Amund Grimstad

TEATER

REFERANSAR: Med tydelege populærkulturelle referansar framfører Espen Klouman Høiner sin monolog. FOTO: ALETTE SCHEI RØRVIK

«Vi, folket»
Bastard internasjonale scenekunstfestival
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Av og med: Espen Klouman Høiner
Scenografi, kostyme og lys: Signe Becker
Musikk: Camilla Barratt-Due

Bastard internasjonale scenekunstfestival synte at det stundom er dei heilt lågmælte som er mest verd å lytte til.

Midt oppi siste hektiske planlegginga før flytting til nye lokale, har Teaterhuset Avant Garden i Trondheim likevel greidd å avvikle sin årlege internasjonale scenekunstfestival, Bastard. I løpet av seks dagar blei det vist heile elleve produksjonar frå mange forskjellige land. Sjølv har eg sett fire av dei. «Physics and Phantasma» av svenske Iggy Lond Malmborg, er vist før, og meld her i avisa alt i mars. «In many hands» av Kate McIntosh frå New Zealand utforskar det sanselege og taktile der publikum blir utsett for å lytte, lukte og ta på i lag med ukjende menneske, medan den austerriksk/belgiske produksjonen «Oh magic» av Simo Mayer/Kopf Hoch var eit sanseleg, men også delvis utmattande møte mellom teateret, robot-teknologi, musikk, kropp og ekspressiv dans.

Den framsyninga som gjorde mest inntrykk på meg var skodespelaren Espen Klouman Høiners første sjølvstendige eigenproduksjon, «Vi, folket». Det var ei unnseleg og stillferdig, lita oppsetjing, men med eit botnlaust hav av undertekst.

Vi, folket er dei to første orda i den amerikanske grunnlova. For rundt tjue år sia var Høiner utvekslingsstudent på ein liten stad i Midtvesten, og i fjor var han attende på vitjing. Monologen er blitt til etter samtalar med vertsfamilien hans. I eit kaninkostyme klyv han ned på scena med klåre referansar til «Alice in Wonderland», og ved nærare ettersyn har kostymet også element av western-kultur og Elvis Presley. Utan store fakter tek han til å fortelje historia til vertsmora, Rose. Ei historie utan store hendingar, men likevel eit levd liv. Det er trivialitetar og kvardag, arbeid, ekteskap og ungar, ein ørliten dash dramatikk, men stort sett alt på det jamne. Forteljinga er fleire små scener, brote opp av fine lydbilde frå Camilla Barratt-Due. Og når Høiner tar til att etter kvar pause, gjer han små poseringar som om han gjer seg til for ein fotograf, eller for å få fasaden rett.

I denne stillferdige monologen er det ikkje ein einaste referanse til korkje Trump eller dagens politiske situasjon. I staden gir Høiner oss eit bakteppe, og ein freistnad på å presentere eit heilt vanleg menneske i Midtvesten. Det er ein lågmælt situasjonsrapport som seier langt meir enn mange politiske analysar. Mellom alt det trivielle ligg det eit hav av undertekst for dei som vil høyre. Vi får ikkje noko svar, men berre ein flik av eit innblikk, gjort både intelligent, og illustrerande. Espen Klouman Høiners uvanleg lågmælte monolog er eit prov på at i eit samfunn der alle skrik, er det den som kviskrar som blir høyrt.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 18. september 2018.)

TEATER

MINIMALISTISK: Eindride Eidsvold har ikkje stort anna enn teksten og eige spel å lene seg på, men det syner seg å vere meir enn nok i denne overtydande Ibsentolkinga. FOTO: GT NERGAARD

«Byggmester Solness»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: Henrik Ibsen
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi og kostyme: Nia Damerell
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Eindride Eidsvold, Mari Hauge Einbu, Ingrid Bergstrøm, Vetle Bergan, Maria Omarsdottir Austgulen, Isak Holmen Sørensen og Hallbjørn Rønning

Ei minimalistisk oppsetjing, framført i full tillit til tekst, skodespelarar og ikkje minst publikum.

Etter å ha sett opp minst eitt av Henrik Ibsens nåtidsdrama kvart år i sjefsperioden sin, avsluttar teatersjef Kristian Seltun med «Byggmester Solness». Sjølv om stykket i desse dagar også går på Nationaltheatret, er det ikkje blant dei mest spela av Ibsens drama, kanskje fordi handlinga og tematikken er både meir kompleks og mystisk enn i dei øvrige. Til å setje opp denne produksjonen har Seltun vald laget som gjorde furore med «Glassmenasjeriet» på Trøndelag Teater i fjor, og i Johannes Holmen Dahls uvanleg minimalistiske regi er «Byggmester Solness» korkje kompleks eller mystisk, men tvert om særs klår og tydeleg.

Halvard Solness (Eindride Eidsvold) er byggmeister og sjølvlært arkitekt, og på toppen av ein karriere der han har fått til det meste. Relativt kynisk har han olboga seg fram til suksessen, og når han nå på litt eldre dagar ser attende, er det med både ei frykt for og lengt etter ungdomen. Han teiknar heimar folk kan bu i, men greier ikkje å skikke sin eigen. Ekteskapet med Aline (Ingrid Bergstrøm) skrantar, særleg etter ein skilsetjande brann tolv år tidlegare. På kontoret er han livredd for å sleppe den unge Ragnar (Vetle Bergan) til, og har eit ganske tvitydig og uavklåra forhold til bokhaldaren Kaja (Maria Omarsdottir Austgulen), som er Ragnars forlova. Så dukkar den merkelege og nesten mytiske Hilde Wangel opp, ei kvinne Solness møtte ti år tidlegare då ho berre var tretten år. I møtet med Hilde blir fortida rulla opp, både det nærast incestuøse som skjedde for ti år sia, alle dei lovnadane han gav henne, og etter kvart også det meste frå resten av livet hans. Det blir den gamle som blir tvungen til å gjere opp rekneskap med seg sjølv, Vårherre og omgjevnadane.

Johannes Holmen Dahl og scenograf og kostymedesignar Nia Damerell har vald å setje opp stykket som om det var i 1892 berre med litt forsiktig språkleg modernisering. Det er eit særs godt val for sjølv om situasjonen er gamal, og kjønnsrollene likeså, er tematikken aktuell så det held. Faktisk har eg aldri sett ei Ibsen-oppsetjing som tydelegare syner kor moderne Ibsen var. Utan å vere korkje påståeleg eller insisterande, grip dette rett inn i kvardagen vår.

Johannes Holmen Dahl gir oss ei oppsetjing som har full tillit til teksten og som lèt orda gjere jobben. Skodespelarane får ta seg god tid, kan dvele, lèt replikkane henge lenge i lufta og framfører det heile stillferdig og utan store faktar. Då blir også dei utsøkte små detaljane i mimikk og spel så tydelege. Som til dømes alt det usagte vi kan lese i andletet til Maria Omarsdottir Austgulen i hennar finstemte tolking av Kaja. Ei slik presentasjonsform er sjølvsagt krevjande, både for aktørane, som ikkje har anna å lene seg på enn teksten og eige spel, men også ei utfordring for publikum. Men når det blir gjort så dyktig som dette, ser vi verkeleg sanninga i den gamle devisen om at «less is more».

Scenografien til Nia Damerell er nærast fråverande med berre Eivind Myrens varsame lyssetjing, og ein tracingrull som einaste rekvisitt samt litt røyk som ei forsiktig påminning om bakteppet. Då blir også kontrasten stor til den relativt enkle, men særs illustrerande bruken av vertikale lysrøyr i siste akt.

