeleik, fortel han om songen frå elva på heimplassen hans når isen set seg om hausten, ein naturens musikk eg trur dei fleste vil kjenne att, og som eg sjølv har eit særs sterkt forhold til.

Slik held dei fram med å fortelje, samtale, lågmælt og langt frå insisterande, men likevel med tydelege adresser til det dei så treffande kallar «den grøne kolonialismen» som går ut på å strø vindmøller ut over naturen, og særleg i samiske beiteområde, og om å legge elver og fossefall i rør, – alt for å «berge klimaet». Med andre ord å øydeleggje naturen for å redde klimaet. Men denne praten om «det grøne skiftet» er ofte berre nytale og språklege eufemismar for at store internasjonale selskap skal få tene seg rike på norsk natur. Og språket er viktig i denne samanhengen. Ivar Beddari tilfører handlinga både litt ekstra humor, og ikkje minst kjærkomne brot frå det elles litt monotone, når han utfordrar ålment aksepterte språklege uttrykk, som mellom anna «sivil ulydnad». Han nektar for at han er ulydig når han tar naturen i forsvar, og viser fleire døme på korleis vi språkleg godtek vendingar utan naudsynt kritisk distanse. Slik held han fram med også å dissekere innhaldet i ordet «natur». Og Bernt Bjørn supplerer med ein kommentar om at han i slik samanheng vil være naiv, eller «najv» som han uttalar ordet. Det er då ein er verkeleg naiv.

Kva er umisteleg, spør dei. Og kva vil vi gjere for å verne om det vi ikkje vil miste. Den eine av kveldens gjestar, Frode Fjellheim, svarar med ein joik der han legg inn litt pedagogisk forklåring for oss etnisk norske i forsamlinga. Den andre gjesten, Eva Marie Fjellheim, fortel med utgangspunkt i forskinga si om sørsamisk motstand mot kolonisering og for urfolksrettar, og (med eit ikkje så reint lite ironisk glimt) om det mobile instituttet ho har skipa, «Elsa Laula Renberg Institutt».

Før finalen stoppar det heile litt opp, og publikum blir aktivisert. For det viser seg at det alt står noko på kaffikoppane vi har mottatt, og nå får vi spritpennar og høve til å skrive ned vår umistelege plass slik at den kan bli med vidare til neste framsyning. Og samstundes tek nokre i publikum ordet for å fortelje om sine plassar som nå er under åtak frå storsamfunnet. Både meldingane på kaffikoppane og at publikum får vere med, er godt tenkt. Men slik det var i Verkstedhallen, stoppa framsyninga opp, og det heile flaut ut i nesten inkje.

Mantraet i denne oppsetjinga er: Hit, men ikkje lenger, og då framsyninga likevel tok seg opp etter den interaktive pausen, fekk vi ein song som nettopp omhandla dette. Men sjølv om eg trur eg forstår kva dei meiner, blir det litt uklårt kva innhaldet i mantraet er. Eg vil tru det dreier seg om åtaka på samiske rettar, om overgrep i naturen, og ikkje eit kategorisk nei til det meste. For alle tre lovpriste byen Tromsø som ikkje akkurat er urørt natur, og Bernt Bjørn fortalde om kor glad han var i å køyre bil. Ei ørlita nyansering av grensesettinga hadde kanskje vore på sin plass.

Framsyninga er eit lågmælt samtale- og forteljarteater, men kunne med fordel ha hatt ein strammare dramaturgi og tydelegare regi, for stundom flyt det litt ut sjølv om dette tidvis kan vere sjarmerande. Dei tre rundt «bålpanna», byr alle på seg sjølv, og er naturlege og gode formidlarar. Og særleg er Ivar Beddaris humor, brot, og musikalske innslag med på å løfte framsyninga. «Stilla – en forestilling» er nå vist i det sørsamiske området, og skal i september turnere i Finnmark.

TEATER

«Nordnorske barnesanger»
Nordland Teater, Rognan Samfunnshus
Idé, konsept og regi: Ole Christian Øen
Scenografi og kostyme: Sus Haugland
Musikals leiar: Alexander Aarøen Pedersen
Med: Liv Natalie Nymo, Kristoffer Hjulstad, Julie Sofie Reite og Alexander Aarøen Pedersen

«Nordnorske barnesanger» er ei varm og triveleg feelgood-framsyning, men kunne med fordel ha hatt litt høgare ambisjonar.

