Amund Grimstad

TEATER

FORSONING: Capulet og Montague eller Sør- og Nord-Trøndelag i ekteskapleg harmoni. Men kva lurer bak neste sving? FOTO: AMUND GRIMSTAD

Trønderfår – sammen i flokk»
Rabarbrateateret, Rabarbraparken, Bakklandet
Av Thorunn Wikdahl
Regi: Thorunn Wikdahl
Komponist og musikar: Egil Strand Wikdahl
Scenografi: Marie Löwendahl
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Koreografi: Susann Edvardsen
Med: Eva Næss, Kathrine Strugstad, Espen Anthun Børø, Steffen André Fagerbakk, Sindre J. Karlsholm, Ingvild Meland, Ibrahim Fazlic, Vigdis Knudsen Moe, Ingrid Lode, Stian Hovland Pedersen, Egil Strand Wikdahl og Elise Kvam Thesen.

Etter ei alt for omstendeleg innleiing fekk omsider Rabarbrateateret kome tilbake til røtene i andre akt og syne kor artig hjelpelaus og uhøgtideleg herjing med klassikarane kan vere.

Rabarbrateateret er eit uvanleg upretensiøst og lite sjølvhøgtideleg teaterlag som har gjort det til tradisjon å lage bakgardsteater på Bakklandet rundt olsok. Det er ikkje noka uttalt målsetjing, men eg har dei mistenkt for å lage skikkeleg rølpeteater litt i opposisjon mot ein del av det noko meir pompøse som finn stad på Stiklestad og rundt Nidarosdomen i desse dagane. For det er nettopp det hemningslause og tidvis ganske spinnville som har gjort ein del av desse oppsetjingane så sjarmerande. Særleg vann dei nok eit stort publikum for nokre år sia då dei herja som villast med William Shakespeares tekstar. I fjor freista dei å skrive noko sjølv, ei kortreist historie om kampen for å bevare Bakklandet, men det blei ikkje like vellukka. I år er det også ei sjølvlaga historie, men med sterke islett av den gamle herjinga med Shakespeare, og i den grad prosjektet kjem i hamn i år, skuldast nok det mest delane der dei lener seg på gamle William.

Dei siste par åra har vore prega av kommune- og fylkessamanslåingar over ei låg sko, og siste ord er neppe sagt i denne striden. Mange tvangsekteskap er det blitt, men i Midt-Norge har det gått relativt roleg for seg då Nord- og Sør-Trøndelag fann kvarandre og gifta seg for eit halvår sia. Om det var ekte kjærleik er kanskje noko uvisst, men det var langt frå så arrangert som det vestlendingane og folka rundt Oslofjorden opplever. Thorunn Wikdahl har skrive ein romantisk parafrase over dette, og sjølv om mange for lengst har vore innom temaet, er det vel første gongen det er blitt teater av det.

Fylkeskommunen (som er blitt eit komisk ord i seg sjølv etter Bård Tufte Johansens mange parodiar) var vel faktisk oppdragsgjevar for den etter kvart kjempepopulære musikkvideoen «Trønder» frå juni i år. Dermed var det vel berre rett og rimeleg at ein representant frå det nye fylket ville ha eit skodespel for å få også scenekunsten til å markere samanslåinga. Slik opnar denne teaterframsyninga, og den lett oppglødde regissøren, som ser for seg rikeleg med offentlege midlar, tar på seg oppdraget jamvel om det skal vere presentabelt på berre ein månad. (!) Audition blir halden, og her er det verkeleg sosialdemokratisk teater ettersom alle skal med uakta kor hjelpelause dei er på scena. Vi får presentert eit produksjonsteam med store indre konfliktar og rivaliseringar, og ein gjeng skodespelarar med sjølvbilde i fullstendig utakt med eigen kompetanse. Og dei som må lite på offentlege middel, veit at det som oftast kan bli budsjettkutt, og kanskje særleg når det gjeld kulturelle føremål. Slik også her.

Alt dette kunne ha skjedd, kanskje ikkje alt på ein gong, men trass i at det meste er karikert, vil nok dei fleste kunne kjenne att ganske mye. Så her er masse å ta tak i og lage god situasjonskomikk av. Men humor er ikkje lett, og første akt i denne framsyninga er ei langdryg affære der lite skjer og der dei gode replikkane og poenga blir erstatta av grovt overspel. Unnataket er Ibrahim Fazlic som kanskje ikkje seier så mye, men flørtar hemningslaust med publikum og som har eit kroppsspråk og ein diskret mimikk som reddar det heile, nettopp fordi han er milevis frå å overspele.

BALKONGSCENA: Kanskje meir Verdal enn Verona? FOTO: AMUND GRIMSTAD

Etter første akt, var det med bange kjensler eg benka meg att etter pause, men nå var dei offentlege tilskota borte og ensemblet måtte berge seg på eigen hand og syne kva dei hadde fått til, – eller ikkje fekk til, for å seie det slik. Etter famlande prøver var dei nå endeleg kome til premiere, uakta kor uferdige dei var. Og så opplevde vi at framsyninga faktisk både tok av og nærma seg gamle Shakespearehøgder. Det skuldast i hovudsak at oppsetjinga forlét det litt traurige narrativet, og i staden presenterte historia om samanslåinga av trønderfylka som ein parafrase over Romeo og Julie. At samanlikninga er litt søkt både med tanke på fiendskap og forbode kjærleik, og på at ekteskapet for dei to unge elskande ikkje var særleg levedyktig, er heilt uvesentleg. For her fekk Rabarbrateateret leike seg med pompøst overspel, snuble i både replikkar og eiga hjelpeløyse og syne kor mye god situasjonskomikk det kan kome ut av upretensiøst rølpeteater der alt, og litt til, går gale, og der til og med seaking-helikoptra frå redningstenesta fekk vesentlege statistroller.

TEATER

CUMBACK: Karl-Vidar Lende greier ikkje å halde seg unna Trøndelag i år heller, og gir oss eit levande bilde på ein androgyn fødsel. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Slaget på Testiklestad – The Cumback»
Trøndelag Folkemuseum, Sverresborg
Av Mads Bones, Ole Christian Gullvåg, Kyrre Havdal og Olve Løseth.
Regi: Mads Bones og Olve Løseth
Komponist/musikalsk ansvarleg: Kyrre Havdal
Koreografi: Martha Standal
Med: Olve Løseth, Mads Bones, Henriette Marø, Karl Vidar Lende, Ole Christian Gullvåg, Christian Ruud Kallum, Per-Theodor Paulsen, Martha Standal, Ida Göransson, Andres Tønnesland, Maria Ómarsdóttir Austgulen, m. fl.

