Amund Grimstad

KOMMENTAR

Marit Moum Aune (f. 1964) blir ny teatersjef på Nationaltheatret etter at Kristian Seltuns åremål går ut. Aftenposten, som skulle vere ei av dei meir opplyste avisene i Norge, omtalar henne som «Netflixregissør». Det minner om då ei av landets mest meritterte skodespelarar, Renate Reinsve, vann gjev pris i Cannes i 2021, og den same Aftenposten omtala henne som ei som var kjend frå film! Det seier diverre litt om kunnskapsnivået i den avisa.

Eg har hatt gleda av å følgje mykje av arbeidet som Marit Moum Aune har gjort i og for scenekunsten heilt sia ho for meir enn førti år sia, berre 20 år gamal blei teatersjef for Avant Garden i Trondheim. I dei fleste omtalane av hennar mange dramatiserings- og regioppdrag, blir oppsetjinga av «Genanse og verdighet» av Dag Solstad trekt fram, ein produksjon som også fullt fortent gav henne Heddapris i 2001. Men dei som har vore med frå starten, vil vite at den framsyninga som verkeleg viste at vi her hadde å gjere med eit talent langt utover det vanlege, – det var ei unnseleg lita oppsetjing i Studentersamfundet i Trondhjem. Det var i Studentersamfundets Interne Teater (SIT) at Marit Moum Aune fekk grunnutdanninga si, og i 1993 sette ho opp «Milkwood» («Under Milkwood») av Dylan Thomas på dreiescena i Studentersamfundet med ei heilt genial sceneløysing der publikum sat på dreiescena, og medan vi blei dreidd rundt gjennom det døgeret som framsyninga omhandla, spela skodespelarane opp mot sceneveggane. At det i tillegg var framifrå spel og stram og tydeleg regi, gjer at denne framsyninga faktisk er blant dei som er av dei fremste i minnet mitt av alt det eg har sett gjennom mange år som teatermeldar.

Marit Moum Aune har gått mange nye vegar og har ikkje vore redd for å sprengje grenser. Om lag på same tid som «Milkwood» sette ho opp «Kristin Lavransdatter i Nidarosdomen» av Sigrid Undset som ei lita danseframsyning i Nidarosdomen under Olavsfestdagane, og dette, saman med «Soldatens historie» (av Igor Stravinskij) i Olavshallens lille sal i 1989, blei starten på eit livslangt samarbeid med den nære vennen og samarbeidspartnaren, Ingrid Lorentzen. Det har halde fram med store norske og internasjonale regioppgåver også innan ballett.

Kva Marit Moum Aune har gjort etter dei første åra i Trondheim kan fylle bøker og tør vere vel kjend for dei flest (med mogeleg unnatak for Aftenposten?), og plassen tillèt heller ikkje å nemne alt. Men som ein som har hatt privilegiet å følgje Marit Moum Aune gjennom meir enn førti år, og som på mange vis kan takke henne for at eg har halde fram som teatermeldar (men det er ei anna historie), tenkte eg det var greitt å fortelje litt om starten hennar, og at karrierar som oftast ikkje tar til når folk flyttar til hovudstaden eller er på TV.

Eg gratulerer Marit Moum Aune med jobben som teatersjef på Nationaltheatret og ser fram til åra hennar i sjefsstolen.

TEATER

«Weltschmertz 2225»
Studentersamfundets Interne Teater (SIT) i samarbeid med Kepler Teater, Studentersamfundet i Trondhjem
Av: Arturo Scotti og ensemblet
Regi: Arturo Scotti
Med: Martha Løseth Borgen, Sunniva S. Schøyen, Maja Eidevik og Inga R. Skogseth

I eit særs fruktbart samarbeid med Kepler Teater og Arturo Scotti har SIT laga teater for sin eigen generasjon, dei unge vaksne som både vil vere litt uansvarlege, men som samstundes må vere i stand til å ta ansvar.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) har i sin siste produksjon gått inn i eit samarbeid med Kepler Teater og deira primus motor, Arturo Scotti. Sia starten i 2018 har Kepler Teater laga framsyningar for den aldersgruppa som fell mellom alle teaterstolane, – dei som ikkje er barn eller ungdom lenger, men som framleis er så unge at dei vil ha lov til å vere litt uansvarlege, ta ein fest, gi litt faen, – altså 20-åringane. Og dette er jo samstundes akkurat der både aktørane i SIT og dei som dei spelar for, er.

Framsyninga «Weltschmertz 2225» er blitt til gjennom ein hektisk månad med skriving og prøving, men premieren i kveld kunne tyde på at dei hadde halde på lenger og gått grundig til verks. Det skuldast kanskje at dette er stoff dei kjenner. Dette er kvardagen deira.