At den nordnorske songskatten er stor, veit dei fleste, men at det også gjeld for barnesongane, er ikkje like godt kjend. Med lån frå kjende nordnorske visekunstnarar som Jack Berntsen, Ragnar Olsen, Halvdan Sivertsen, Ola Bremnes og Heidi Solheim, berre for å nemne nokre av dei, har Ole Christian Øen laga ei varm lita framsyning for ungar frå tre-fire år og oppover. «Nordnorske barnesanger» hadde premiere i slutten av april, men blei så populær at Nordland Teater har sett opp ekstraframsyningar på ettersommaren. Sjølv såg eg den i samfunnshuset på Rognan saman med eit trettitals forventingsfulle ungar og like mange føresette.

Ole Christian Øen har samla atten songar frå ulike nordnorske visekunstnarar. Og med unnatak av «Torskevisa», som er ein tradisjonell melodi med tekst av «søringen» Thorbjørn Egner, har eg faktisk ikkje høyrd nokon av dei tidlegare. Øen presenterer det heile nærast som ein konsertversjon utan nokon raud tråd. Kvar song blir eit sjølvstendig tablå med ei lita historie rundt, og i den grad her er nokon indre samanheng, er det at det handlar om barn og deira kvardag, om skule, venner og utanforskap. I dette ligg også mi største innvending. Det måtte vere mogeleg å ha litt høgare ambisjonar og freiste å lage ei forteljing eller eit fastare rammeverk.

Scenografien til Sus Haugland er eit par hus og eit fantasitre som gir rom for både opplevingar og nokre overraskingar. Ungane sit på matter heilt inntil skodespelarane. Slik blir det heile ganske intimt, og her kjem den andre innvendinga eg har. Intimteater med ungar kan bli heilt magiske opplevingar når det blir opna for litt interaksjon. Det var det ikkje mykje av i denne framsyninga, med unnatak av litt allsong på den før nemnde «Torskevisa». Med så mange ganske ukjende songar, er det sjølvsagt vanskeleg med allsong, men det er likevel mogeleg å spele noko meir på publikum. I finalen, eller rettare sagt etter at framsyninga var over, og det blei teiknestund, fekk vi sjå kor mykje meir aktive ungane då blei. Som eg nemnde innleiingsvis, er oppsetjinga blitt så populær at det måtte til ekstraframsyningar. Det er difor mogeleg at ungane i tidlegare visningar har fått vere meir aktive, men det låg altfor få invitasjonar til slikt i regien.

Fire aktørar framfører det heile. Alexander Aarøen Pedersen er musikalsk leiar, og har etter det eg forstår også stått for arrangementa. Særleg har han hatt ei god hand med dei såre, litt mollstemde songane. Og presentasjonen av «Torskevisa» i storbandarrangement var artig og kreativt gjort. Som musikar deltek han stort sett med song og traktering av tangentar og gitar, medan dei tre andre står for det meste av spelet. Kristoffer Hjulstad og Julie Sofie Reite har eg sett i mange produksjonar, og ved sida av at dei er solide karakterskodespelarar, er dei også framifrå songarar, og Hjulstad ein multi-instrumentalist. Her leverer dei nok ein gong, og særleg må eg få trekkje fram Kristoffer Hjulstads lågmælte og særs blå framføring av eit par songar om ungar som ikkje har det så bra. Liv Natalie Nymo har eg ikkje sett tidlegare, men dette første møtet var særs overtydande. Ein dyktig songar, og tilsvarande skodespelar. Og som vi såg i teiknestunda etter framsyninga, hadde ho eit særs godt lag med ungane. Dei tre er samkøyrde og formidla songane og dei små tablåa, saumlaust og godt. Men på Rognan blei det diverre litt for stort skilje melom scene og sal.

Heilt annleis blei det då den berre timeslange framsyninga var over, og det blei teiknestund. Ungane fekk fargestiftar og teiknebrett for å illustrere inntrykka sine og flokka seg om dei tre skodespelarane, og denne halvtimes seansen etterpå blei ei nesten like stor oppleving som sjølve framsyninga. Då vakna ungane, og sjølv om eg ikkje høyrde kva dei sa, såg eg kor tett dei kom på aktørane. For framsyningas, og for unganes skuld, er det difor leit at regien ikkje opna for meir deltaking undervegs.

TEATER

«Svik. Sarajevo 1984»
Kirkebyfjellet Produksjoner, Meråker
Av: Torvald Sund
Regi: Stian Hovland Pedersen
Med: Kevin Ulstad, Stina Kulseth Lundemo og Jan Tore Stokke

Var idrettslegenda Magnar Lundemo ein sanningssøkar eller berre ein dårleg tapar?