Etter fire sesongar med ei parodiering av speltradisjonen som langt overgår originalane, lova kvartetten Bones, Løseth, Gullvåg og Havdal i fjor å gi seg på topp. Men det meste i desse oppsetjingane er jo berre kødding, og slik var det også med denne lovnaden. Og som i tidlegare år er det mye kødd, og i verkeleg dobbel tyding.

Eg skal ikkje trøytte lesaren med noko resymé denne gongen. I staden lenker eg til dei fire
meldingane eg har skrive tidlegare, for eg mistenker at dei eventuelle lesarar eg måtte ha, er godt kjende med historia, og såleis mest opptekne av kva som er nytt og annleis i årets produksjon. Så her er dei historiske lenkene for dei uinnvigde (om dei finst): Den første oppsetjinga i 2014, den andre i  2015, den tredje i 2016 og den fjerde i 2017 .

Det beste ved desse produksjonane er sjølvsagt at dei representerer ein intelligent, respektlaus, bitande, men likevel ganske vennleg harselas og kritikk av speltradisjonen. Og det som samstundes gjer det mogeleg å halde på i år etter år, er viljen og ikkje minst evna til å fornye seg og gjere kvart års produksjon tidsaktuell. Og det siste er ganske avgjerande, for eg må vedgå at uakta kor bra og humoristisk parodien på dei ulike spela er, så er ikkje vitsane og ordspela like artige når du høyrer dei den femte gongen. Slik sett var sjølvsagt første sesongen best fordi alt var nytt og fullstendig overraskande, og andre sesongen greidde å gjere nok vriar til at vitaliteten heldt seg. Men både i tredje og fjerde sesong var det element som ikkje var like gode, og jamvel om dei som så «Slaget» første gang i fjor eller i 2016 , fekk om lag same hakeslepp som eg fekk i 2014, var det likevel ein del som kunne tyde på at det var på tide å gi seg.

Når dei fire, og alle entusiastane dei har med seg på og bak scena, likevel har vald å halde fram, trur eg det ikkje skuldast ønsket om å mjølke ein suksess til siste drope, men like mye å få lov å seie noko vesentleg om teater og tida vi lever i med eit humoristisk skråblikk som kan sjarmere ein stein. Og difor er det godt å kunne konkludere at årets produksjon i så måte er attende ved starten, og på høgde med dei to første kva gjeld innhald, humor, kvalitet og ikkje minst framføring.

Opplegget er sjølvsagt det same, og alt i opninga knyter det seg stor spenning til kva for ein stakkars aust- eller vestlending (og såleis med null innsikt i den trønderske speltradisjonen) som skal spele den kleinaste rolla av alle, nemleg suffløren. Dei fire tidlegare har overgått kvarandre i metateater og komplett hjelpeløyse, para med eit alt for stort ego. Årets sufflør, Maria Ómarsdóttir Austgulen, stod ikkje noko attende, hadde langt mindre sjølvtillit, men var til gjengjeld endå meir hjelpelaus. Og det er godt gjort.

Det er ikkje berre «Slaget» som har lova å gi seg utan å halde ord. Karl-Vidar Lende forlét Trondheim tidlegare i år for å spele i Oslo og heimbyen Bergen. Om comebacket er eit døme på forbrytaren som alltid vender attende til åstaden, eller skuldast botnlaus sakn etter bartebyen, skal vere usagt, men Lende, som tidlegare har vore både sufflør og Døden, dukka opp att som understudy (for den som måtte tru det) for Mari Hauge Einbu i rolla som den gravide Tyra Trillrunddotter, og her fekk vi sjå det androgyne i fritt fall, framført overtydande, og både med humor og tristesse. At finalen i år var omskriven slik at Lende, trass litt usikker kjønnsidentitet, likevel blei ofra på feminismens alter, gjorde det triste og urettvise ved rolla hans endå meir markant.

Å kommentere samtida er ikkje vanleg for historiske spel, men ettersom dette spelet går utanpå dei alle, er innslag om det dagsaktuelle blitt eitt av varemerka. Jamvel om sparkinga av Brutter’n skjedde midt i den mest hektiske innspurten i prøvetida til «Slaget», hadde dei likevel greidd å få inn eit velretta spark attende til Koteng og styret i RBK, og videodømminga i fotball-VM fekk også sitt. Innslaga med Per og Veronica Morderud var ikkje spesielt vellukka, men den litt for triggerhappy Veronica ga likevel grunnlag for god harselas både med «Skotet i Buvika» og VAR-dømminga. Reklameavbrota som snik seg inn overalt, fekk også unngjelde, litt meir subtilt enn i første sesongen, men særs dyktig gjort. «Show them, don’t tell them» er ein kjend regel som det blir synda mye mot i scenekunsten. Publikum er ikkje dumme, og treng ikkje få poenga ferdig togge, definert og forklart. At indikasjonens kunst kan vere særs effektiv fekk vi eit nydeleg døme på, presentert med verkeleg minimalistisk fingertippkjensle, då ei som kunne vere snarlik eit regjeringsmedlem dukka opp og gjorde akkurat så lite av seg at vi alle skjøna poenget. Slike små konfektar er det berre verkeleg store humoristar som greier å lage.

Og når eg snakkar om store humoristar. Olve Løseth er ein av dei fire bakmennene i «Slaget», og spelar mellom anna rolla som herolden eller forteljaren som slit med at det meste går galt rundt han, og vel så det. Han har levert solide tolkingar i alle dei fire føregåande produksjonane, men denne gongen er han rett og slett virtuos, og fleire av monologane hans, om ein kan kalle dei det, er små, elegante framsyningar i framsyninga.

Den største endringa i årets oppsetjing er finalen. Metoo har vore eit vasskilje for mange det siste året, ein skikkeleg augeopnar som har ført til at fleire og fleire seier, eller i alle fall burde ha sagt: Ikkje kødd med venninna mi! I staden for at det er kong Sverre som blir avkødda, det vil seie kastrert, gjer kvinnene i stykket denne gongen skikkeleg opprør og ingen kødd går fri. Dei fire mannlege forfattarane må også til pers, og som i eit skikkeleg metateater bedyrar dei at dette ikkje stod i manus, men som med så mye anna trur eg dei der også berre kødda.

TEATER

POTETPLUKKING: Armlaus, men langt frå rådlaus. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Eg vil skapa min himmel på jord»
Utrotunet, Roan
Av Torvald Sund
Regi: Helena Wik
Komponist: Gunhild Hjertaas
Piano: Maren Barlien Guntvedt
Med: Julie Moe Sandø og Knut Erik Engemoen

Ei stolt kvinne som kjempa for menneskeverd og rettvise blir omsider løfta ut or gløymselen.