Eindride Eidsvold er overtydande som byggmeisteren. Lågmælt, og med stoisk ro formidlar han ein person med tilsynelatande full kontroll, jamvel når Hilde Wangel konfronterer han med fortida og han tar til å analysere seg sjølv. Berre ein gong bryt han ut i eit stutt og valdsamt raseri mot den unge Ragnar, for raskt å finne attende til stålkontrollen. I Mari Hauge Einbus nesten leikande tolking av Hilde Wangel kan vi lese henne som ei konkret ungjente som oppsøkjer han vi i dag ville ha kalla ein overgripar. Men ho kan like gjerne vere ein metafor, eller eit skrømt som kjem attende og held dommedag over byggmeisteren.

Det heile blir gjort så enkelt, så tydeleg og så godt. Dette er scenekunst på høgt nivå.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. september 2018.)

TEATER

HILDRINGSØYA: Lågmælt, men likevel i store bokstavar får vi presentert historia om Svein og hans riving mellom systrene Hanna og Herborg. Og bak trugar svartsjuke, og ikkje minst den mystiske Etvart Jørgen, som stundom framstår mest som ei skummel hildring. FOTO: ESPEN STORHAUG

«Hilderøya»
Turnéteatret i Trøndelag, Black box
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Otto Homlung
Musikk: Asgeir Skrove
Kostyme: Berit Haltvik With
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Helga Haga og Tore B. Granås

Ei velspela dramatisering av ein av Olav Duuns mindre kjende romanar, ein roman som gir eit frampeik om forfattarskapen, men ikkje så mye meir.

Olav Duun (1876-1939) var frå Jøa i Namdalen, og i fleire av ungdomsåra rodde han fiske på Namdalskysten. Frå desse åra har han henta mye både av geografien og menneska som romanane hans handlar om, store episke verk som går djupt inn i menneskesinnet og forholdet deira til naturkreftene. Duun debuterte i 1907, og romanen «Hilderøya» frå 1912 er ei av dei første bøkene hans, ei bok som i dag ikkje er av dei mest leste. For det var først med «Juvikfolke», seksbindsverket frå 1918 til 1923, at han fekk sitt store gjennombrot. Romanen «Hilderøya» følgjer mye av den same tematikken som seinare romanar både med omsyn til persongalleri og geografi, men etter å ha sett Turnéteatret i Trøndelags dramatisering av romanen, er det relativt openbert kvifor «Hilderøya» ikkje er like kjend som «Juvikfolke», «Ragnhild-trilogien» og «Mennesket og maktene».

Hilderøya er ei fiktiv øy på Namdalskysten der det ikkje bur så mange, og der ein såleis ikkje går over bekken etter vatn for å finne ektefelle. Her bur Svein (Tore B. Granås), hovudpersonen i forteljinga, søkjande, men vankelmodig så det held. Han rivast mellom dei to systrene Hanna og Herborg (Helga Haga), den fyrste empatisk, omsorgsfull og god, og den andre spontan, erotisk og langt frå like føreseieleg. Inn i dette mikrokosmoset kjem Etvart Jørgen, ein skapnad som mest blir som eit skrømt, og som vi stort sett berre høyrer om, men som nokre få gongar blir diskret framført av Granås, då gjerne med ryggen til publikum. Medan Hanna er som ein Solveig som ventar på sin Peer, (det vil seie Svein) og stort sett er ei mogen frukt han kan plukke når han vil, er Herborg i langt større grad ei forførarisk femme fatale som legg garnet ut for både den mystiske, og nesten mytiske, Etvart Jørgen, og den langt enklare Svein. Og Svein let seg forføre og rivast mellom kven han skal «godblonke tel». Men der Einar Skjæraasen i sitt kjende dikt nesten er humoristisk i omtala av problemet med å velje mellom to, blir Duun langt dystrare. Her er i tillegg Svein fylt av tung og særs øydeleggjande svartsjuke overfor Etvart Jørgen, og utan at eg skal røpe korleis det går, så er det openbert at det er synd på menneska på Hilderøya. Verkeleg synd.

Otto Homlungs dramatisering og regi presenterer historia i retrospekt av to som ser ut på øya, og som deretter rullar ut dramaet for så å avslutte som dei starta. Det er eit godt grep. Dramatiseringa gir oss ei mengd små tablå der Tore B. Granås er Svein, og Helga Haga vekslar mellom dei to systrene ved å skifte kjoletopp og ikkje minst lynne og veremåte. Spelet deira er truverdig og godt, og dramaet blir fortald levande og tydeleg. Scenografien er enkel, berre nokre skuggebilde på ein projisert bakvegg, meir enn nok til å formidle historia og stemninga.

Problemet med denne produksjonen er at det i liten grad er ei viktig forteljing, og ikkje minst ei stemning å formidle. Jamvel om skodespelarane gjer gode rolletolkingar, er dette ei alt for enkel og firkanta historie som i stor grad blir gåande på tomgang. Dei fire rollefigurane blir frå Duuns side så tydelege at dei er meir representantar for ulike mennesketypar enn heile menneske, tidvis så spesielle at det blir nesten karikert. Og Svein, som rett nok har litt fleire sider, blir så vankelmodig at det er vanskeleg å tru på han. Eg har ikkje lese romanen «Hilderøya», men etter å ha sett urpremieren på dramatiseringa av romanen, er det forståeleg at boka ikkje er av Olav Duuns mest leste. Både persongalleriet og historia er for lite nyansert, men samstundes gir «Hilderøya» eit viktig frampeik om kva som etter kvart skulle kome av større litteratur frå Duuns hand.

TEATER

GODT VS. VONDT: Ragnhilds utstrekte hender hjelper lite mot Didriks infame vondskap. Tale og Håkon står tagale og ser på. FOTO: ERIK BERG

«Medmenneske»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Runar Hodne
Scenografi: Serge von Arx
Lysdesign: Andreas Fuchs
Kostyme: Maria Gyllenhoff
Med: Ragne Grande, Trond-Ove Skrødal, Jon Lockert Rohde, Hildegunn Eggen, Silje Lundblad, Per Bogstad Gulliksen, Mira Dyrnes Askelund, Wenche Strømdahl, Hans Petter Nilsen, Ole Christian Gullvåg og Andreas Tønnesland

Ei dramatisering som berre dels greier å ta vare på Olav Duuns univers.

Mange har freista å gjere teater av Olav Duuns storslagne romanar, men i det meste av det eg har sett, er bøkene langt å føretrekke. Nå har Runar Hodne dramatisert «Medmenneske» frå 1929, ein roman Duun sjølv dramatiserte for Det Norske Teatret i 1935. Laurdag var det premiere på Trøndelag Teater der Hodne også hadde regien. Trass i mange framifrå skodespelarprestasjonar, blei det diverre ei framsyning som berre dels greier å formidle handling og problemstillingar frå Duuns univers.

«Medmenneske» handlar om ei lita grend der Håkon (Jon Lockert Rohde) og kona Ragnhild (Ragne Grande) driv garden Stavsund, og der foreldra hans, Didrik (Trond-Ove Skrødal) og Tale (Hildegunn Eggen) bur på kåret. Ungfolket vil utvikle garden, men det vil også kårkallen Didrik, personifiseringa av alt som heiter vondskap, og gjennom intrigar, løgn og utruskap driv han sitt skitne spel medan omgjevnadane hjelpelaust ser på. Berre ei står rank i mot. Der Didrik er gjennomgåande vond, er Ragnhild hans motstykke, eit verkeleg godt menneske som vil alle vel, og som trur på det gode. Gjennom ein komplisert og lang intrige endar det heile opp med at Ragnhild likevel drep Didrik, ikkje for eiga vinning, men for å hjelpe Håkon og resten av menneska rundt henne. Men «Ein drep ikkje det vonde med øks», og drapet blir inga løysing. I romanen rullar Duun ut eit mangefasettert persongalleri der alle har sitt å streve med. Han held fram den ibuande kampen mellom godt og vondt i menneska, og reiser viktige moralske og eksistensielle spørsmål.