Magnar Lundemo (1938-1987) var av Norges fremste både i langrenn og friidrett. I OL og VM nådde han aldri høgare enn tre fjerdeplassar, men han var norgesmeister heile 11 gongar. Som topputøvar i fleire idrettar, fekk han sjølvsagt også Egebergs ærespris. Etter at han la opp, var han hovudtrenar i langrenn først for Austerrike og så Norge. Trass i den mangslungne idrettskarrieren, er det likevel noko heilt anna som han er blitt mest kjend for. I OL i Sarajevo i 1984 gjorde finnane det overraskande bra i langrenn, og nordmennene tilsvarande dårleg. På bakgrunn av det usannsynlege i ein slik brå framgang, og eit brev han hadde fått frå ein finsk lege (som ville vere anonym), sa Lundemo, som då var norsk hovudtrenar, at finnane truleg var bloddopa. Det hausta storm, og både heime og internasjonalt blei det hevda at Lundemo var ein dårleg tapar. Han fekk lita eller inga støtte og mange freista å presse han til å be finnane om orsaking. Men han stod i stormen. Fleire år seinare blei det avslørt at finnane var dopa, men den oppreisinga fekk Lundemo ikkje oppleve, for han døydde brått alt i 1987, berre 48 år gamal.

Denne historia, og meir til, har dramatikaren Torvald Sund, dukka ned i. Og i Magnar Lundemos heimbygd, Meråker, var det i helga urpremiere på «Svik. Sarajevo 1984». Sund har gått attende til krigsåra då faren til Lundemo var grenselos, og då heile familien på dramatisk vis måtte flykte til Sverige etter at Henry Rinnan hadde truga mora med pistol for å røpe kor mannen hennar var. Som sjuåring måtte Magnar Lundemo ta den lange skituren over fjellet til Sverige. Det er med bakgrunn i denne vesle hardhausen som stadig pressa tolegrensa si og som hadde lært av faren kor viktig sanninga er, at dramaet utspelar seg.

Ved Kirkebyfjellet, i nærleiken av den fjellheimen og ikkje minst motbakkane som Lundemo elska og brynte seg på, er det rigga til ei enkel scene der scenografien er eit par benkar og eit bål. Vi er attende til teaterets mor, forteljinga rundt leirbålet. Med berre tre skodespelarar har Sund og regissøren Stian Hovland Pedersen bygd opp framsyninga som eit forteljarteater der Kevin Ulstad er forteljaren Magnar Lundemo (og Oddvar Brå), medan Stina Kulseth Lundemo og Jan Tore Stokke kommenterer og spelar heile 27 andre personar. For ikkje å gå vill i alle rollene, er det nytta mange metagrep, og ikkje minst sjølvironisk humor. Og det fungerer forbausande bra.

Kevin Ulstad er utdanna skodespelar og busett i Meråker. Rolla hans er særs tekstrik, og med lite fysisk handling og nesten fråverande scenografi, har han ikkje mykje å stø seg på. På premieren var det i tillegg sprutregn og vindkast så kraftige at han stundom hadde problem med å halde seg på beina. Det førte sjølvsagt til nokre utilsikta brot, men det blei handtert profesjonelt og humoristisk. Dei to andre skodespelarane, Stina Kulseth Lundemo og Jan Tore Stokke, er båe lokale amatørar, men takla både dei mange rollene og ikkje minst uvêret og tekniske utfordringar, med imponerande ro, tilpassingsevne og masse sjarm.

Stian Hovland Pedersen let forteljinga stå i sentrum, men gir samstundes tilstrekkeleg rom for litt spel og interaksjon. Også for førti år sia var det konfliktar med eigenrådige utøvarar, og sjølv om både dette og dopingpåstandane er det sentrale i framsyninga, er her gjennomgåande mykje lun humor, og også litt nostalgisk framføring av sekstitalssviskane til Gjermund Eggen og Ole Ellefsæter. Torvald Sunds tekst er både ein hyllest til Magnar Lundemo og eit varmt tidsbilde. Ved å trekke trådane frå farens krigsinnsats til påstanden om bloddoping, får han knytt heile Lundemos liv til det å stå opp for sanninga, same kva det måtte koste. Å stå i stormen, akkurat slik dei tre skodespelarane gjorde i uvêret på premierekvelden.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. august 2025.)

TEATER

«Kong Eystein av Dovrefjell»
Pilegrimssenter Dovrefjell, Eysteinskyrkja, Hjerkinn
Manus og regi: Endre Skjåk
Scenografi: Barbro Bekken
Musikk: Pål Svindland
Med: Endre Skjåk og Johnny Synslien

Ei lita og upretensiøs framsyning, eit slags varsamt regissert forteljarteater, og i eitt av landets vakraste kyrkjerom.