Det heile tek til som ein antropologisk og historisk reise 200 år attende i tid. Eller først fram, og så attende. Vi møter opp utanfor Cafe Edgar i Samfundet der ein energisk og sprudlande Martha L. Borgen tek imot oss og fortel at vi nå skal inn i det som for to hundre år sia var Studentersamfundet i Trondhjem, eitt av dei få bygga som står att frå ei svunnen tid. Vi er altså komne til 2225, og på humoristisk, men myndig vis, tek Borgen oss inn i det som var nybygget frå 2024 medan ho passar på at vi er varsame og ikkje tek på relikviane. Samstundes fortel ho levande, og særs humoristisk, om korleis studentlivet var på den tida, kor fulle dei var, kor mykje dei pula, og kor høg kjønnssjudomsraten var, men samstundes kor få skilsmål det var (!) og at det slett ikkje var så ille da som ein skulle tru.

Etter denne introduksjonen blir vi førde inn i Klubben der vi benkar oss for det vi trur skal bli ei fornøyeleg reise attende i tid, med framtidas skråblikk på vår tid. Men den gang ei. Eg har sett eit par produksjonar av Kepler Teater, og veit at ikkje noko blir som du trur, og om du ikkje forstår noko av det som skjer, så skal du berre slappe av, for brikkene vil nok falle på plass. Etter kvart.

Slik er det også denne gongen. Fire skodespelarar, Martha Løseth Borgen, Sunniva S. Schøyen, Maja Eidevik og Inga R. Skogseth, overraskande trygge og solide i rollene, gir oss ulike monologar, delvis i mindre interaksjon. Og vi forstår ganske raskt at dette handlar om vår generasjons unge vaksne, kva dei er redde for, kva slags håp og lengslar dei har, og kva dei meiner om omgrep som lykke og lidenskap. Monologane har aktørane skrive fram sjølve i samarbeid med regissøren Arturo Scotti. Og det er meir enn tydeleg at dette er historier dei kjenner og eig. For dette er deira røyndom. Eit godt grep er det også at det denne gongen berre er kvinner, og at dei ikkje pratar om menn, men om seg sjølve. Med eit lite unnatak for ei særs kraftig farsbinding.

Gjennom desse sterke monologane får dei fram kvardagsfilosofiske betraktningar om korleis det er å vere ung i dag, kva dei er redde for og fryktar, kva som bringer lykke, og ikkje minst kva som kan gje håp. Mot avslutninga, som blir eit ellevilt danseparty der publikum blir med på festen, kjem dei også inn på motseiingane mellom deira eige mikrokosmos og den store verda der ute. Er det mogeleg å vere lykkeleg, leve ut lidenskap og håp, når ein ser kva som skjer i Palestina?

Med denne framsyninga har SIT synt at dei er høgst relevante for sin generasjon, og at dei kan langt meir enn berre å spele dramatikk skriven av andre. Dei går rett inn i si eiga samtid og sin eigen generasjon, og gjer det særs overtydande. Og at premieren er same dagen som det blei kjend at Marit Moum Aune, ei som har hatt nokre av dei viktigaste læreåra sine i nettopp SIT, blir ny teatersjef på Nationaltheatret, understrekar berre kor viktig og relevant denne teatergruppa er og har vore for scenekunsten i Norge.

TEATER

«Doktor Proktors prompepulver»
Nye Hjorten Teater, Hovudscena
Av: Jo Nesbø
Dramatisert av: Mads Bones og Olve Løseth
Regi: Mathias Luppichini
Komponist og musikalsk leiar: Kyrre Havdal
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Christina Lovery
Koreografi: Martha Standal
Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Orkester: Kyrre Havdal, Eli Hatlehol, Kari Nesdal Sandnes, Rasmus Rohde, Morten Berger Stai og Tore Thorvaldsen Sandbakken
Med: Klaus Sonstad, Thomas Kvamme Urnes, Ingvill Siegel, Olve Løseth, Aslak Maurstad, Malin Skjolde og Benedicte Søreng

«Doktor Proktors prompepulver» som spinnvill musikal løfter historia til nye høgder.

Prompehumor går aldri av moten. Ei av dei bøkene som har gjort mest lykke på området, er Jo Nesbøs roman «Doktor Proktors prompepulver» frå 2012. Historia om venneparet Lise og Bulle, og den originale oppfinnaren Doktor Proktor, er for lengst både filmatisert og dramatisert for teater.

Nå har den kreative trioen Mads Bones, Olve Løseth og Kyrre Havdal laga ein fullstendig ny musikalversjon der berre skjelettet er att av Nesbøs historie. Handlinga er lagt til Trondheim, og tekstane er fulle av nyskrivne ordspel og referansar til underbuksehumoren til både barnehagebarn og vaksne. Som vanleg når desse tre lagar musikal, blir det hemningslaust og ustyrleg, og stundom litt i meste laget, men først og fremst underhaldande så det held.