I Runar Hodnes dramatisering og regi er vi i eit ekstremt dystopisk miljø, forsterka av den svarte scenografien til Serge von Arx der det bokstaveleg talt regnar heile tida. I dette landskapet blir folka meir representantar for ulike moralske og menneskelege haldningar enn heile menneske. Det blir først og fremst einsidig svart og håplaust i staden for eit psykologisk drama der ein kjem under huda på dei ulike rollene. Alt går seint, blir måla ut med brei pensel og svært store bokstavar, og det episke frå romanen blir freista tatt vare på ved at skodespelarane vekslar på å spele rollene sine og å framstille seg sjølv i tredje person. Det fungerer berre delvis. Duuns persongalleri er ikkje så stort, men intrigen er komplisert, og ei alvorleg innvending er at om ein ikkje har lese boka, er det tilnærma uråd å forstå kven som eig kva for gard, kven som er gravid med kven, og kva som eigentleg skjer. Spesielt fordi dei andre enn Didrik, Tale, Ragnhild og Håkon berre blir statistar, nesten pappfigurar, og har fått alt for lite å spele på. Slik blir dette diverre Duun for dei innvigde.

Framsyninga blir delvis redda av at skodespelarprestasjonane er framifrå, toppa av ein ekstremt infam Trond-Ove Skrødal og ei inderleg og eiegod Ragne Grande, men der også Hildegunn Eggen og Jon Lockert Rohde leverer særs truverdige tolkingar. Og så må eg få framheve Wenche Strømdahl som trass i at ho ikkje har fått mye å spele på, likevel greier å gjere tolkinga av Kvitugla med så finstemt, vart og sikkert spel at det gjer møtet med gamaltanta til ei lita oppleving.

(Ei kortare utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. september 2018.)

TEATER

FLØYEL OG KANDELABRE?: Omgjevnadene er ikkje avgjerande om kjærleiken er stor nok. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«Romeo og Julie»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av William Shakespeare
Regi: Glenn André Kaada
Scenografi og kostyme: Sven Haraldsson
Med: Ole Christoffer Ertvaag, Ingrid Unnur Giæver, Nina Ellen Ødegård, Iren Reppen, Anders Dale med fleire.

Ei framsyning med fleire spennande regival som ikkje alltid er like godt løyst.

Rogaland Teaters «Romeo og Julie» tar oss til ei søppelfylling i Verona der vi møter dei rivaliserande familiane Capulet og Montague i joggebukser og «ganz unten». Slik syner regissør Glenn André Kaada oss situasjonen og intrigen, meir enn tida og staden. I eit hav av søppelposar, og i ei herleg blanding av William Shakespeares bundne verseform og langt meir munnleg og direkte tale, målar aktørane ut handlinga forbausande tru mot originalen, men likevel med ein god distanse. Her er korkje maskeradeball eller fektescener. Og kjende tablå som balkongscena og giftdrikkinga i krypten blir ikkje rituelle øvingar, men i staden heilt integrerte i handling og framdrift utan at framsyninga mistar dramaturgi.

Romeo og Julie blir oftast framført av små og tunne skodespelarar som skal illudere den heilt pubertale ungdomen. Også her har Kaada gjort andre, og gode val. Ole Christoffer Ertvaag og Ingrid Giæver er ganske vaksne og mogne ungdommar som difor også blir meir truverdige i dei sterke eksistensielle vala dei tar. Sjølv om dei er to likeverdige unge elskande, er det ofte Julie som blir den mest interessante av dei. Det er mogeleg dette skuldast kjønnsperspektivet, for Julies val er nok meir kontroversielle enn Romeos, og det får vi tydeleg sjå i denne oppsetjinga der Ingrid Giæver i debutrolla si, rett frå Teaterhøgskolen, leverer ei overtydande tolking av den kompromisslause og særs vanskelege kjærleiken.

Sjølv om «Romeo og Julie» er tidenes kjærleikstragedie, er korkje originalteksten eller denne oppsetjinga utan humor. Tvert om. Iren Reppen gjestar teateret i rolla som ei omstendeleg, men særs leiken og humoristisk amme. Anders Dales entré som presten Lorenzo var eit herleg døme på alle dei kontrastane Kaada har valt å spele på. Og det heile toppar seg med Nina Ellen Ødegårds androgyne og fullstendig infame tolking av Mercutio.

Scenografien til Sven Haraldsson er relativt enkel, ein videoskjerm, eit hav av plastposar og ein krypt som vi fekk sjå via ei litt søkt video-overføring. Søppelberget fungerte i hovudsak godt, men var kanskje noko sterilt. Med alle desse reine plastposane var det ikkje mye som kunne illudere skit og illelukt.

«Romeo og Julie» i Glenn Andre Kaadas regi er blitt ei litt sprikande og rar framsyning. Mange av regivala er gode, men jamvel om søppelfyllinga kanskje berre er ein metafor, er det litt for mange premiss og logiske brester vi må godta. Når gamle Capulet bur på ei søppelfylling, og samstundes trugar Julie med å gjere henne arvelaus om ho ikkje vel den friaren han ønsker, blir det eit ufriviljug komisk trugsmål. Eg har også problem med å sjå kva, eller kva nytt, Kaada vil fortelje oss. Men samstundes er det i denne ganske kontrastfylte oppsetjinga mange strålande einskildscener, og tidvis også mye god underhaldning.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 8. september 2018.)

TEATER

FAR OG SON: Det er fåfengt når Walter freistar å overtyde sonen Anton om at vala hans er feil. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

«Eplene i Messehagen»
Gruveteater, Gruvetårnet i Malm
Tekst og musikk: Rasmus Rohde
Regi og koreografi: Paul Ottar Haga, Cynthia Kai og Joakim Nätterqvist
Scenografi: Erlend Haga
Musikalsk leiar: Asgeir Skrove
Med: Ståle Bjørnhaug, Britt Langlie, Vetle Røsten Granås, Joakim Nätterqvist, Evy Kasseth Røsten, Rebekka C. Opdal, Eir Inderhaug, Andreas Ven Langø med fleire, blant dei heile fire manns- og blandakor.

Eit særs truverdig og tidsriktig bilde av korleis det var å vakse opp i eit gruvesamfunn for berre dryge femti år sia.

Norsk gruveindustri er eit stort sett avslutta kapittel, med ei både stolt og svart historie. Gruvene som dukka opp frå 16-1700 talet med Kongsberg og Røros som dei største og mest kjende, representerer på mange vis starten på den industrielle revolusjonen i landet vårt, i eit elles førindustrielt Norge. I små bondesamfunn på ofte ganske uvegsame plassar der det tidlegare knapt var busetjing, vaks det opp einsidige industristader, og denne utviklinga skaut fart frå førre århundreskiftet og utover nittenhundretalet med storheitstida i tiåra etter krigen. På den tida var det eit utal slike små gruvesamfunn som Røros, Folldal, Skorovatn, Løkken, Sulis, Svea og Malm, berre for å nemne nokre av dei. I dag er det meste historie, ikkje først og fremst fordi malmførekomstane er borte, men på grunn av prisane på verdsmarknaden. Ein etter ein avvikla dei eller gjekk konkurs, og i dag er berre minna og eitt og anna gruvetårn att.

Ein så viktig del av vår tidlege industrielle historie med gruvearbeidaren som representant for den første framveksten av eit moderne proletariat i Norge, er sjølvsagt viktig kulturhistorie, og Johan Falkbergets bøker frå gruvedrifta på Røros er framleis allemannseige og del av vår litterære kanon. Men Falkbergets bøker handlar mye om den eldre gruvehistoria, og lite er skrive om tida då mekaniseringa og stordrifta tok over for det meir manuelle arbeidet. Dette har skodespelar og heimbygdsentusiast Evy Kasseth Røsten ønska å gjere noko med. Ho er sjølv oppvaksen i Malm, ein liten tettstad inst i Trondheimsfjorden der Fosdalen Bergverk dreiv utvinning av jernmalm og svovelkis frå 1906 til 1997. Kontakt med Rasmus Rohde blei oppretta, han skreiv manus og musikk, og for ti år sia var det urpremiere på bergverksspelet «Eplene i Messehagen», og sia har det annakvart år blitt framført framom det ruvande gruvetårnet som står som eit monument, og sår, etter ei tid som definitivt er borte. I år er det tiårsjubileum og altså sjette gongen spelet blir framført, og nokså beskjemma må eg melde at det er først i år at eg har fått høve til å sjå det.