Før Norge i 1130 gjekk ut i ein hundreårig borgarkrig, blei landet regjert av eit triumvirat av tre halvbrør. Det var Øystein, Sigurd og Olav, alle med «etternamnet» Magnusson ettersom dei hadde Magnus Berrføtt til far. Litlebroren Olav var ti år yngre enn Øystein og Sigurd, døydde alt seksten år gamal, og fekk såleis ikkje plass i kongerekkja. Så det var dei to eldste, som delte landet mellom seg. Sigurd, eit år yngre enn Øystein, blei etter kvar meir kjend som Sigurd Jorsalfare, då han i 1108 som første konge i verda drog på eit treårig korstog til Jerusalem, og det berre atten år gamal. Slik blei Øystein (1088-1123) att som den reelle kongen i landet. Sjølv om Sigurd med si spektakulære og særs påkosta korstogsferd er langt meir kjend enn broren, har Øystein likevel fått eit solid ettermæle for alt han fekk utretta. Ein del meiner han kanskje har fått ufortent mykje skryt. Men mangt står att etter han. Ei rekkje kyrkjer blei reist, og ikkje minst fekk han bygd dei første «sælehusa» på Dovrefjell, statlege fjellstover som skulle sikre at folk ikkje fraus i hel på den viktige ferdselsåra mot Nidaros. Det går også ord om at det blei reist ei kyrkje på Hjerkinn i hans tid, og sjølv om det ikkje finst fysiske restar etter bygget, er det mange namnemerke som kan tyde på at ho låg i nærleiken av dagens Hjerkinn fjellstue. For seksti år sia blei det bygd ei ny lita kyrkje på Hjerkinn, og ho fekk sjølvsagt namnet Eysteinskyrkja. (Eystein er den norrøne skrivemåten for Øystein, difor blir namna nytta litt om kvarandre.)

I samband med at det i 2023 var 900 år sia kong Øystein døydde, fekk Halldis Prestegård, leiar for Pilegrimssenter Dovrefjell, ideen om å markere dette med eit spel. Endre Skjåk, ein etter kvart røynd skodespelar, regissør og dramatikar, tok utfordringa og skreiv eit lite teaterstykke for to skodespelarar og ein musikar. Framsyninga hadde premiere i Eysteinskyrkja i 2023. I år var det tredje gongen ho blei framført, og i løpet av desse tre åra, har framsyninga fått ei rekkje satellittar så det er etter kvart vakse fram ein heil liten kulturfestival, «Kongefestivalen», med konsertar, historisk mat og meir til. Arrangørane har gitt seg sjølve tre år, og vil nå evaluere det heile og vurdere om dei skal gå vidare med prosjektet. Etter å ha sett årets utgåve av dette minispelet, «Kong Eystein av Dovrefjell», er det i alle fall mi eintydige tilråding at dette må dei halde fram med og utvikle vidare.

Eysteinskyrkja, er teikna av Magnus Poulsson i 1953, men reist under leiing av sonen Anton Poulsson i åra 1963 til 1969. Ho er ei av landets vakraste kyrkjer, moderne i sandblåst betong, men med tydeleg inspirasjon frå mellomalderkyrkjene. Ho er ei langkyrkje med svakt vifteforma skip, og det gjer at det vesle rommet som berre hyser rundt 100 menneske, får ei spesiell perspektivverknad. Her benkar vi oss medan Endre Skjåk som kyrkjetenar ruslar rundt, tenner ljos og riggar til for kveldens konsert medan han småpratar både med publikum og med musikken (Pål Svindland) som er plassert på galleriet over våpenhuset. Så kjem Johnny Synslien inn på snarvisitt medan ho han for tida har som kjærast, sit ute i bilen og oppdaterer instagramkontoen sin. Dei to figurane (Endre Skjåk og Johnny Synslien) har ikkje namn, men vi kunne godt ha kalla dei Øystein og Sigurd, for dei er brør, og det kjem etter kvart fram at medan den eine har teke ansvar, er kyrkjetenar og driv farsgarden, har den andre stukke til sjøs, fått seg ei mengd tatoveringar, levd på stor fot, og blitt ein storforbrukar av kvinnfolk, også andre sine. Med andre ord er dei ikkje så ulike dei to historiske brørne.

Medan drøset går, fortel kyrkjetenaren at han har skrive eit innlegg til «Årboka». (For dei som ikkje har røter eller tilknyting til Gudbrandsdalen, må eg få ile til og fortelje at «Årboka» er ein institusjon i denne regionen. Det er «Årbok for Gudbrandsdalen», blant landets eldste historiske årbøker, og med unnatak av tre år under krigen, har ho kome ut kvart år sia 1930) Artikkelen han har skrive, er om kongsbrørne Eystein og Sigurd, og fram frå det som er hans andre bibel, ei stor praktutgåve av Snorres Heimskringla, hentar han manuset og let broren få sjå gjennom utkastet. Og så er vi i gong.