Bortsett frå i Roan på Fosenhalvøya i Trøndelag og i miljøet rundt Norges Handikapforbund er det ikkje mange som har høyrt om Julie Næss. Eit søk gav korkje treff i Store Norske Leksikon eller på Wikipedia. Dette er stor skam, for her er historia om ei kvinne som trass i at ho var født med pukkelrygg, var meir rakrygga enn dei fleste, ei føregangskvinne mange har mye å lære av, også i dag.

Julie Næss var født i Roan i 1896 med pukkelrygg og utan armar, og som såkalla «uekte barn». Ho vaks opp med mor og bestefar, og bestefaren var openbert ein stor historieforteljar som også lærte Julie å lese. Han døydde då ho var berre seks, men då Julie begynte på skulen, og ikkje fekk blyant som dei andre, klaga ho og synte læraren at ho alt kunne skrive både med munn, skulder/kinn og med tærne!

Mora gifta seg året etter, men døydde av tæring få år seinare, og stefaren, som ikkje var god med Julie, gifta seg på nytt, og tok med seg familien til Amerika. Julie måtte vere att i Roan og livnærte seg med å sy og brodere! – Ja, du las rett. Men ho ville bli betre og drog til Sophies Minde i Kristiania for å lære meir. Reisa var dyr, så ho søkte kongen om midlar, fekk det, og med kongeleg aksept blei ho også innvilga eit «studielån» på 200 kroner frå kommunen. Etter avslutta utdanning i saum, blei ho etter kvart trygdesjef i Roan.

På denne tida var vanføresaka drive mest som almisser frå kyrkja og dei kondisjonerte. I staden for milde gåver, kravde Julie rettar og rettferd, og i 1926 braut ho difor med «Trøndelags forening for vanføres vel», leigde metodistkyrkja i Trondheim, og skipa «Trøndelag Vanførelag», ein forlaupar til dagens handikapforbund. Slik starta ho ein kamp som i stor grad har endra synet på vanføre. Etter mange års iherdig arbeid fekk ho i 1960 endeleg realisert draumen om ein vanføreheim i Trondheim. Høgst fortent blei ho tildelt kongens fortenestemedalje i 1946, og fekk, som ho sjølv sa, handhelse på kongen. Misunning, ryktespreiing og litt jante, gjorde at ho etter kvart flytta til Trondheim der ho budde på vanføreheimen til ho døydde i 1973.

Forfattaren og dramatikaren Torvald Sund ønska å gjere historia meir kjend, dykka ned i kjeldene, og har skrive eit drama om denne tøffe dama. Helena Wik, skodespelar og regissør, og sjølv frå Roan, har sett det heile i scene, og med nyskriven musikk og med to skodespelarar i eit utal roller, var det urpremiere på Utrotunet heilt ute i havgapet i Roan fredag.

Framsyninga er bygd opp som eit forteljarteater med mange små dramatiserte tablå. Julie Moe Sandø er i hovudsak Julie, medan Knut Erik Engemoen er dei fleste andre som Julie etter kvart kjem i kontakt med, alt medan dei båe fortel historia i tredje person. Dette er gjort med relativt saumlause sprang som berre unntaksvis er vanskelege å forstå. Julie Moe Sandø har to armar, og er langt frå pukkelrygga, og gjer heller ikkje freistnad på å sjå slik ut. Med armane hengande laust på ryggen er det mennesket Julie, og ikkje diagnosen og lyta ho formidlar. Det er eit særs godt regigrep som gjer at vi får sympati for den rettferdskrevjande kvinna, og ikkje medkjensle med lyta hennar. Sandø spelar overtydande, og gir oss ei sterk kvinne med stor rettferdstrong, men også med ein draum om kjærleiken som ho berre delvis fekk oppleve. Det er varmt, sårt og inderleg formidla. Knut Erik Engemoen greier den umogelege oppgåva å hoppe ut og inn av ei mengd roller og samstundes gi dei truverd. Her er eit utal tablå som gjer at tårene pressar på, og forfattar og regissør kunne nok kanskje ha arbeidd meir med dramaturgien for i større grad å understreke dei dramaturgiske høgdepunkta.

Gunhild Hjertaas har skrive ny musikk som kler framsyninga som hand i hanske, og vakkert pianospel og nydeleg koring frå Maren Barlien Guntvedt saman med framifrå song frå dei to på scena, løfta framsyninga. I tillegg til rettferdskjensla, hadde Julie også ei sterk gudstru, og slik var det både naturleg og eit nydeleg, lite ordspel å opne og avslutte framsyninga med «Så ta da mine hender» i eit lågmælt og uvanleg vakkert arrangement.

Framsyninga skal visast på Verkstadhallen i Trondheim i september og deretter på Turnéteatret i Trøndelag.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 23. juli 2018.)

TEATER

KYRKJA: Anne må stå til rette for «synda» si. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«12 lod sølv»
Storbekkøya Museumsseter, Budalen
Av Per Gunnar Voll
Dramatisert av Brit Inger Granmo Aune
Regi: Marit Todal
Musikalsk ansvarleg: Ingrid Graftås
Koreografi: Sunniva Sætereng
Kostyme: Margunn Øyen
Med: Eit femtitals lokale amatørar

Eit imponerande krafttak av ei teaterframsyning i ei lita bygd som framleis veit at med dugnadsand kan ein gjere underverk.

Budal er ei lita jordbruksbygd mellom Soknedal, Støren og Singsås, og med Forollhogna nasjonalpark mellom seg og Østerdalen i sør. Plassen er kanskje mest kjend for dei flotte og tradisjonsrike budalsstolane, men budalingane kan meir enn møbelsnekring og landbruk. Opphaveleg var Budal eigen kommune, men ved det førre store kommuneslaktet, blei kommunen slått saman med Soknedal, Støren og Singsås. Sjølv om dette er meir enn femti år sia, er det mye som tyder på at budalingane ikkje er heilt ferdige med prosessen ennå, og som på mange slike mindre stader har både dugnadsand og lokal stoltheit levd vidare i eit omfang større samfunn berre kan drøyme om.

I 2004 ga Per Gunnar Voll, sjølv utfløtt budaling, ut romanen «12 lod sølv» basert på historia om ungjenta Anne Olsdatter Moen som i 1745 på veg over fjellet frå Dalsbygda til Budal blei overfalle og voldtatt. Ho blei gravid, og fødde ei dotter. Eit offer som fortener støtte, ville vi seie i dag, men dåtidas kyrkje og futar ville det annleis, og Anne blei både konfrontert med og måtte gjere opp for det kyrkja meinte var syndene hennar. Heile to gongar måtte ho til tings for å stå til rette for sorenskrivar og fut. Ho risikerte tukthus for det øvrigheita meinte var utukt og slett moral, men i første omgang slapp ho med bot på «12 lod sølv», ein uoverkommeleg sum for vanlege folk. Anne var ei rakrygga og stolt dame som ikkje let seg kue, og omstenda gjorde at ho var med og fakka ein tjuv som hadde heimsøkt bygda i lang tid. Det resulterte i finnarløn som vog opp for bota, og vel så det. Ved andre tingshandsaming blir ho frikjend, og får til slutt også Hans som har vore hennar store kjærleik. Det er ei sterk historie om ei tid vi heldigvis er ferdige med, men som framleis har sine parallellar i mange prestestyrte land. Samstundes er det ei historie som i motsetnad til dei fleste liknande forteljingar, enda godt. Det var nok langt fleire av desse ulukkelege kvinnene som blei utstøytte, hamna i tukthus eller gjekk på fossen.