Lise (Ingvill Siegel) har mista bestevenninna si, Anna, som har flytta. Men i huset til Anna flyttar den litt veslevaksne Bulle (Thomas Kvamme Urnes) inn, og han viser seg raskt å vere ein meir enn god nok erstatning. I klassen til Lise og Bulle går også dei slemme, men ikkje så smarte, brørne Truls (Malin Skjolde) og Trym (Benedicte Søreng). Far deira, Herr Thrane (Aslak Maurstad), er søkkrik, men rikdomen er skaffa på uærleg vis. I nabolaget bur også den eksentriske professoren Doktor Proktor (Klaus Sonstad) med eit hav av lite brukbare oppfinningar. Det går mot 17. mai og militæret skal fyre av salutt, men blir i beit for krut. Før nasjonaldagen er det også korpsøving, men dirigenten (Olve Løseth) har ikkje akkurat full kontroll. Historia er som ein forstår komplisert og intrigane mange, men det viktigaste er prompepulveret som Doktor Proktor har funne opp og som til slutt reddar både han, Lise, Bulle og nasjonaldagen.

Alt dette er i tråd med Jo Nesbøs forteljing. Men i dialog, kommentarar og dei ville ordspela, er det meste nytt. I tillegg kjem den flotte nyskrivne musikken til Kyrre Havdal med gode tekstar av Mads Bones. Alt dette gjer at produksjonen verkar heilt ny og skil seg kraftig frå dei tidlegare. Slik er det også med omdreiingspunktet. Tittelfiguren er Doktor Proktor. I Klaus Sonstads finstemte tolking er han både komisk og litt kos, men likevel meir nedtona enn originalen. I staden er det Bulle som blir den viktigaste figuren. Det er eit regigrep som gjer det lettare for ungane i salen å identifisere seg med helten. Men så skuldast det også at Thomas Kvamme Urnes er høgt og lågt og spelar Bulle med stor energi. Med eit oppkome av overskot sjarmerer han oss i senk. Det er høgt tempo i framsyninga, og dette blir for nokre av skodespelarane kompensert med litt for høgrøysta spel og dermed dårleg diksjon.

Gjermund Andresens scenografi av plankar på høgkant gir fin illusjon av ein by samstundes som den enkelt gir rom for både laboratoriet til Proktor, fengsel og meir til. Oppsetjinga har berre sju aktørar der seks av dei spelar drygt 30 ulike roller. Men grunna Christina Loverys særs gode kostymedesign går skifta saumlaust og heilt smertefritt.

Musikken til Kyrre Havdal er både melodiøs og stemningsskapande. Det definitive høgdepunktet er Doktor Proktors mollstemde song om den ulykkelege kjærleiken frå studietida i Paris, vakkert framført av Klaus Sonstad. Den stramme og fartsfylte regien som også byr på mange overraskingar, er ved multitalentet Mathias Luppichini, meir kjend som skodespelar, musikar og komponist. Med to tilsvarande regioppdrag på Rogaland Teater dei siste åra har han vist at dette er ein sjanger han meistrar, og denne produksjonen er definitivt ikkje noko unnatak.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 24. februar 2025.)

TEATER

«Manual for Living Beings»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: La Mula (Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres)
Dramaturgi: Jorge Gallardo, Magda Puig og Andreu Martínez
Scenografi og lysdesign: Victor Peralta
Konstruksjon og mekanikk: Jan Erik Skarby og Tim Lucassen
Komponist: Erol Ileri Llordella
Med: Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres

Det spanske kompaniet La Mula syner med «Manual for Living Beings» at figurteater korkje treng figurar eller dokker.

Ein av dei mest interessante premierane under årets Vinterlysfestival i Mo i Rana, var det spanske kompaniet La Mula og deira produksjon «Manual for Living Beings». Det var ein co-produksjon med GREC Barcelona Festival og Figurteateret i Nordland. Den hadde urpremiere i Mo, blei vist eit par dagar etter i Bodø før den nå skal visast i Spania. La Mula er eit relativt nytt kompani med berre ein tidlegare produksjon, «Thauma» som eg ikkje har sett, men som hausta både pris og særs gode kritikkar i Catalonia i fjor. Men sjølv om kompaniet er nytt, er dei to som står bak La Mula, Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres, røynde innan figurteateret. Andreu Martinez Costa var med i både «Aske» og «Moby Dick» av det norsk-franske kompaniet Plexus Polaire.

I prinsippet er «Manual for Living Beings» eit figurteater, og scena er ei scene på scena (her er mykje metateater) der teppet går opp, forklarande tekstplakatar blir presentert, og vi sit og ventar på at dokkene, eller figurane om du vil, skal dukke opp, og det heile skal starte. Før vi etter kvart forstår at framsyninga for lengst har tatt til, og at dette både er litt annleis og ikkje minst eksperimentelt, men også særs leikent både i form og ikkje minst i innhald.