I eit særs munnleg språk, her snakkar vi om uforfalska norddøl, tek vår mann oss attende til rikssamlinga og Harald Hårfagre, til Olav Digre og kristninga av landet og fram til dei tre halvbrørne etter Magnus Berrføtt. Alt med tilknyting til Dovrefjellsregionen og Gudbrandsdalen. Historieformidlinga kan på mange vis minne litt om Are Sende Osens «Kongerekka», anekdotisk og stundom kanskje meir godt loge enn å vere heilt hundre prosent korrekt. Altså heilt i tråd med Snorres forteljingar. Medan Endre Skjåk fortel og lev seg entusiastisk inn i historiene, sit «broren» Johnny Synslien og lyttar og kommenterer. I bakgrunnen rammar Pål Svindland det heile inn med klokkespel, saksofonsoloar og gitarakkompagnement. Og framsyninga blir nokre gongar avbrote av at han til eige akkompagnement syng gamle salmar. Kombinasjonen av det sakrale og mellomalderpreget både i kyrkja og i melodiane, gjer songane og framføringa stundom til ei nesten magisk oppleving i seg sjølv.

Endre Skjåk har eg hatt gleda av å følgje i mange år sia studiedagane hans i Trondheim for 25 år sia. Frå aktiv deltaking i Studentersamfundets Interne Teater, og vidare til Teater Innlandet og så til ei rekkje spel, seinast «Kristinspelet» på Sel der han i år spela Simon Darre med stor tyng og autoritet. I «Kong Eystein av Dovrefjell» får han i stor grad vere seg sjølv, både språkleg, som forteljar, og ikkje minst som særs fortruleg med stoffet han sjølv har skrive. Han er avslappa og nedpå samstundes som han formeleg eig framsyninga og held publikums konsentrasjon i si hole hand. Johnny Synslien kan eg ikkje skryte på meg å ha skrive om tidlegare, men ettersom han er ein særs røynd amatørskodespelar med lang fartstid frå eit utal spel, har eg nok sett han, men utan at han har skild seg ut. At han er scenevand er heilt tydeleg, for sjølv om rolla hans er langt mindre enn Endre Skjåks, gjer han ei solid tolking. Som Skjåk er han trygg, avslappa og spelar utan store geberdar samstundes som han på særs sjarmerande vis byr på seg sjølv. Pål Svindland opplevde eg for fyrste gong i ei gravferd for eit par veker sia der han imponerte som songar og multiinstrumentalist. I denne framsyninga rammar akkompagnementet hans, arrangementa av salmane og ikkje minst songen hans inn historia på eit særs vellukka vis, og saman med kyrkjerommet gir det oss den rette koloritten.

Eysteinskyrkja har eit umåteleg vakkert kyrkjerom, og gitt valet Skjåk har tatt for presentasjonsforma, er skipet med alteret i fonden ein meir eller mindre naturleg scenografi. Men på rommets langveggar heng det seks store og fine måleri av Barbro Bekken med motiv henta frå historiene som blir fortalde, og desse bilda gir også litt ekstra til forteljinga.

«Kong Eystein av Dovrefjell» er eit slags forteljarteater der Endre Skjåk har vald ein særs varsam regi. I staden nyttar han mange fine metagrep, og den glidande overgangen frå kyrkjetenarens førebuingar til kveldens konsert, og fram til vi, utan eigentleg å merke det, er midt i framsyninga, er gjort leikent og med eit lite glimt i auget. Oppsetjinga tek ein dryg time, og dei to på «scena» greier å halde intensiteten oppe heile tida. Dei musikalske brota hjelper nok også på dette. Om eg skulle kome med ei lita innvending, måtte det vere at innleiinga, før vi kom til Øystein og Sigurd, blei litt vel omfattande, og at eg gjerne skulle ha fått noko meir om hovudpersonen. Det vesle minispelet «Kong Eystein av Dovrefjell» er ei upretensiøs og sjarmerande lita framsyning som ikkje gjer krav på å vere meir enn det ho er. Men det synte seg faktisk å vere meir enn tilstrekkeleg. Framsyninga, i tillegg til opplevinga av det uvanlege vakre kyrkjerommet, var vel verd turen til Hjerkinn, og for min del vil eg håpe at arrangørane ser seg råd til å halde fram med Kongefestivalen på Dovrefjell også i åra som kjem.