Brit Inger Granmo Aune har dramatisert romanen, og for fjerde gong på åtte år blei spelet om Anne Olsdatter Moen sett opp på Storbekkøya Museumsseter ved porten til Forollhogna nasjonalpark, og i ei setting der det knapt trongst scenografi. Marit Todal har vore regissør alle fire sesongane, men nytt i år er koreografi, dans og ein særs dyktig musikalsk ansvarleg. Eg har ikkje sett dei tre føregåande produksjonane, men trur likevel at samspelet med koreografi og det musikalske må ha løfta framsyninga vesentleg.

I Budalen bur det om lag 500 menneske, og når det er rundt femti skodespelarar på scena og eit produksjonsapparat av ei anna verd som ligg bak, forstår ein at her er det dugnadsand det verkeleg står respekt av. Og her er det heller ikkje lettvinte løysingar. Scenografien er gitt, og burde vere god nok, men det trongst ei kyrkje og eit ting, og då har dei like godt laga eit samanleggbart hus som blir sett opp og tatt ned att relativt saumlaust, og utan anna kraft enn vanleg handmakt. Og kostyma er eit kapittel for seg. Nitide studiar av kleskodane for snart 300 år sia, og like nøyaktig og omfattande arbeid på systua. Rett før framsyninga såg eg ei statistjente som var fortvila fordi det var feil farge på ullsokkane hennar. Det seier ein del om nivået denne produksjonen strekker seg etter.

Marit Todal presenterer historia kronologisk som ei rekkje tablå. Med ei mengd sceneskift og så mange på scena, kan det bli ei stor utfordring, men her gjorde koreografi og musikk det heile ganske saumlaust. Sunniva Sætereng er både koreograf og dansar, og er Anne Olsdatters skugge som med relativt ekspressiv dans formidlar Annes kjensler og inste tankar. Det er både vakkert og lyrisk, og med den særs dyktige musikalske leiinga til Ingrid Graftås blir dette ei lita framsyning i framsyninga samstundes som opptrinna er heilt integrert i historia. Om Graftås kan gjere gull av gråstein, veit eg ikkje, men dei mange songinnslaga, og ikkje minst det store koret var imponerande. Klokkeklåre og gode songstemmer, ikkje det minste tillaup til sure tonar, og spesielt var ei framføring av eit relativt atonalt korparti for å få fram desperasjonen og den indre dissonansen hjå Anne ikkje anna enn særs imponerande og kunne like gjerne ha vore framført på ei profesjonell scene.

Spelet er sjølvsagt prega av at dette er amatørar, at det er mange, og at det er avgrensa prøvetid. Men Todal har hatt ei god hand med personinstruksjon, skift og forflyttingar. Anna Eline Røttum er trygg og tydeleg i rolla som Anne. Og der ein del andre roller ikkje er like overtydande framstilt, tar aktørane det att på autentisitet ved å nytte eiga dialekt, og ikkje minst med sjarmerande speleglede.

Historia er god nok i seg sjølv, men for å gjere det heile litt meir underhaldande, er det lagt inn mye humor, og også ein del overspel og buskis. Sjølv fann eg kanskje sorenskrivaren og futen vel outrerte, men publikum elska dei, og det er jo alltid ei takknemleg oppgåve å harselere med øvrigheita, og spesielt når kulturkollisjonane blir så store som dei var mellom vanleg folk og det danske embetsverket på 1700-talet. Framsyninga av rettsforhandlingane på tinget var neppe spesielt historisk korrekt, og eg trur nok at både Anne og småfolka frå Budalen var langt meir underdanige enn det vi fekk presentert, men det gjer ikkje så mye når det i staden blir godt og underhaldande teater. Mi viktigaste innvending til produksjonen ligg i dramaturgien der manusforfattaren nok kunne ha «killed some darlings». For å få fram kva som skjedde når Anne møtte til kyrkje og måtte gjere avbikt, var det neppe naudsynt å ta med så mye av liturgien. Både her og i en del andre scener, kunne ein med fordel ha vore litt meir kritisk til kva som måtte vere med.

«12 lod sølv» blir spela berre denne helga, og det er uvisst om det blir ny oppsetjing om to år. Samanlikna med andre spel på same ambisjonsnivå, er dette langt meir dugnadsbasert, og utan innleigde skodespelarar i berande roller. Det er lokalt i så godt som alle ledd, og det gjer det spesielt imponerande. Og, joda, ein del av spelet held sjølvsagt ikkje heilt mål, men kva så? Eg laut meg både underhalde og sjarmere samstundes som eg fekk presentert ei viktig og god historie i ein naturleg scenografi dei fleste teater berre kan drøyme om. Og med autentisiteten, musikken, songen og dansen blei det ei overraskande god teateroppleving.

TEATER

HJÅ SMEDEN: Mio og Jum Jum vitjar smeden og får eit sverd som kan skjere stein. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Mio, min Mio»
Tårnet på Munkholmen, Trondheim
Av: Astrid Lindgren
Bearbeidd av Kristina Lugn
Omsett av: Ragnar Olsen
Regi og scenografi: Elin Stangnes
Musikalsk ansvarleg: Øyvind Jo Heimdal Eik
Kostyme: Silje Botten
Lysdesign: Raymond Hellem
Lyddesign: Ole Kristian Brattli
Produsert og framført av: Teaterlaget i BUL Nidaros

I den manglande trønderske sommarvarmen er det alltid noko å varme seg på ved å sjå sommarteateret til Teaterlaget i BUL Nidaros.

Eit lite jubileum i det som aldri er i sommarvarmen, men som likevel er særs varmande. Det er i år 35. gongen Teaterlaget i BUL Nidaros set opp barneteater på Munkholmen i slutten av juni. Det har vore opp- og nedturar, stort sett det første, og dramatikkens barnekanon er blitt endevendt med tanke på repertoarval. Teaterlaget fortel sjølv at dei lenge har ønska å setje opp «Mio, min Mio» av Astrid Lindgren, og det forstår eg godt, for er det ei bok eg hugsar frå høgtlesing det fyrste året på folkeskulen, så er det akkurat historia om den foreldrelause guten Bosse som blir til prins Mio når han møter att far sin, og som openbert er lagnadsbestemt til å skulle redde «Landet i det fjerne» frå den vonde Riddar Kato, ein mann med hjarte av stein og ei stålklo til hand.