Gjennom ein handfull ulike tablå tek La Mula oss, slik tittelen indikerer, gjennom ei form for humoristisk og leiken brukarrettleiing til tilværet. Med andre ord eit særs ambisiøst prosjekt, men på same tid så nedpå og fullstendig upretensiøst. Det er denne motseiinga, eller vekslinga mellom det alvorlege som ligg i botn, og det leikne og humoristiske i uttrykket, som gjer denne framsyninga så spennande. I tillegg til alle overraskingane og at det på mange vis også er litt manipulerande. For medan vi sit og ventar på det verkelege figurteateret og at noko skal skje, oppdagar vi litt om senn at i den grad nokon er dokker her, så er det publikum. Det er vi som er marionettane som blir, rett nok berre med auga, førte hit og dit av La Mula. Om dette er uforståeleg for deg som les denne meldinga, så er det medvite, for å skrive meir eksplisitt ville ha vore å drive røpealarm og øydelagd opplevinga og alle overraskingane.

I tillegg til det eg har skrive over, er også produksjonen teknisk imponerande. Undervegs forstår vi at det er ein komplisert scenerigg med eit utal snortrekk, men det er først under demaskeringa mot slutten at vi forstår korleis det heile heng saman, og at dei to aktørane, Andreu Martínez Costa og Magda Puig Torres, som vi ikkje ser undervegs, faktisk ikkje ser kva som skjer på scena, men styrer det gjennom eit innvikla nummersystem og diverse måleband. For verkeleg å nyte denne framsyninga, bør du difor ta deg tid til å sjå nærare på riggen før du forlèt salen.

«Manual for Living Beings» er sjølvsagt figurteater, men heilt annleis enn det vi er vande med. Her er det ikkje dokker eller figurar, men orda som skapar bilde og assosiasjonar, og vi får ei innføring i at også språket verkar inn på korleis vi oppfattar tilværet. Det er difor heilt korrekt å nytte nyordet «figordteater» om denne framsyninga som eg håpar La Mula vil kome attende til Norge med etter kvart.

TEATER

«Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: Kjell Askildsen
Dramatisering, regi og framføring: Trond Lie

Ei varsam, respektfull og minimalistisk tilnærming til Kjell Askildsens noveller.

Forfattaren Kjell Askildsen (1929-2021) var ein særs kresen minimalist der ikkje eitt ord var overflødig. Særleg gjennom novellene sine vann han seg eit ry som «forfattaranes forfattar». Sjølv om han har omsett ein del drama, er det nok ikkje utan grunn at ingen av tekstane hans er blitt dramatisert. Til nå. (Sjå fotnote.) Det er eit litterært stoff ein tek i med ærefrykt. Men nå har regissøren og skodespelaren Trond Lie laga ei særs varsam dramatisering av «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten», og urpremieren var på Vinterlysfestivalen i Mo i Rana for eit lydhøyrt og svært begeistra publikum.

«Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» er ei novellesamling frå 1983, og blei av Dagbladet kåra til den beste skjønnlitterære boka dei siste 25 åra. Med denne novellesamlinga vann Askildsen seg ei langt større lesarskare enn tidlegare. Boka består av to noveller der den siste er tittelnovella. Ho består igjen av ti korte tekstar lagt i munnen på den aldrande enkemannen Thomas F. Ikkje så reint lite folkesky har han forskansa seg i leilegheita si, litt sur på det meste, og også noko lei av livet. Men ikkje meir enn at han likevel er nyfiken på kva som skjer og også har kontaktsøkjande og sosiale sider. Med lun humor og ein god porsjon sjølvironi gir Askildsen oss den gamle mannens meiningar om livet, tilværet og mykje anna.

Trond Lie (f. 1949) er utdanna skodespelar, men har dei siste tretti åra hovudsakleg arbeidd som regissør. Dramatiseringa hans av «Thomas F» er ei varsam og særs respektfull tilnærming til Askildsens forteljing. På eit kvadratisk scenegolv markert med raud teip er det ikkje anna enn skodespelaren og fem stolar. Brota mellom dei ti kortnovellene fyller han med å stadig ommøblere stolane, og i siste novella forstår vi at dette ikkje berre er eit fikst regigrep, men direkte knytt til det Thomas F fortel. Når han ein sjeldan gong bryt ut av eksilet og forlét leilegheita, går han ut av kvadratet og lyset blir litt kraftigare. Det er det heile når det gjeld sceniske effektar. For her er det forteljinga og orda som står i sentrum.

Med lun humor, god tid, (slik gamle menneske har) og finstemt mimikk gir Trond Lie oss eit vakkert og innlevande portrett av Thomas F og hans mange betraktningar. Det er blitt ei lun, humoristisk og litt blå framsyning som eg håpar Lie får høve til å ta med seg ut til litteraturhus og småscener og til alle som er glad i god litteratur og framifrå scenekunst. For det skal ikkje meir til enn dette for å lage godt teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2025.)

Fotnote: Eg er i ettertid gjort merksam på at både «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» og «Carl Lange», båe frå same novellesamlinga, blei dramatiserte for Fjernsynsteateret i høvesvis 1991 og 1987.

KOMMENTAR

Den årlege Vinterlysfestivalen i Mo i Rana viste nok ein gong eit omfattande tverrsnitt av både den etablerte scenekunsten og underskogen.