Det heilt spesielle med gruvesamfunna samanlikna med det meste av annan norsk nittenhundretals industri, er at dei låg på små stader der det tidlegare i beste fall berre var litt jordbruk, men knapt annan busetjing. Her var såleis lite av infrastruktur som vegar, skule, helsestell og anna som må til for å få eit samfunn til å fungere. Frå inkje vaks desse plassane på stutt tid opp til å ha fleire tusen innbyggjarar og hundrevis av tilsette. Slike einsidige industristader blei company towns der gruveselskapet stod for det meste, og der dei fleste budde i verkets hus. Å skaffe arbeidskraft lokalt var langt frå tilstrekkeleg, og samfunna blei ein smeltedigel der arbeidarane ofte var ei herleg blanding av tilreisande rallarar, svenskar og bygdas eigne. Kulturelt og politisk førte dette til mye spennande. Den særs einsidige næringsstrukturen førte på same tid til store klasseskilnadar, og medan Norge i etterkrigstida blei meir og meir egalitært, var dei gamle klassemotsetnadane langt meir synlege i gruvesamfunna. Og dei blei faktisk halde ved like både av arbeidarane og dei kondisjonerte.

Rasmus Rohde tek oss attende til 1960, ei tid då sosialdemokratiets samarbeidsideologi i stor grad hadde vunne fram, også på høgresida i politikken. Men i Malm budde framleis arbeidarane i småkårshus i «Korea» på eine sida av elva medan funksjonærane budde i villaer i «Latterlia» på andre sida, og der dei mora seg i danna selskap i direksjonsboligen «messa» medan arbeidarane song i kor eller dreiv med revy. For ikkje å snakke om deltakinga i gruvearbeidarforeininga, ei avdelinga av det eingong så stolte Arbeidsmandsforbundet. Sjølv om ungane gjekk på same skule, var det relativt vasstette skott mellom arbeidar og funksjonær. Og klassehatet var meir enn synleg.

STOLT OG KOMPROMISSLAUS: Walter er kommunist og aktivist, medan kona Mildrid er meir forsonande. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Blant dei mange gruvearbeidarane i denne historia er den innvandra svenske kommunisten Walter Jønsson (Joakim Nätterqvist) og kona hans Mildrid (Evy Kasseth Røsten), samt dei to døtrene deira og sonen Anton (Vetle Røsten Granås). Walter er ein stolt, men samstundes fullstendig kompromisslaus aktivist som ikkje går av vegen for å nytte nevane om argumenta hans ikkje strekk til, medan Mildrid er langt meir forsonande, Og medan Walter dyrkar gamle arbeidarsongar og Paul Robeson, er den fjorten-femten år gamle sonen Anton meir opptatt av Jussi Björling og ein draum om sjølv å kunne bli operasongar. Det blir sjølvsagt kulturkollisjon, og for dei som hugsar filmen om den engelske gruvearbeidarsonen Billy Elliot, er det mye av same tematikken.

Inn i dette vesle mikrokosmos av eit samfunn kjem det flyttande ein ny funksjonærfamilie. Henrik Stenersen (Andreas Ven Langø) er nytilsett ingeniør, medan kona Eleonore (Eir Inderhaug) er tidlegare operasongar som har godtatt å bli med på lasset på grunn av dei særs gode økonomiske vilkåra mannen har fått. Men saknet av opera og kultur er openbert og blir kompensert med i meste laget alkohol. For dotter deira, Kate (Rebekka C Opdal), blir møtet med klassesamfunnet, og ikkje minst klassehatet sjokkerande, og ho blir eit mobbeoffer som går mye åleine.

ARVESYND: Det nedarva klassehatet gjorde at det heller ikkje var lett å vere borgarunge. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Men så møtest Kate og Anton, han får etter kvart songundervisning av Eleonore, syner seg å vere ein uslipt diamant, og blir beden om å synge på funksjonærfest i messa. Det er sjølvsagt klassesvik og uhøyrt for Walter, og betre blir det ikkje av at det ikkje berre er song, men også søt musikk mellom Kate og Anton i eit håplaust og fullstendig ulovleg kjærleiksforhold som ein moderne Romeo og Julie. Korleis det vidare går, skal eg ikkje røpe, men som bergverkshistoria, er også denne historia ganske mollstemt og utan ein tradisjonell happy ending.

Regissør Paul Ottar Haga og forfattar Rasmus Rohde presenterer historia i retrospekt der den aldrande Anton (Ståle Bjørnhaug) ser attende på livet og gruvesamfunnet, og lever som ein slags museumsforvaltar eller snarare ruinforvaltar i det som er att av gruva etter at alt blei lagt ned. Så kjem den like aldrande Kate (Britt Langlie) heim for å gravleggje si gamle og alkoholiserte mor, og i møtet mellom dei to som i femti år har gått heilt ulik vegar i livet får vi nøsta opp både historia til dei to små familiane og i store trekk også gruvesamfunnet.

Rohde har gjort imponerande god research og fått fram eit vell av fine nyansar og detaljar i miljøskildringa frå sekstitalets Malm. Dette kan eg seie fordi eg som meldar denne gongen er langt frå gild, – eller kanskje er det nettopp det eg er. Eg vaks opp og hadde ungdomstida mi på Verket i Folldal på det same sekstitalet, og det Rohde fortel frå Malm, kunne like gjerne ha skjedd i heimbygda mi der vi også budde på kvar vår side av bekken, der det var staselege selskap i direksjonsboligen, som til liks med den i Malm hadde eigen tennisbane, og der klasseskilnadane var eit sjokk for ein elleveåring som kom flyttande frå eit ganske egalitært Oslo. Det var såleis nummeret før eg kjende att lukta av svovelkis.

Det er eit mektig epos som blir rulla ut framfor gruvetårnet i ein scenografi der Erlend Haga både greier å nytte tårnet og dei gamle bygningane, skinnegang og gamal infrastruktur samstundes som han har greidd å få fram heimane til dei to familiane vi følgjer, og også elva som ein metafor for klasseskiljet. Rasmus Rohde er ein framifrå låtskrivar, og har skrive ei rekkje songar som blir framført både stillferdig og mollstemt som små balladar, og i store imponerande velkoreograferte masseopptrinn med heile fire songkor. Eg gjekk i surr i teljinga, men på det meste verka det som det var nærare hundre statistar på scena, og at Paul Ottar Haga har fått dei til å framstå så synkroniserte med etter det eg vil tru er relativt stutt prøvetid, er imponerande.

KOMPENSASJON: Alkoholen kan bli ei trøyst når ein operasongar må bli med på lasset til det som neppe er verdas navle. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Dei profesjonelle skodespelarane er alle botnsolide og tydelege i rolletolkingane sine, og Eir Inderhaug synte at ho ikkje berre er ein framifrå operasongar, men også ein særs god skodespelar i ei overtydande og truverdig tolking av funksjonærfrua som trass i relativ rikdom også på sitt vis var blant dei undertrykte. Og så må eg ta fram rolletolkingane til dei to unge hovudrolleinnehavarane, Anton og Kate. Rebekka C Opdal er akkurat så sjenert og blyg som ho skal vere, og formidlar på utmerka vis at det kunne vere minst like vondt og vanskeleg å vere borgarunge i eit slikt klassesamfunn. Og i samspelet med Anton blir det mange gripande og magiske tablå. Vetle Røsten Granås har eit nærvær og ei utstråling som gjer han til det sjølvsagte midtpunktet også i store masseopptrinn. Han er trygg i rolla, tar tida han treng, og syner eit stort kjensleregister, særleg når faren i eit raseriutbrot øydelegg heile platesamlinga hans. Og så er det heilt rett som Eleonore seier, – han er eit stort songtalent og nokre av framføringane hans var til å grine av.