Men dramatisering av «Mio, min Mio» er ikkje så enkelt, for her er så mange ulike scener og tablå. Når vi òg veit at tårnet på Munkholmen er ei særs vanskeleg scenografisk utfordring, så har regissør og scenograf Elin Stangnes denne gongen stått overfor ei nærast uløyseleg oppgåve. Og sjølv om her framleis er fullt av sjarmerande og flinke ungar, tidvis drivande godt spel og mye anna å gle seg over, står nok diverre den sceniske løysinga litt i vegen for ei heilt vellukka oppsetjing.

Historia tek til i Stockholm eit år etter at den foreldrelause Bosse (Håkon W. Salberg) forsvann sporlaust, før vi går inn i handlinga rett før Bosse reddar ein ånd ut or ei flaske og blir tatt med til Landet i det fjerne der han får ei heilt anna mottaking enn den han var vand med hjå dei noko ugreie fosterforeldra. Men heller ikkje i dette nærast paradisiske landet er alt som det skal. Den vonde Riddar Kato i nabolandet «Landet utanfor» stel ungar og gjer hjarta deira om til stein, og etter kvart forstår både vi og Mio at lagnaden hans er å nedkjempe riddaren for å redde dronningriket til mora (i boka er det eit kongerike, og faren sin Mio kjem til). Redningsoppgåva tek Mio på strak arm, og etter mange små nederlag greier han det sjølvsagt til slutt. Men han må ha god hjelp, mellom andre av venninna Jum Jum (Idunn Bråten).

Håkon W. Salberg som spelar Mio, og som slett ikkje er gamle karen, er imponerande trygg på scena. Det er ei særs tekstrik rolle, men han snublar ikkje ein gong, og replikkane kjem naturleg, på laupande band og med god diksjon. Det same gjeld Idun Bråten i rolla som Jum Jum. Blant mange av dei andre er ofte sjarmen vel så viktig som spel, framføring og diksjon, men gitt at det er eit talrikt, særs ungt og relativt urøynd ensemble, må eg gi Elin Stangnes honnør for personinstruksjonen. Og framsyninga baud også på fine, illustrerande, små danseinnslag, og også masseopptrinn der synkronisering og rørsler var forbausande bra.

Problemet med oppsetjinga er, som eg skreiv innleiingsvis, at forteljinga stadig flyttar seg til ulike stader, og at det tronge scenerommet i tårnet på Munkholmen gir lite rom for slikt. Det blei alt for mange sceneskift og med dei også rekvisittflyttingar. Måten det blei gjort på førte ofte til forvirring, for skifta og ommøbleringane blei utførte av andre skodespelarar som gjorde det i særs synlege kostyme, og ikkje svartkledde slik det er vanleg. Det var stundom ganske forvirrande for vi visste ikkje alltid når aktørane var scenearbeidarar og når dei var skodespelarar. Men musikken gjorde heldigvis at sceneskifta ikkje alltid var like påtrengjande. Under Øyvind Jo Heimdal Eiks leiing var musikken denne gongen eit langt viktigare element enn tidlegare, sjølv om det berre var to songar. Det var eit musikalsk og akustisk bakteppe eg ikkje kan hugse å ha opplevd maken til tidlegare. Lyssetjinga til Raymond Hellem var også utsøkt, og ho kompenserte i stor grad for vanskane med scenografien. Og så var det veldig mange flotte og fantasifulle kostyme i år, og særleg fell eg for dei sjarmerande soldatane til Riddar Kato som i spennande kostyme og med godt gruppespel var meir søte enn skumle.

Sommarteateret til BUL Nidaros er alltid varmande, og trass i at repertoarvalet denne gongen kanskje ikkje egna seg heilt til denne scena, gjekk eg som vanleg ganske høgtidsstemt og nøgd ned til kaia for å ta båten heim. Og gler meg alt til neste år.

TEATER

TIGEREGG: Ein tiger som legg egg og som klekker ut skodespelarar til glede for ungane i Oslo, kan stå som ein metafor for Tigerstadsteatrets utklekking av gode idear, eller det motsette av «å leggje det store egget». FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Tigerbussen kommer!»
Tigerstadsteatret, ein eller annan stad i Oslo
Manus, regi og scenografi: Hilde Brinchmann
Manus og regi «Historiefortellerne»: Mats Eldøen
Kostyme og masker: Helena Andersson
Med: Ingrid Enoksen, Sofia Estifanos, Oda Fosse, Mats Holm, Veslemøy Mørkrid, Knut Steen, Kristin Jess Rodin, Malin Rønning, Mari Thingelstad, Henrik Hoff Vaagen, Biniam Yidhego, Martin Karelius Østensen, Hilde Brinchmann, Wenche Viktorsdatter og Toril Solvang

Oppsøkjande, interaktivt og demokratisk teater som ser ungar som heile individ her og nå, og ikkje som framtidige vaksne.

For tre år sia fekk Hilde Brinchmann og Brageteatret Heddapris for beste barne- og ungdomsframsyning med Brinchmanns nydramatisering av «Trollmannen frå Oz», ei interaktiv og særs god framsyning der ein nesten måtte halde ungane frå å gå til fysisk åtak på den vonde heksa. Året før sette Toril Solvang opp Suzanne Osten og Per Lysanders «Medeas barn» på Hålogaland Teater med berre aktørar frå Lille HT, det vil seie ungar i alderen åtte til tretten, ei framsyning som gjorde historia langt meir autentisk enn noko eg har sett tidlegare. Solvang og Brinchmann er to særs kreative damer som tek ungane på høgste alvor, ikkje som framtidige vaksne som skal lærast opp til å bli gode publikummarar, men som sjølvstendige og fullverdige menneske her og nå. Saman med Wenche Viktorsdatter har dei nå laga eit teaterprosjekt som er nesten like mye eit politisk prosjekt, og som dei kallar «Tigerstadsteatret». Eit pilotprosjekt er det også i høgste grad. Med utgangspunkt i Barnekonvensjonens § 31 («Alle barn har rett til kunst og kultur»), er kompaniet eit kulturtiltak for barn i Oslo, byen som også er kjend som Tigerstaden. Og i staden for å invitere ungane inn i teatersalongane, har dei rigga ein expo-trailer som ved hjelp av sinnrik hydraulikk kan bli ei lita scene på 60 m². Med dette rullande teateret, som i realiteten er ein tiger(!), oppsøkjer dei område i byen med høg barnefattigdom og låg kulturdeltaking. Det er med andre ord ei enorm demokratisering av scenekunsten og på same tid både eit sosialt og kulturelt prosjekt.