I regi av Nordland Teater, og som eit kulturelt lyspunkt i ein elles mørk etterjulsvinter, er det i 24 år blitt arrangert Vinterlysfestival i Mo i Rana. I ei dryg veke står den vesle byen i Helgeland på hovudet med heile 268 ulike teaterframsyningar og andre arrangement som konsertar, film og kunstnarsamtalar. I samarbeid med Rana kunstforening, er det også ein årleg festivalkunstnar med eiga separatutstilling, og i år var det Kjell Erik Killi-Olsen. Frå forsiktig programmering i starten, har Vinterlysfestivalen vakse seg til å bli ein av dei aller største teaterfestivalane i landet. Med tanke på kor mange som bur i Mo og omland, måtte Heddadagane i Oslo hatt om lag 10 000 arrangement for å kunne måle seg med Vinterlys. Det seier litt om kulturlivet i det langstrakte landet vårt, og bør kanskje vere ein vekkjar for nedskjeringskåte politikarar.

Vinterlysfestivalen har under Wenche Bakkens 23-årige kuratering vore ein viktig arena for det som rører seg i underskogen av scenekunstfeltet. Slik har den vore ein inngang til grupper og skodespelarar som til nå ikkje har fått så mykje merksemd. Nå har Bakken gitt stafettpinnen vidare til Sissel Brean som både har utvida omfanget og halde fram i same stil. Nok ein gong var det ei flott blanding av eldre produksjonar og av nytt og ukjend. Heile ni premierar var det og funne plass til. Sjølv fekk eg «berre» med meg rundt 35 arrangement, og på alle var det så godt som fullt hus. Her er nokre høgdepunkt.

Riksteatret sette standarden då dei første festivaldag hadde turnépremiere på «Prima Facie» (meld her i avisa førre måndag). Applausen hadde knapt rukke å leggje seg før det var nok ein premiere, denne gongen på eit lokalt og enkelt lite stykke, «Til de voksne». På bakgrunn av utvalde tekstar av Linn Skåber hadde tidlegare nemnde Wenche Bakken laga ei særs forsiktig dramatisering der sju personar, der berre eit par av dei hadde skodespelarrøynsle, på imponerande vis framførte innsiktsfulle tekstar som ga lyst til å lese meir av Linn Skåber.

I samband med Ibsenfestivalen i Oslo for nokre år sia der hiphopen møtte fru Thalias salongar representert ved SPKRBOX og Nationaltheatret, blei det også eit møte mellom skodespelaren Håkon Ramstad og rapparen André Martin Hadland (Son of Light). Det har utvikla seg til eit utkast til ei framsyning dei kalla «Onkel Aage og den kosmiske smie». Det var ei varm og upretensiøs oppsetjing tufta på to heilt ulike historier som båe på sitt vis handla om utanforskap, og som dei absolutt bør utvikle vidare.

Skodespelaren Sigmund Njøs Hovind, hadde med seg to framsyningar, «Amor Fati», som han hadde laga sjølv, og P. O. Enquists «Styrtet engel» i regi av Kjersti Elvik. I båe nytta han ekspressiv dans til å illustrere handlinga. Gjennom ein stutt einaktar greidde han i «Styrtet engel» på eit poetisk vis å formidle kjensler, draumar, minne og essensen i romanen, men framsyninga var nok best for den som kjenner innhaldet og tematikken. Enklare å forstå var «Amor Fati» der han gjennom dans og fine repeterande regi- og forteljargrep ga oss ein bitter eldre mann i retrospekt, tungt akkompagnert av jazzmusikaren Stephan Meidell. Men historia om mann utan sjølvinnsikt, har vi høyrd nokre gongar før, og denne ga oss, trass godt spel, ikkje så mykje ny innsikt.

Vinterlysfestivalen baud på ein omfattande meny i ei fin blanding av nytt og gamalt. Og i ein god meny, får ein desserten til slutt. Torsdag hadde skodespelaren og regissøren Trond Lie urpremiere på ein inderleg og lun presentasjon av Kjell Askildsens «Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten» (sjå eiga melding). Og rett etter var det urpremiere på «Manual for Living Beings» av det spanske kompaniet La Mula, co-produsert av Figurteatret Nordland. Det var eit humoristisk og ganske annleis figurteater. Lenge sat vi og lurte på når det skulle ta til, før vi etter kvart forstod at det for lengst hadde starta. I langt større grad enn vanleg for figurteater, var det orda og språket som var det viktige, og med ein sinnrik scenerigg som både var imponerande og baud på humor, forstod vi etter kvart at i den grad dette var dokketeater, så var det faktisk vi som var marionettane. Framsyninga blir vist på Beddingen kulturhus i Bodø i dag, men dreg deretter til Spania.

Ikkje overraskande sette årets Vinterlysfestival publikumsrekord. Neste år er det 25-årsjubileum og neppe mindre omfattande program. For teaterinteresserte bør det difor vere ein god idé å vurdere ein tur til Mo den andre veka i februar i 2026.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2025.)