Tittelen «Eplene i Messehagen» er ein metafor for dei forbodne epla i hagen til direksjonsboligen, ein populær plass for å dra på slang for arbeidarungane. Rasmus Rohde har brukt mye tid på å lage forklarande og tidsriktige miljøskildringar, og dei fleste av dei er både gode og korrekte. Men han blir tidvis for omstendeleg, og første akt er nok i litt for stor grad ein transportetappe der for mye skal med, og der det tek i lengste laget før vi kjem til den eigentlege handlinga. Ei dramaturgisk innstramming kunne nok ha vore på sin plass. Men opningsscena var eit døme på det motsette der ein kanskje skulle ha nytta litt meir tid. Vi får alarmklokker, raude lys og ei ulukke der arbeidarane hastar ut av gruva med ein kollega som har klemt seg helselaus. Dette er Anton Jønsson, og hendinga er viktig for både forteljing og seinare framdrift, men kunne ha vore formidla tydelegare. Gruva var ingen helsestasjon, ulukkene var mange, og bak det heile truga den snikande silikosen, lungesjukdomen som tok livet av, eller øydela det for hundrevis av gruve- og tunellarbeidarar. Eit stykke ut  handlinga forstår eg at ulukka til Anton kanskje var meir øydeleggjande og viktig for livsvala hans enn opningsscena skulle tilseie.

Med «Eplene i Messehagen» har gruvesamfunnet Malm fått eit litterært og scenisk monument som dei kan vere umåteleg stolte av. Men sjølv om dette er historia om to familiar ved Fosdalen Bergverk, har det også langt meir ålmenn interesse. For dette er samstundes historia om klasseskilja, konfliktane, dagleglivet og tilværet for folk i alle dei nedlagde gruvesamfunna i dette landet. For ein gongs skuld veit eg faktisk kva eg snakkar om, for det meste av dette kunne like gjerne ha skjedd i Folldal, på Løkken, i Skorovatn eller i Sulis. Det er klårt at det er spesielt og gir ein eigen autentisitet at det heile blir spela ved gruvetårnet i Malm, men dette er ei teateroppsetjing som burde ha interesse for alle som har vakse opp i eller i nærleiken av eit gruvesamfunn.

TEATER

SKEPTISK: Når det er krig skal ein vere skeptisk til det meste. Slik det første møtet var mellom Ludvik og Irene og Anne-Ruth. FOTO: KNUT RØNNING

«Operasjon Oleander – Flukten»
Foreningen Operasjon Oleander, Ner-Killingberg, Leksvik
Av Marte Hallem
Regi: Espen Løvås
Musikk: Knut Ola Vang
Kostyme: Bjørg Grønflaten
Lysdesign: Trond Walleraunet
Med: Pål Hasselvold, Mathias Melsæter Rydjord, Line Heie Hallem, Helga Haga, Barbro Hølaas Vang, Terje Aunan, Petter Harald Kimo og mange fleire.

Ei gripande historie om vår særs nære fortid og om heilt vanlege menneske som tok viktige og avgjerande verdival med fare for eige liv.

Dei fleste historiske spela dreier seg om ganske fjern fortid slik som saga- og vikingtid, eller i alle fall historier frå eit par hundre år attende. I Leksvik på Fosen har dei tatt tak i så nære hendingar som siste verdskrigen, og det er ganske dristig, for her er det framleis tidsvitne i live, folk med eigne eigarskap til historia. Då skal du trø litt meir varsamt som forfattar. Og i staden for å produsere eit spel som kan rullast ut kvart år som eit historisk ritual, har dei vald å lage ein trilogi som skal presenterast over tre år. Dette er vågale val som fort kunne ha enda med havari, men å vere dristig er i høgste grad i tråd med tematikken i historia, om dei langt meir modige vala store delar av lokalbefolkninga i Leksvik og på Fosen tok for berre 75 år sia. Urpremieren på «Flukten» del 1 av trilogien «Operasjon Oleander» laurdag blei ei uvanleg sterk oppleving med rundt hundre pårørande og etterkomarar av dei involverte til stades, toppa av to av dei personane det heile dreia seg om, personar som kan takke ein handfull leksværingar for at dei framleis er i live.

På forsommaren 1944 sette den tyske okkupasjonsmakta med god hjelp av Rinnanbanden og andre kollaboratørar inn ein av dei største aksjonane mot norsk sivilbefolkning under krigen i det dei kalla «Operasjon Oleander». Målet var å rulle opp og arrestere motstandsfolk på Fosen i Trøndelag. Truleg blei meir enn hundre arresterte, og to døydde etter grov tortur. Årsaka til denne uvanleg omfattande aksjonen, var at Fosen i lang tid hadde vore eit viktig område for motstandsarbeid, og ikkje minst for å lose norske jødar og rømte krigsfangar trygt over til Sverige. Denne historia er det som det ferske produksjonsselskapet Foreningen Operasjon Oleander gjennom leiaren og eldsjela Barbro Hølaas Vang har sett seg føre å dokumentere og dramatisere, og nå som tidsvitna er i ferd med å døy ut, er det avgjerande å skape nye arenaer for å ta vare på den viktige historia. Ikkje minst med det bakteppet av migrasjon og folk på flukt som vi opplever i dag. Forfattar og dramatikar Marte Hallem blei kontakta for to år sia, og har skrive ein trilogi om «Operasjon Oleander» og bakgrunnen for han. Første bolken heiter «Flukten» og tar oss attende til tida rundt unntakstilstanden i Trøndelag i oktober 1942 og jødedeportasjonane i månaden etterpå.

Vi blir tatt med til garden Ner-Killingberg i Leksvik som i dag er eit freda gardsmuseum, som har eit naturleg og idyllisk amfi for å spele teater, og som heller ikkje ligg så veldig langt frå garden Moan der det meste av den verkelege handlinga fann stad. Her møter vi sjølvfolket Gunnar og Marta, syskena Jon, Johan og Kristoffer Moan samt svogeren Ludvik Kruksve og syster hans Borghild. På Moan har Sara Bodd (Barbro Hølaas Vang) og ungane hennar, Sonja, Arne og Judith alt vore i skjul ei tid ettersom forholda i Trondheim var utrygge. Hit kjem også Irene Klein (Line Heie Hallem) og den vesle dottera hennar, Anne-Ruth. Med Jon Moan (Pål Hasselvold) som ein slags forteljar, får vi innblikk i situasjonen hausten 1942, og det heile opnar relativt fredeleg med dagleglivet på ein gard. Sjølv i krig er det kvardagar, og ungar vil alltid synge og leike. Det er fine, varme og truverdige miljøskildringar, men heile tida med eit bakteppe av alvor, og ikkje minst dei eksistensielle vala dei vaksne er nøydde å ta. Ludvik Kruksve (Mathias Melsæter Rydjord) var med i kampane i Narvik i 1940, og er skeptisk til meir deltaking. Og syster hans, Borghild (Helga Haga) er tenestejente på Moan, forelska i Jon, og vil ikkje at kjærasten skal utsetjast for den faren det er å setje seg opp mot okkupasjonsmakta. «Med fare for eige liv hjelpte dei flyktningar i skjul», seier vi ofte, nesten som eit munnhell. Men det er viktig å hugse det verkelege innhaldet i omgrepet «med fare for eige liv». Under krigen var det dødsstraff, og han blei også handheva, for å hjelpe jødar. Det var difor ikkje spesielt enkle val desse heilt vanlege menneska bala med, og regissør Espen Løvås har lagt stor vekt på dei kvalane desse folka gjekk gjennom slik at dei er blitt truverdig og godt skildra.