Forteljinga er at menneska etter kvart tok seg til rette blant alle skapningane på jorda og gjorde seg til herre over dei andre dyra. Det førte til at ein tiger hamna i bur i Oslo. Men han greidde å rømme, og kledde seg ut som ein buss med eit levande teater i magen. Denne tigeren legg egg, og ut av dei kjem dei mest fargerike skodespelarar i verkeleg fantasifulle og detaljrike kostyme, og som er kløpparar på å fortelje historier til osloungane. Det heile tek til utanfor bussen der ungane må brøle for å vekkje aktørane, for så å få ta del i at ein skodespelar blir klekt før dei får gå inn i bussen med sine sinnrike labyrintar. I det første rommet blir vi presenterte for bakgrunnshistoria før vi får kome inn i det inste av tigeren der det heile blir særs interaktivt og der ungane sjølve får fortelje historier. Dette er teater for absolutt alle, og utan peikefinger, moralisering, oppsedande bakteppe eller anna som kan vere vanleg for teater i denne sjangeren. Alle ungane skal få vere seg sjølve fullt og heilt, og dei blir sett og møtt som akkurat det. Det fekk vi eit godt prov på i den framsyninga eg fekk sjå. Ein av barna var openbert ein som ikkje hadde det så godt, aggressiv, utfordrande og litt småvaldeleg. Men på strak arm tilpassa dei to aktørane seg, fekk fram at han var eit ekorn som trong litt rom, og så blei det som kunne ha blitt eit problem, i staden del av ei god forteljing. Med stort rom for improvisasjon og tilpassing i det interaktive, og med dyktige aktørar som er lojale mot ideane som ligg bak, vil eg tru at «Tigerbussen kommer!» er ei framsyning som aldri er likeins, og der skodespelarane er budde på det meste, og må vere det. Men nettopp fordi dei har denne grunnleggjande innstillinga til barn som heile og fullverdige individ, blir det også så bra.

«Tigerbussen kommer!» er etter det eg forstår nå historie, men i samarbeid med Det Andre Teatret og Oslo Nye Teater, vil eg tru at dei tre kloke damene bak Tigerstadsteatret vil klekke ut nye idear, og halde fram med å la tigeren i bussen leggje nye egg til glede for hovudstadens ungar også i tida som kjem.

TEATER

NÆRING: Alt må ha næring for å gro, men vil eit tårn vekse ved at ein vatnar det? FOTO: TIBE/HARALD ØREN

«Veien mellom huler og tårn»
Cirka scenefabrikk, Nyhavna, Trondheim
Av: Cirka Teater v/Anne Marit Sæther og ensemblet
Regi: Anne Mali Sæther
Komponistar og musikarar: Sissel Vera Pettersen og Martin Smidt
Scenografi: Richard Verley og Anne Marit Sæther
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Med: Anne Marit Sæther, Janne Brit Rustad og Marte Stolp/ Elizabeth Piro Volan

Ei opplevingsrik og fantasifull utforsking av menneskas trong til å skape rom i og rundt tilværet.

I meir enn tretti år har det vesle Trondheimsbaserte teaterkompaniet Cirka Teater fengsla publikum i alle aldrar med særs visuelt og tidvis også fysisk teater der dei gjennom fantastisk scenografi og nydelege visuelle bilde skapar rom for fantasien og gir oss opplevingar som sit i lenge etter teppefall. Eit utal prisar er det blitt, og nett no har produksjonen «Garage» som folk i Oslo kan sjå under Heddadagane i neste veke, fått heile to Heddanominasjonar.

Cirka Teater har verkstad og base i ein av dei gamle bunkerane på Nyhamna i Trondheim. Etter hektisk ombygging har dei nå opna «Cirka scenefabrikk» og torsdag var det uoffisiell føropning av eiga scene og premiere på framsyninga «Veien mellom huler og tårn». Produksjonen, som er mynta på barn frå seks år og oppover, har vore vist gjennom «Den kulturelle skolesekken» ei tid, men nå var det premiere for ålmenta. Og dette er så langt ifrå ei oppsetjing berre for dei yngste, for her var opplevingsrikdom og grunnlag for vidare filosofering for folk i alle aldrar.

Som alle produksjonane til Cirka Teater, er også denne særs visuell og fantasirik. I tillegg er musikken, som er komponert og blir framført av Sissel Vera Pettersen og Martin Smidt, ein integrert og viktig del av totalopplevinga. For denne framsyninga er meir ei oppleving enn ei tradisjonell teateroppsetjing. Her er inga eigentleg forteljing, men meir ei fantasifull fabulering rundt menneskas trong til å skape rom. Dei tre på scena tar til med å leike seg med bølgepapp, og raskt syner det seg at dei har heilt ulike preferansar. Anne Marit Sæther vil skape vegar for å finne fram, Janne Brit Rustad vil lage tårn for å kome seg opp og sjå seg om, og Elizabeth Piro Volan vil krype inn i ei hole, eitt av dei eldste og tryggaste romma menneska kjenner. Slik blir dei ståande som representantar for vår heilt grunnleggjande trong til å finne veg, kome oss opp og fram, og til å skape oss trygge rom. For denne meldaren, som også er arkitekt, var det godt å sjå at nokon endeleg tar tak i omgrepet «rom», eit ord som dei fleste oppfattar som eit synonym for værelse. Men rom er så mykje meir. Det treng ikkje vere definert av veggar, og ein kan oppnå romkjensle av både lys, lyd, fysiske skilje og av himmelkvelvinga. Når ein tenker seg om, vil nok dei fleste hugse kor trygt det var som barn å leike under kjøkkenbordet med duken dradd heilt ned.

Det er alle desse både fysiske og virtuelle romma, og dei opplevingane dei gir oss, som Cirka Teater utforskar. Ved hjelp av kreativ scenografi, sinnrik lysbruk, faktisk også i scenografien og rekvisittane, og ikkje minst med særs stemningsskapande musikk og vokallyd skapar dei situasjonar, undring, fabulering og draumar. Og om dette er dei ikkje åleine. Framsyninga er blitt til gjennom ei tre månaders prøveperiode saman med barn frå Ila og Lilleby skole, og før kvar framsyning tar femten nye barn del i ein workshop før dei blir med på scena i leitinga etter og utforskinga av vegar, holer og tårn.