TEATER

«Onkel Aage og den kosmiske smie»
Vinterlysfestivalen, Mo i Rana
Av: Håkon Ramstad og Son of Light (André Martin Hadland), samt Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson og Daniil Kharms
Med: Håkon Ramstad, Son of Light (André Martin Hadland)

Ei særs enkel og fullstendig upretensiøs framsyning som likevel både sjarmerte og greip meg.

Når eg sit på bussen, trikken eller toget og let auga fare over alle dei andre passasjerane, tenker eg ofte at der, – der sit det ein roman, og der og der. Alle ber vi på historier og eit kvar liv er i røynda ein roman. Denne assosiasjonen får eg når eg sit i teaterkafeen på Nordland Teater under årets Vinterlysfestival. Eller eg tenker på då Dag Solstad kom til forlaget sitt for meir enn femti år sia med ein handlepose med manuset til det som blei «25. septemberplassen» og sa at han hadde skrive ei kjedeleg bok om vanlege folk.

For det er akkurat det skodespelaren Håkon Ramstad og rapparen Son of Light (André Martin Hadland) har gjort med den vesle og unnselege framsyninga «Onkel Aage og den kosmiske smie». Eller rettare sagt er det dei ikkje har gjort for dei har laga ei spennande lita oppsetjing om nettopp vanlege folk.

Håkon Ramstad er mangeårig og merittert skodespelar ved Nationaltheatret og fleire større norske teater, og André Martin Hadland er ein like merittert rappar som gjennom 28 år har vore ein føregangsperson for å setje hip hop og rap på kartet. I diktet «The Ballad of East and West» skreiv Kipling at «Aust er aust, og vest er vest, og aldri skal dei to møtast.» Men det er heldigvis ikkje sant. Ulike kulturar kan møtast, brytast og skape nye og spennande einingar. Gjennom SPKRBOX og Ibsenfestivalen for nokre år sia møttest Ramstad og Hadland, fru Thalia og hiphop, og det har etter kvart utvikla seg til eit samarbeidsprosjekt. Med alle mogelege atterhald om at dette er «work in progress», eller noko som er under arbeid, presenterte dei det dei har laga så langt for eit lydhøyrd og entusiastisk festivalpublikum i Mo i Rana onsdag 11. februar.

Ingen scenografi, ikkje kostyme, berre to menn på ei scene der først og fremst orda, men også songen var hovudrolla. Dei tok til med å avkle si eiga framsyning med ein fin parabel om kva som var skjelettet i produksjonen, og slik blei nivået sett, før dei gjekk over til å fortelje sine historier. Og sjølv om ingen av dei var heilt etter det som er standarden i ulike familiar, var dei likevel akkurat det, – heilt kvardagslege slik at dette kunne ha dreidd seg om kven som helst. På mange vis handla det i botn om utanforskap og ulike grunnar til det, men historiene i seg sjølv var så godt og varsamt formidla at tematikken eigentleg ikkje var så viktig. Håkon Ramstad fortalde om sin onkel Aage som hadde eit alkoholproblem, for å seie det forsiktig. Og André Martin Hadland fortalde om sin tippoldefar frå Kina og korleis det tilfeldige gjorde at han på veg til Amerika for mange år sia enda opp i Stavanger. Der Ramstad nytta lågmælt forteljarteknikk for å formidle historia, var Hadlands også framført som rap. Og for dei som ikkje kjenner sjangeren, – dei beste rapparane er også framifrå lyrikarar og ordkunstnarar. Og Hadland er ikkje noko unnatak.

«Onkel Aage og den kosmiske smie» er ei stutt og fullstendig upretensiøs framsyning, lågmælt både i form og innhald, men så godt presentert, så inderleg og sjarmerande at vi gjerne vil høyre meir. Produksjonen er frå opphavsmennenes side førebels nesten som ei skisse, men eg veit, både av eigen reaksjon, og av responsen i salen, at vi er mange som håpar at dei to vil halde fram med samarbeidet og utvikle dette vidare.

TEATER

«Prima Facie»
Riksteatret, turnépremiere Mo i Rana
Samproduksjon med Nationaltheatret
Av: Suzie Miller
Omsett av: Agnes Banach
Regi: Maren E. Bjørseth
Scenografi og lysdesign: Norunn Standal
Kostymedesign: Alva Walderhaug Brosten
Koreografi: Magnus Myhr
Komponist og lyddesign: Sjur Miljeteig
Med: Maria Kristine Hildonen og Elisabeth Mørland Nesset (musikar)

«Prima Facie» er ei tilsynelatande enkel framsyning, men likevel uvanleg mangefasettert, og toppa av ein skodespelarprestasjon av dei helt sjeldne

Det er uråd å ikkje bli sterkt gripen av Riksteatrets framsyning «Prima Facie» som hadde turnépremiere under Vinterlysfestivalen i Mo i Rana laurdag. Dette ei oppsetjing som verkeleg går inn i si tid, tar opp eit brennaktuelt tema og som i uvanleg stor grad gjer noko med publikum.