Dagleglivet på Moan går sin vante gang, trass i krigen rett utom stovedøra, men etter kvart som rykta om massearrestasjonar av jødar, transportskipet Donau og deportasjonar til det som framleis var uvisst, forstod dei at heller ikkje Moan og Leksvik var nokon trygg plass. Ein måtte få dei to jødefamiliane anten til England eller Sverige, og helst så raskt som råd. Sjøvegen blei forkasta, og då gjenstod Sverige. I nærast grenselaus naivitet hadde Boddfamilien reist attende til Trondheim, men blei med hjelp av leksværingane i det som nærast var ein lynaksjon raskt losa vidare i ein dramatisk flukt med bil til Haltdalen og på ski vidare over til Sverige. Dette skjedde i slutten av november 1942.

FLAT LÆRINGSKURVE: Når ein aldri har hatt ski på beina, er det ikkje gjort å lære kunsten på eit par veker. FOTO: KNUT RØNNING

Verre var det med Irene Klein og den berre fire år gamle dottera. Irene var opphaveleg tysk, men hadde flykta frå naziregimet. I Paris møtte ho Trondheimsmannen Josef Klein, gifta seg og blei med han til Norge. Ho hadde aldri hatt ski på beina, og då ho skulle hjelpast til Sverige, blei ho fyrst lagt i kombinert skjul og treningsleir på ein seter for å lære å gå på ski medan ho venta på los. Læringskurva var langt frå bratt for å seie det forsiktig, og først 18. desember starta dei flukta over Fosen, Trondheimsfjorden, Verdalsfjella og til Sverige. Ved hjelp av særs gode lyseffektar (Trond Walleraunet) og ein røykkanon får vi på det elles så fredelege inntunet på Ner-Killingberg ein forbausande god dramatisering av den vanskelege og fysisk særs krevjande flukta. Irene og Anne-Ruth kjem seg til Sverige og der blir dei – under over alle under – gjenforeina med Josef som på mirakuløst vis har unngått å bli sendt med Donau og i tillegg greidd å rømme frå fengsel i Oslo. Medan Kleinfamilien blir i Sverige, tek redningsmennene seg attende, og julaftan 1942 er dei heime att på Moan, klåre for nye redningsaksjonar. Men det får vi vite meir om i del to til neste år.

Marte Hallem har gjort god research og laga ei forteljing som på same tid som ho er tru mot historia, også blir godt teater. Det er fine miljøskildringar, det er særs dramatiske høgdepunkt, og ikkje minst er det brukt mye tid på dei vanskelege eksistensielle vala desse menneska blei stilt overfor. Espen Løvås har tatt godt vare på alt dette i regien. Men Hallem og Løvås kunne nok ha tatt seg litt betre tid med nokre av sceneskifta. Når det trekkjer seg til mot flukt, kjem ein del vendingar noko brått på, og nokre av desse tablåa blir også spela i litt større bokstavar enn dei langt meir dvelande og godt førebudde scenene. Men dette er bagatellar som truleg også kan justerast undervegs.

Personinstruksjonen til Løvås er imponerande. Dei fire leiande rollene blei spela av profesjonelle, men spelet til dei øvrige var heilt på høgde, og særs truverdig. Ganske eksepsjonell var den vesle jenta Mali Johanne Odden som spela fireåringen Anne-Ruth. Ho hadde eit nærvær og eit register som var forbløffande, og som, trass det dystopiske bakteppet, ga framsyninga ein dimensjon av barnleg glede og framtidsoptimisme. Scenografien er eit dugnadsprosjekt, er enkel og fell relativt naturleg, men fungerer særs godt både historisk og stemningsskapande, og ved at det blir spela i nattemørke seint på kvelden, blir den fine lyssettinga eit vel så viktig scenografisk element.

Komponist og musikalsk leiar er Knut Ola Vang som har laga ei blanding av klezmermusikk og norsk tradisjon, og samstundes nytta meir kjend stoff. Heilt magisk var finalen då unge Judith Bodd (Lina Aunan) song «Til ungdommen» nesten a capella, og med ei sår og skjør røyst som var til å få frysningar av.

TO BLAD JUDITH: Den unge Judith møter den verkelege Judith Bodd Bernstein etter framsyninga. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Flukten» som del 1 av trilogien «Operasjon Oleander» er blitt ei politisk sterk og minneverdig framsyning, ei oppsetjing som både tek vare på vår nære historie, og som samstundes har heilt tydelege og openberre parallellar og lærdomar til dagens røyndom. Uvanleg sterk var premieren med både Anne-Ruth Klein og Judith Bodd og så mange andre pårørande og etterkomarar til stades.

Judith Bodd Bernsteins gripande takketale etter framsyninga var ei viktig påminning om at vi aldri må gløyme. Og om at også heilt vanlege menneske kan og må ta eksistensielle og vågale val som kan tyde liv og død for både dei sjølve og medmenneska rundt dei. Etter denne framsyninga sit eg att med spørsmålet: Kva ville ha skjedd i dag? Ville vi ha våga å ta dei sama vala? Eg er diverre redd svaret ikkje er like eintydig som det var for Jon, Borghild og Ludvik.

TEATER

UKOMPLISERT: Med enkle middel og gode skodespelarar som i tillegg er særs opne for innspel frå publikum, går det godt å lage upretensiøst og underhaldande forteljarteater. FOTO: SONDRE SØRSDAL

«Skomakeren som var så glad i å synge» og «Mannen og kona som bodde så trangt»
Jødisk kulturfestival i Trondheim, Comfort Hotel Park
Av Eva Scheer
Regi og bearbeiding: Rita Abrahamsen
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Med: Madeleine Brandtzæg Nilsen og Ibrahim Fazlic

Sjarmerande og interaktivt forteljarteater som openbert fall i smak hjå dei yngste.

Det er jødisk kulturfestival i Trondheim denne helga, og i tillegg til konsertar, føredrag, bokbad og meir til, er det også teater, og denne gongen ei familieframsyning mynta i hovudsak på dei som er frå tre år og oppover. Den norske, jødiske forfattaren Eva Scheer (1915 -1999) har gjendikta fleire jødiske forteljingar som ho fekk overlevert frå bestemora med bakgrunn frå Aust-Europa. To av desse stutte historiene er nå sett i scene av Rita Abrahamsen som eit lett regissert og dramatisert forteljarteater, framført av skodespelarane Madeleine Brandtzæg Nilsen og Ibrahim Fazlic.

I eit konferanserom på Comfort Park Hotel i Trondheim, med utsikt til ein vakker bakhage får dei yngste leggje seg på puter heilt fremst medan vi vaksne sit bak dei. Med ein sjarmerande entré frå hagen, klatrande inn til oss gjennom eit vindauge, blir merksemda frå dei yngste fanga, og med det nivået sett for framsyninga.

Dei to skodespelarane vil fortelje oss historiene «Skomakaren som var så glad i å syngje» og «Mannen og kona som budde så trongt», og til det nyttar dei unganes eige språk for slikt. Det blir rollespel der kjønn, utsjånad og kor eigna du er for rolla, er heilt uvesentleg. Om det er min tur til å vere mann, så er eg det sjølv om det motsette ville vere meir naturleg. Så må publikum nytte fantasi og innleving for å få utbytte, og det er det heilt openbert at ungane gjer, for her er dei fullstendig med frå fyrste stund. Nilsen og Fazlic er opne og lyttande, i stand til å ta innspela frå dei yngste, og gjer dette til ei uvanleg god interaktiv oppleving samstundes som greier å få framsyninga attende på sporet om det skeiar litt for mye ut. Og det gjer det stundom, for innimellom tar dette heilt av og nærmar seg det hysterisk elleville.