Scenekunsten har til alle tider vore opptatt av ulike sider ved menneskelege kjensler og åtferd som kjærleik, hat, sjalusi, makt og undertrykking. Men han har i liten grad tatt opp andre grunnleggjande sider ved å vere menneske, som vår trong til å skape rom av ulik karakter. «Veien mellom huler og tårn» er ei framsyning som filosoferer over desse heilt basale sidene ved tilværet, og som gjer det på eit opplevingsrikt og undrande vis som gjer det godt å vere publikum.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. juni 2018.)

TEATER

REPETERANDE: Sisyfosarbeid frå eit tidleg tablå blir med eitt langt meir dramatisk når flyttinga gjeld lik frå gasskammera. FOTO: BJØRN LEIRVIK

«SONA/ZONA»
Nordland Teater, Black box
Idé, konsept, regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Lyddesign: Jim Oddvar Hansen
Lysdesign: Johan Haugen
Med: Terje Ranes, Piotr Misztela og Preben Lillebø Rongve

Ei framsyning av stemningsfylte audiovisuelle bilde som fortel krigshistoria frå ein annan ståstad.

Under andre verdskrigen var det 97 000 sovjetiske krigsfangar i Norge, og over 10 000 av dei døydde grunna sjukdom, svelt, drap eller umenneskeleg slavearbeid. På den 14 mil lange strekninga frå Mo til Fauske arbeidde 12 000 sovjetiske krigsfangar som slavar med å bygge Nordlandsbanen. Alt i full forståing med det norske NSB som etter krigen dekka over det heile, og der leiarane fekk halde fram som om inkje var skjedd. Ei gløymt historie heilt til journalisten og forfattaren Bjørn Westlie dokumenterte det meste i boka «Fangene som forsvant» frå 2015. Nå har Nordland Teater tatt tak i historia, og tysdag var det urpremiere på «SONA/ZONA», ei framsyning som regissør Terje Skonseng Naudeer har arbeidd fram frå grunnen saman med teateret og ensemblet. Det er blitt heilt annleis teater med stor vekt på å skape stemningar og sterke audiovisuelle bilde meir enn å presentere eit narrativ.

Framsyninga er delt inn i tre der det tar til med eit foredrag av Bjørn Westlie om NSB, jernbanebygginga og dei sovjetiske slavearbeidarane, framført i foajeen. Så blir vi leidde gjennom ei utstilling med kopi av fangekort, foto og film frå fangeleirane. Og med dette som faktagrunnlag og bakteppe, går vi inn i salen der Naudeer og dei tre aktørane nå kan konsentrere seg om på eit langt meir stilisert vis å fortelje kva krigen gjer med menneskeverdet og folks desperasjon for å overleve.

I ein dyster og svart sal med få rekvisittar, men med særs utsøkt og effektskapande bruk av lys og lyd, får vi presentert eit utal tablå utan nokon tydeleg samanheng, men som likevel freistar å gi oss ei forteljing om ein del av krigshistoria sett frå ein annan ståstad. Det er dvelande og repeterande teater der aktørane tar seg særs god tid, og der det meiningslause i tilværet blir synleggjort mellom anna ved alle repetisjonane. Det er lite dialog, og mye blir fortalt med krevjande og intenst spel frå dei tre på scena. Nokre av tablåa kan bli vel forklårande i detaljane samstundes som den store forteljinga blir vanskelegare å fatte. Men dette er inga lineær forteljing der du skal forstå alt. Om du aksepterer det, vil du få ei gripande og sterk teateroppleving der du kjenner uhygga, ubehaget og stemningane gjennom dei mange kjenslesterke og dystre tablåa. Terje Skonseng Naudeer og Nordland Teater skal ha stor ros for å løfte fram ei viktig og nesten gløymd historie, og ikkje minst for å satse så eksperimentelt og annleis.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 31. mai 2018.)

TEATER

VILJELAUSE: Fanga i ein handlebag der spørsmålet ikkje er identitet, men kva som er mote akkurat nå. FOTO: JOHANNES L.F.SUNDE

«Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Elfriede Jelinek
Omsett av: Elisabeth Beanca Halvorsen
Regi og scenografi: Ole Johan Skjelbred
Kostyme: Ane Aasheim
Med: Stine Fevik, Janne Kokkin, Vetle Bergan, Kenneth Homstad og Isak Holmen Sørensen

Eit bitande og humoristisk oppgjer med motens og forbrukarsamfunnets makt over menneska, framført med språkleg eleganse i ein straum av ord.

Utan noka handling eller forteljing og mot eit bakteppe av lateks tar regissør Ole Johan Skjelbred oss inn i Elfriede Jelineks humoristiske, men samstundes bitande og grundige oppgjer med forbruk, motehysteri og menneskeleg mangel på å tore å vere seg sjølv. Det er ei ordrik og delvis utmattande framsyning der metaforane, aforismane og dei språklege gullkorna blir kasta på deg i eit omfang som gjer det vanskeleg å få med seg alt. «Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» er ei krevjande oppsetjing som tar tid å fordøye, men som likevel er lett å la seg begeistre av.

Den austerrikske forfattaren og dramatikaren Elfriede Jelinek fekk nobelprisen i litteratur i 2004, men har likevel ikkje vore oppført meir enn nokre få gongar på norske scener, to av dei på Trøndelag Teater. Jelinek er ei sterk og tydeleg politisk røyst, særs kontroversiell, og spesielt i heimlandet fordi ho stadig har kritisert Austerrikes manglande oppgjer med nazifortida si. To andre tema som er tilbakevendande hjå Jelinek er feminismen og kritikken av forbrukarsamfunnet. At ho ikkje er spela så mye, kan henge saman med at tekstane hennar i liten grad er forteljingar, men meir ein straum av ord der skodespela ikkje har scenetilvisingar, tradisjonelle roller eller noko narrativ, men i staden lange monologar. Det gjer det ganske utfordrande, men også særs takknemleg for ein dyktig regissør, å ta tak i dramatekstane hennar.

Ole Johan Skjelbred har dei siste fire åra, og med ganske frie kunstnarlege taumar, fått setje opp heile fem produksjonar på Trøndelag Teater. Det har resultert i eksperimentelle og nyskapande oppsetjingar toppa av at Skjelbred fekk ein Heddanominasjon for tekstbearbeidinga av Henry Melvilles «Moby Dick» i 2015. Laurdag var det norgespremiere på «Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» («Das Licht im Kasten») frå 2017, i ei framifrå omsetjing av Elisabeth Beanca Halvorsen.

Stykket er tematisk og i form ganske typisk for Jelinek. Fem skodespelarar, utan klåre roller, framfører eit utal monologar, litt i interaksjon, men utan noka eigentleg handling. Dei tar til kledd med andletsmasker, i like, nøytrale og kjønnslause kostyme som relativt androgyne og einsarta personar medan dei etter kvart kler seg om i samsvar med motens nådelause krav. Der har ingen noko val, berre eit utval, for å sitere frå eitt av dei mange ordspela framsyninga er spekka med. Naturen og det naturlege er redusert til ein metafor, og ein går på tur i logoskogen. For her er det moteindustrien, kleskjedene, barnearbeid og menneskas viljelause dans etter motehusas piper som er tema.