Tessa (Maria Kristine Hildonen) er forsvarsadvokat, særs vellukka, og ser på jussen meir som ein konkurranse enn som eit spørsmål om rettstryggleik. Det handlar om å vinne og ikkje om saka får eit rettvist utfall. Om Tessa får ein skuldig til å gå fri, er det aktoratet som har gjort ein dårleg jobb. Og Tessa vinn dei fleste av sakene sine. Men ein dag blir rollene brått snudd. Ho blir utsett for eit overgrep, ei valdtekt. Og som i dei fleste slike saker, av ein mann ho kjenner godt og har tillit til. Så opplever ho å slite med å bli trudd. Det er ei sterk forteljing om både eit fall, og om å møte seg sjølv i døra, men først og fremst om truverdet til alle dei som er utsette for slike overgrep, der prova er få, og der påstand står mot påstand. Framsyninga grip rett inn i spørsmålet om ei samtykkelov.

Den australske dramatikaren Suzie Miller er opphaveleg jurist og har tidlegare arbeidd som menneskeretts- og forsvarsadvokat. «Prima Facie» frå 2019 er det store internasjonale gjennombrotet hennar, truleg både fordi det er skrive med detaljkunnskap om jussen, er ein framifrå og særs godt dramaturgisk oppbygd tekst, og fordi dramaet går bakom dei anonyme rettsreferata og rett inn i dei store menneskelege kostnadane slike overgrep medfører. Statistikken fortel at kvar femte kvinne har opplevd noko liknande, og endeleg er det ei som set ord på dette på eit så gripande vis.

Regissøren Maren E. Bjørseth har saman med eit eksepsjonelt samspela kunstnarleg lag skapt ei særs komplett og samansett framsyning. Prima facie er eit juridisk omgrep som tyder tilsynelatande eller førsteinntrykk. Og tilsynelatande er dette ein produksjon som framstår enkel i uttrykket, men som er eit finmaska og utsøkt samarbeid mellom scenografi, kostyme, lys, lyd, koreografi og spel. Scenografien til Norunn Standal er eit golv som i starten viser ei Tessa fullstendig i water, men som etter kvart som livet hennar går i knas, gradvis skrår og til slutt blir den veggen ho endar opp med å møte. Det er enkelt, illustrerande, men likevel ikkje påtrengande tydeleg. Lysdesignen til Standal er like utsøkt der Tessa i finalen endar opp med å bli sin eigen skugge.

Framsyninga er ein monolog, munnleg og godt omsett av Agnes Banach, der Maria Kristine Hildonen i tillegg til å vere Tessa, også illuderer alle dei andre i forteljinga. Med seg på scena har ho musikaren Elisabeth Mørland Nesset som med slagverk lagar rytme og brot i framsyninga og effektivt driv ho framover. Og som ei særs finstemt lydkulisse ligg Sjur Miljeteigs diskrete og stemningsskapande musikk. Etter valdtekta blir det eit brot der Nessets akkompagnement kjem tettare på, og med handpan og eit par andre instrument nærast tar til å kommentere handlinga. For ytterlegare å visualisere det som skjer, har Magnus Myhr laga ein forsiktig koreografi der Hildonen meir ekspressivt enn gjennom tale kan syne kjensler og sinnsstemning. Alle desse «tilsynelatande» små ingrediensane dreg i same einskaplege retning og gjer oppsetjinga så komplett. Men fremst i det heile er den tekstrike og omfattande monologen til Tessa ein skodespelarprestasjon av aller beste klasse. Framsyninga handlar om truverd, og ikkje ofte opplever vi ei så eksepsjonelt truverdig rolletolking som den Maria Kristine Hildonen gir oss. Finstemt, kjenslevart, mangefasettert og med eit enormt register, frå det lågmælte til det ekspressive, får ho fram Tessa frå klassereisa hennar opp til jussens øvste divisjon, og deretter fornedringa og fallet. Og denne perla av ei framsyning får nå heile landet høve til å sjå.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. februar 2025.)

TEATER

«Drontheim»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Elisabeth Matheson
Regi: Catrine Telle
Scenografi: Even Børsum
Komponist: Alf Lund Godbolt
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Madeleine Brandtzæg Nilsen, Mira Dyrnes Askelund, Hildegunn Eggen, Tor Ivar Hagen, Hans Petter Nilsen, Ingrid Bergstrøm, Synnøve Fossum Eriksen, Thomas Jensen Takyi, Arturo Scotti og Patrick Hilmar Ingvaldsen

Elisabeth Matheson og Catrine Telle har laga eit fortetta og spenningsfylt drama som løfter viktig kvinnehistorie frå krigen.