Eg skal halde meg frå å komme med noko innhaldsresymé både fordi det kanskje vil øydeleggje opplevinga for framtidig publikum, og fordi historiene heller ikkje er spesielt kompliserte. Felles for dei er at det ligg ein enkel fattigmannslogikk som eit underliggjande tema i båe, ein filosofi om at ein kanskje skal vere nøgd med det ein har og ikkje tru at materiell nivåheving vil gjere livet så mye meir lukkeleg.

Framsyninga blei vist fyrste gong på den jødiske kulturfestivalen i fjor, og skal etter dette spelast på ulike bibliotek i regi av Den kulturelle skulesekken.

TEATER

AURORA BOREALIS: På forbløffande enkelt vis tryllar Trond Peter Stamsø Munch fram eit pulserande nordlys, på same vis som han lagar eit utal særs illustrerande lydeffektar. FOTO: MARTN EILERTSEN

«Tidens korthet»
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Av Lars Saabye Christensen – i samarbeid med Egill Pàlsson, Tale Næss og Trond Peter Stamsø Munch
Regi: Egill Pàlsson
Musikk: Hildur Guðnadóttir:
Med: Trond Peter Stamsø Munch

Eit personleg og intenst forteljarteater om ei firehundreår gamal historie som også grip inn i forteljarens eige liv og dagen i dag.

Som ung gut i Tromsø, fann Trond Peter Stamsø Munch ein dag Thorkild Hansens biografi «Jens Munk» i bokhylla, og undra seg på at namnet var skrive feil. Faren til Trond Peter heitte Jens Munch, og hadde ikkje noko med den andre Jens å gjere, men slik var nyfikna til Trond Peter vakt, og rundt førti år seinare er det, med hjelp av forfattar Lars Saabye Christensen, regissør Egill Pàlsson og dramaturg (og kone) Tale Næss, blitt teater av det heile. Framsyninga er ein samarbeidsproduksjon med Hålogaland Teater, og hadde urpremiere under festspela i Nord-Norge i juni i år, og etter berre ei framsyning i Harstad, er ho nå sett opp i teaterkjellaren på Trøndelag Teater der ho skal visast i to veker framover.

Jens Munk var født i Barbu ved Arendal i 1579 som «uekte son» av adelsmannen Erik Munk som seks år etter blei fengsla for «horeriet», og som døydde i fengselet. Jens reiste til sjøs alt som 12-åring, steig raskt i gradane og gjorde ganske stor karriere. I mai 1619 la han ut frå København med fregatten «Enhjørningen» og jakta «Lamprenen» og ei besetning på 67 mann. På oppdrag frå Christian IV skulle dei finne Nordvestpassasjen, snarvegen til Kina. Så viss på at dette skulle lukkast var han, at mannskapet ikkje hadde med seg klede for den arktiske vinteren. Når vinteren kom ville dei alt vere i Kina, meinte han. Slik gjekk det sjølvsagt ikkje, dei måtte overvintre i Hudson Bay, ein plass Jens Munk kalla Munkehavn, og vinteren var hard. Då våren kom, var 64 avlidne, og det såg stygt ut også for kapteinen. Men på mirakuløst vis greidde han seg, og saman med dei to andre overlevande segla dei jakta «Lamprenen» på minst like mirakuløst vis heimover. Og under over alle under nådde dei Bergen og etter kvart København hausten 1620 der dei langt frå blei møtte som heltar, men tvert om fengsla for å ha øydelagd kongens eigedom. Fire år seinare skreiv Munk ei bok om reisa. Så blei det ganske stille om han før den danske forfattaren Thorkild Hansen i 1965 skreiv biografi om Jens Munk, og boka blei omsett til norsk i 1976.

Denne boka er det altså ungguten Trond Peter Stamsø Munch blei fascinert av, og som saman med innvovne historier om dagens Arktis og ikkje minst om faren, den legendariske og namngjetne fyrste fylkeskonservatoren i Troms, Jens Storm Munch (1927 – 2008) er blitt eit intenst og gripande forteljarteater der scenografien er fantastiske lydkulisser laga i sanntid der og då.
Publikum blir utstyrte med hovudtelefonar, og på scena er det stort sett berre Trond Peter Stamsø Munch, eit miksebord, og diverse enkle remediar som kan lage lydar. Vi får instruksjon om bruk av headsetta, og om at dei på signal skal takast av og på, og så er vi i gang. Munch fortel historia kronologisk frå si eiga oppdaging av Hansens biografi, ungdomens fascinasjon for seglskuter og forholdet til faren før han tek fatt på den eigentlege biografien, men heile tida med innvovne og ganske saumlause avstikkarar til nåtida og til hans eigen far.

Scena er så godt som nake, berre ein torso som kan illudere sjøkapteinen, miksebordet og nokre kasser til å lage lyd av. For dette er sceneversjonen av høyrespel og radioteater. Hildur Guðnadóttir gir godt tonefølgje på cello, men utanom det, blir alt laga av Munch der og då. Ved å dunke med kassar, blåse i mikrofonen, rasle med papir, og meir til, samstundes som han samplar både eigen tale og lydane, skapar han eit univers der vi kjenner vind, kulde og håpløysa på kroppen. Eit par visuelle effektar er også med, slik som røykkanonen som gir oss eit skoddehav der det er umogeleg å navigere, også fordi området er rett over den magnetiske nordpolen. Og den enkle men fantastiske illusjonen av nordlyset som han skapar med ein lyskastar og ein rull cellofan!

Framsyninga er sjølvsagt først og fremst forteljarteater. Og med fleire gode og parallelle historier der hovudforteljinga også er særs dramatisk, blir det ei sterk og særs gripande oppsetjing. Men ettersom Munch nyttar så mange målande effektar (utan at dette er i nærleiken av effektmakeri), blir det ei historie med mange lag, og også ganske personleg. Særleg er dødskampen til Jens Munk i nokre junidagar i 1620 så sterkt formidla at eg var overtydd om at no var det slutt. Men det var det altså ikkje. Om eg skal trekkje fram ei lita innvending, må det vere at i denne sekvensen var det også fletta inn litt om Erik Munks svik då han ikkje gifta seg med mora til Jens. Dette blir framstilt som ei slags arvesynd for den døyande Jens, og det blei for denne meldaren litt søkt.

Lars Saabye Christensen har skrive ein diktsyklus inspirert av biografien om Jens Munk, men den endelege sceneteksten er eit samarbeid mellom fleire, der Trond Peter Stamsø Munch openbert har ein stor eigardel, for her var mange små personlege, og ikkje minst oppdaterte historier, anekdotar som faktisk kan endre seg frå dag til dag. Regien er ved Egill Pàlsson, og det skal etter det eg får opplyst, vere fyrste regioppgåva hans i Norge. Han har laga eit særs tett forteljarteater som stort sett greier å halde oppe intensiteten i dei nitti minutta dette varer. Kor mye som er god personinstruksjon og kva som er god framføring, er uråd å seie for meg, men det viktige for publikum er det framifrå resultatet.

«Tidens korthet» er, trass enkle middel, blitt ei særs mangefasettert framsyning med mange lag, og der vi på fascinerande vis blir tatt firehundre år attende samstundes som vi får både ei personleg og parallell historie frå forteljaren, og ikkje minst anekdotiske sprang til dagens Arktis, klimaendringar og endra vilkår både for storpolitikken og skipstrafikken. «Gud er gjerrig og djevelen generøs» seier Jens Munk i dødskampen i junidagane 1620. Dette er ei framsyning som er gjerrig på utstyret, men særs generøs på formidlinga.