I Ane Aasheims kreative og godt illustrerande kostyme, og i Skjelbreds temmeleg nøkterne scenografi framfører dei fem sine monologar. Og sjølv om personinstruksjonen har mye fin og stilisert koreografi og faktisk tidvis også byr på ganske fysisk spel, er det ikkje tvil om at dette er tekstteater der det er orda som skal rå. Jelineks tekst er ein leik med språket, spekka med ordspel og aforismar. Utan at eg kjenner originalteksten, må eg gi stor honnør til omsetjaren, Elisabeth Beanca Halvorsen, som har greidd å gjendikte eit utal metaforar og språkblomster til levande og godt norsk. Framføringsforma med ein slik verbal flaum av ord er krevjande både for publikum og aktørar. I salen må vi følgje godt med for å få med oss alle onelinerane og den språklege leiken, medan skodespelarane skal hugse ei enorm tekstmengde utan å ha ei forteljing å henge henne på. Det siste er løyst elegant ved at suffløren (Ann Eli Aasgård) blir ein aktiv del av framsyninga, og du veit aldri heilt om noko er suffli eller del av spelet. Slik leikar Skjelbred seg også litt med teaterkonvensjonar. Det same gjer han i avslutninga der scena blir som eit tempel i eit inferno av lateks og raudt strobelys, og vi trur det er slutt, berre for å få nok ein finale som eit malapropos til den første. Her tar Skjelbred alt heilt ned og let forbrukskulturens mantra – «to for ein, nei, ikkje alle for ein» få stå att som ei av mange treffsikre oppsummeringar.

Dei fem på scena får gjennom dei tekstrike monologane, men også gjennom spelet som viljelause skuggar av kvarandre, illustrerande fram korleis menneska er blitt moteverdas og merkevarenes lydige marionettar samstundes som vi inst inne famlar etter noko eksistensielt og eit ønske om å redde oss sjølve. Jamvel om dette først og fremst er framifrå ensemblespel med god og sikker personinstruksjon, må eg få framheve Kenneth Homstads mange tolkingar. Han har vore med i fleire av Skjelbreds produksjonar og kjenner sjangeren og språket, og her gir han oss eit utal typar og roller, vekslande elegant mellom det personleg utleverande, det fysisk spretne, det eksistensielle og det humoristisk flørtande med publikum.

«Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» er ei oppsetjing som tar tid å fordøye, men som gjer noko med deg og sit i deg lenge etter teppefall.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 28. mai 2018.)

TEATER

NÆRT: Ei nyfiken ungjente (Mareike Wang), og ei avmålt bestemor (Gretelill Tangen) nærmar seg forsiktig kvarandre. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«3. august 1964»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Tore Renberg
Regi: Arild Østin Ommundsen
Scenografi: Arne Nøst
Med: Gretelill Tangen og Mareike Wang

Eit varmt og intimt lite kammerspel der det er ein del premiss ein berre må godta.

Det er måndag 3. august 1964, første dag etter ferien, og 13 år gamle Dordi (Mareike Wang) er forkjøla og held senga. Mor og far er opptekne med eitt eller anna, og bestemora, Lydia Kaspersen (Gretelill Tangen) tar seg av jenta fram til ho sjølv skal gå på arbeid. Slik tar denne vesle einaktaren til, eit bestillingsverk Tore Renberg har skrive på rekordtid som ei avskilsframsyning for Gretelill Tangen som i ein alder av 68 og etter formidable 62 år på scena, nå takkar av som skodespelar. Det er blitt eit lågmælt lite intimteater, spesialskrive for Tangens sterke sider som skodespelar, det indikerande og det stillferdige, og framsyninga byr på mange velskildra situasjonar og mye god dialog, avdekt nivå for nivå gjennom Arne Nøsts enkle lagdelte scenografi. Men produksjonen er heller ikkje utan ein del viktige problem.

Det handlar om avskil i dobbel tyding, og om det kanskje mest tabubelagde i menneskelivet, om døden. Framsyninga er bygd opp som ei lagvis avdekking av løyndomar, men eg trur ikkje eg øydelegg for mye av opplevinga med eit stutt resymé. Dordi vil ikkje vere åleine heime, men vil i staden bli med bestemora på arbeid. Det blir først kategorisk avvist, før Lydia til slutt gir etter. Men Dordi får ikkje vite kva jobben til bestemora går ut på. Før det etter kvart syner seg at Lydia er tilsett i eit gravferdsbyrå med oppgåva å stelle lika, og spesielt dei aller yngste. Dette er openbert så tabubelagd at sjølv mor og far til Dordi ikkje veit det! Og her er vi ved framsyningas største problem. Denne meldaren er om lag like gamal som Dordi. Eg var i mi første gravferd i 1962, og jamvel om vi ikkje snakka så mye om døden, har eg vanskar med å kjenne meg att. Det er mogeleg det er store kulturskilnadar mellom det meir pietistiske Rogaland og innlandsbygdene på Austlandet, men eg greier rett og slett ikkje å tru på historia. Eit anna problem er alt det uforløyste og uforklårlege i handlinga, som at spørsmålet om kor foreldra er, heng som eit dystert og ikkje avklåra bakteppe over det heile, og at det ligg for lite i handlinga som rettferdiggjer at bestemora stadig gir etter for Dordis ønsker. Her er mye uforståeleg, men for å ha utbyte av framsyninga, får ein i staden berre godta premissa.

Gjer ein det, finn ein mange fine scener. Den store styrken ved denne oppsetjinga er samspelet og dialogen mellom Dordi og bestemora. Dordi er nyfiken og spør om alt. Ho er samstundes ung og direkte. Medan bestemora er av ein heilt annan skule, stram, bestemt, litt avmålt og ganske skarp i replikken, men likevel ikkje utan den varmen og kjærleiken som er varemerket til eit bestemorsfang. Dette har Renberg fått godt fram. Replikkvekslinga mellom dei to, medan lag for lag blir avdekt, er intens, varm, stillferdig og ganske underhaldande. Og det er to særs dyktige skodespelarar som står godt til kvarandre og som på framifrå vis får fram det på same tid både skjøre og robuste forholdet mellom ei bestemor og hennar barnebarn.

«3. august 1964» er trass sine problem blitt ein verdig sorti for Gretelill Tangen, og ei oppsetjing som på vart og forsiktig vis, men samstundes både humoristisk og innsiktsfullt, problematiserer døden, eit tabuemne vi er alt for lite flinke til å snakke om.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. mai 2018.)