Det er skrive eit utal verk og laga ei mengd filmar om krigen i Norge, men stort sett er det heltehistorier om menn. Framleis er det stille om alle dei kvinnene som med fare for eige liv var kurerar, telegrafistar og anna som kanskje ikkje var like spektakulært som sabotasjehandlingane, men som var avgjerande for alliert etterretning og krigens gang og utfall. Med utgangspunkt i dette har Elisabeth Matheson skrive eit drama om to lite påakta systrer i Trondheim i dei dramatiske dagane under unntakstilstanden i oktober 1942.

Midt-Norge og det som blei kalla «Festung Drontheim» var eit strategisk viktig område for nazistane, og dei frykta ein alliert invasjon i landsdelen. I samband med eit våpenslipp ved Majavatn i september 1942 blei tre tyske soldatar drepne. Og natt til 5. oktober blei Fosdalen Gruber i Malm sprengd. Reichskommissar Terboven var rasande og innførte unntakstilstand. Hans lydige løpargut, fylkesførar i NS Henrik Rogstad, sette opp ei liste over ti sentrale menn som blei avretta som sonoffer den 7. oktober. I dei to dagane etter blei 24 personar frå Majavatn-området tatt og skotne. På same tid blei alle jødane i Trondheim arrestert. Alt dette skjedde mellom 5. og 9. oktober og representerte ei brutal opptrapping av okkupasjonen frå tysk side.

Elisabeth Mathesons drama «Drontheim» skildrar desse fem døgna nærast minutt for minutt. På Trondheim bibliotek er førstebibliotekar Johanna Matheson (Madeleine Brandtzæg Nilsen) ein viktig kurer som nyttar bokutlån til å sende og ta imot koda meldingar. Og den yngre systera Thora, tilsett i Forretningsbanken, står for pengetransaksjonar frå eksilregjeringa. Båe er med i den lokale leiinga av etterretningsorganisasjonen XU. Dei er overtydde om at ein alliert invasjon er nært føreståande, og det er livsviktig å få sendt kart over militære installasjonar til England. Telegrafisten deira er skodespelar på Trøndelag Teater og har sendar på snorloftet. Teatersjef Henry Gleditsch har for lengst erta på seg nazistanes vreide og den 6. oktober er det premiere på «Vildanden» i hans regi.

Med forbausande få frie kunstnarlege grep har Matheson greidd å sy alt dette saman til eit intenst og nervepirrande drama om fem av landets mest dramatiske krigsdøgn som enda i at teatersjef Gleditsch blei henta frå premieren på «Vildanden» og skote på Falstad i Nord-Trøndelag saman med eit trettitals andre, at fleire motstandsfolk blei arresterte, og etter kvart også dei to systrene. Elisabeth Matheson har arbeidd i fleire år med kjelder og tidsvitne og skrive ei forteljing der det aller meste er basert på verkelege folk og hendingar. Ved å dikte inn ein liten jødefamilie, har ho også fått inn jødedeportasjonane, og utan å drive røpealarm, har dette grepet gitt den særs sterke og rørande epilogen i dramaet eit lite strok av håp.

Catrine Telles regi er tru mot manus og hendingane, og greier effektivt og med nerve å fange det intense i situasjonen, men også den galgenhumoren som er heilt avgjerande for å overleve i ei slik tid. Oppsetjinga er full av tablå og sceneskift, kanskje vel mange, men med Even Børsums kreative scenografi med bruk av snorloft, flyttbare veggar og lysbildeprojeksjonar, går skifta forbausande bra. Ensemblet på ti akslar minst eit tjuetals roller, men også dette skjer saumlaust både ved språklege nyansar og ikkje minst med Børsums tidsriktige og illustrerande kostyme. Madeleine Brandtzæg Nilsen og Mira Dyrnes Askelund gir oss fine og djuptpløyande tolkingar av dei to systrene der Johanne viser litt meir kjensler enn Thora som er langt meir kompromisslaus. Hildegunn Eggen leverer to små, men nydelege portrett av mora til systrene og ein fallert diva på teateret. Og Tor Ivar Hagen er overtydande som den ideologisk steinharde fylkesførar Rogstad.

«Drontheim» er ei uvanleg mangefasettert framsyning der Matheson og Telle har greidd å få inn eit utal aspekt ved desse lagnadsdøgna, både gjennom kvardagsskildringar, situasjonen på teateret, dobbeltlivet til agentane, jødeforfølgingar, tortur, avretting og forboden kjærleik. I tillegg til alle dei som tilsynelatande ikkje meinte noko, men som gjorde det likevel når det kom til stykket. Og alt dette i eitt einskapleg og samla drama der alle elementa har sin naturlege plass. Men først og fremst er «Drontheim» blitt ei viktig løfting av dei mange anonyme kvinnene som ikkje har fått den heideren dei fortener, her personifisert ved Johanna og Thora Matheson som båe blei arresterte hausten 1942. Thora sat på Grini til freden kom, medan Johanna døydde i fangeleiren Ravensbrück i 1944.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. februar 2025.)