TEATER

TRUVERDIG: Jakob Oftebro gir oss ein Peer som ein nokså vanleg gut, berre full av hybris og utan særleg evne til å ta ansvar. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Peer Gynt»
Peer Gynt ved Gålåvatnet
Av Henrik Ibsen
Bearbeidd av Njål Helge Mjøs
Regi: Sigrid Strøm Reibo
Musikk: Edvard Grieg/Simon Revholt/Sjur Miljeteig
Musikalsk ansvarleg: Simon Revholt
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Gjermund Andresen og Helena Andersson
Koreografi: Oleg Glushkov
Lysdesign: Øyvind Wangensteen
Lyddesign Simen Scharning
Med: Jakob Oftebro, Nils Ole Oftebro, Marianne Nielsen, Jan Sælid, Nina Ellen Ødegård, Mari Strand Ferstad, Anne Krigsvoll, Anders Dale, Preben Hodneland m. fl.

I Sigrid Strøm Reibos tydelege og moderniserte versjon av «Peer Gynt», er vi tilbake til Henrik Ibsens treffsikre kritikk av norsk overmot. Det er både modig og godt gjort i ei setting der det er særleg freistande å spele på det nasjonalromantiske.

Det har vore spela «Peer Gynt» ved Gålåvatnet sia 1989, dei første 25 åra i regi av Svein Sturla Hungnes, så nokre år med Erik Ulfsby som instruktør før Sigrid Strøm Reibo overtok i fjor. Eg må vedgå at eg, etter å ha sett Hungnes’ og Ulfsbys versjonar, hadde eit ganske anstrengt forhold til oppsetjingane ved Gålåvatnet. Rett nok melde eg framsyninga i 2007, og sjølv om eg la fram ein del skepsis, var eg vel i hovudsak positiv. Eg konkluderte med at oppsetjinga fort kunne bli seg sjølv nok, at ho førebels balanserte på rett side, men at det var lite som skulle til før det blei eit ritual og stivna teater. I ettertidas litt klårare ljos, og etter å ha sett Ulfsbys produksjon i 2015 der han tok det spektakulære og showprega til nye høgder, ser eg nok at eg var i snillaste laget i meldinga mi i 2007. Dei balanserte ikkje på rett side, tvert om. «Peer Gynt ved Gålåvatnet» var under desse to regissørane først og fremst eit spektakulært show, eit folkloristisk oppkok med haugevis av publikumsfrieri og relativt meiningslause effektar samt ein god dose nasjonalromantikk. Det var diverre lite att av Ibsens ganske ramsalte kritikk av nordmannen og hans overmot, og det vesle som var, drukna fort i alle effektane.

Så eg hadde i stor grad avskrive produksjonen som lite interessant utifrå eit scenekunstperspektiv. I fjor overtok Sigrid Strøm Reibo regien, og sjølv om eg året før hadde late meg verkeleg forføre av hennar oppsetjing av «Orlando» på Rogaland Teater, gjekk det ikkje fram av dei teatermeldingane eg las, at det det var gjort revolusjonerande endringar på Gålå. Men tidlegare i sommar lét eg meg likevel overtale til å sjå framsyninga, som i år er Reibos andre og siste sesong. Og eg må berre vedgå med ein gong at fredagens premiere var noko heilt anna. Dette var ei tolking av Peer som kan forsvare plassen blant dei beste eg har sett.

Reibo gir oss ein Peer som vi følgjer frå oppvekst i Fron på sekstitalet, gjennom åttiåras jappetid og fram til i dag. Som bakteppe har ho stadens temmeleg mislykka forsøk på å byggje fornøyingsparken Gyntiana, ein metafor for Peers mange storslagne prosjekt som det aldri blir noko av. Akkurat dette bakteppet er kanskje litt søkt, men å ta historia fram til dei siste seksti åra, er særs vellukka, og kan på mange vis minne om Catrine Telles legendariske oppsetjing av Peer Gynt i eit vegkryss på sekstitalet slik det blei framført på Trøndelag Teater hausten 2000.

Oppsetjinga er relativt teksttru, og følgjer i stor grad den kronologiske handlinga. Mye er stroke, men av dei større scenene er det berre skipbrotet som er borte, og det gjer ikkje noko for korkje handling, dramaturgi eller tematikk. Jakob Oftebro er ein kaut, skrytande, og sjølvsagt særs sjarmerande Peer, men kanskje ikkje fullt så brautande som han ofte blir framstilt. Det gjer at han blir meir nedpå, og slik sett lettare å identifisere seg med. Peer er eigentleg ganske vanleg, korkje helt eller skurk, korkje særleg vond eller god, – han er berre full av overmot og prosjektmakeri, men fri for ansvar og evne til å gjennomføre det han set seg føre. Jakob Oftebro leverer ei solid, truverdig og leiken tolking, og fell aldri for freistinga til publikumsfrieri. Det er reint og stramt framført, og gjennom ei slags dobbeleksponering der Nils Ole Oftebro som den gamle Peer i samspel med den unge møter to tilsvarande utgåver av Anitra, glir framsyninga saumlaust over i finalen der den gamle møter seg sjølv og ser attende på levd liv både gjennom møte med knappestøyparen (Anne Krigsvoll) og prestens tale (Marianne Nielsen). For ikkje å snakke om ettermælet hans som Aslak Smed (Anders Dale) og Mads Moen (Preben Hodneland) leverer, før det avsluttar med eit symbolsk møte med Solveig (Mari Strand Ferstad) der hennar til vanleg ganske uforståelege venting faktisk kan representere ein motsats til Peer. Ho satsa på kjærleiken og stod ved valet sitt medan han sprang frå alt som kunne lukte av ansvar. Slik greier Reibo å snu Solveig-rolla frå det ganske kleine sett i eit kjønnsperspektiv, til å bli eit spørsmål om å ta ansvar.

FORFØRING: Peer lèt seg lett forføre av den grønkledde (Nina Ellen Ødegård). FOTO: AMUND GRIMSTAD

Her er mange einskildscener å framheve, men eg vel å dvele ved to. Peers møte med den grønkledde og reisa hans til Dovregubbens hall er blitt ei lita framsyning i framsyninga både fordi vi her fekk illustrerande døme på alt det gode ved denne produksjonen slik som fantastiske kostyme, eit utal statistar som openbert har fått uvanleg god personinstruksjon og det burleske ved Peers liv, men først og fremst fordi Reibos casting verkeleg er på øvste hylle. Jan Sælid som Dovregubben og Nina Ellen Ødegård som den grønkledde er båe overtydande, infame og også ganske underhaldande. Ødegårds tolking er også eit døme på at Reibo har vore medvite på kva ho vil med kjønnsperspektivet og kvinnerollene i oppsetjinga. Kanskje er det også difor presten denne gongen er ei kvinne? Prestens (Marianne Nielsen) tale er etter mitt syn ei av dei viktigaste scenene i «Peer Gynt». Der mye anna blir framført med ein god porsjon halloi, er dette lågmælt og skore til beinet, og ein verkeleg augeopnar for Peer. Framsyninga blir i år presentert ein time seinare enn vanleg, og slik fekk vi prestens tale i eit nake og nesten mørkt landskap med ein dyster og mørk himmel der både Peer, presten og gravferdsfolka berre blir silhuettar mot nattehimmelen. Det er dystert, sjølvsagt vakkert og skilsetjande, men først og fremst ei uvanleg tydeleg framføring av det eg oppfattar som eitt av Ibsens credo.

«Peer Gynt» blir ofte sett opp i ei nasjonalromantisk påkleding, og mye av skulda for dette må nok tilskrivast Edvard Grieg. Musikken hans er sjølvsagt vakker, men står ofte litt i motstrid til Ibsens tema. Nokre regissørar har løyst dette ved å skrive ny musikk, men Reibo har i staden late Sjur Miljeteig og Simon Revholt herje litt med Grieg og lage arrangement som står betre til handlinga. Det har vore særs vellukka. «I Dovregubbens hall» framført med sprø trompet, «Solveigs song» så mollstemd som det går, og «Morgonstemning» framført på engelsk i eit litt kitschy og nærast sjølvironisk arrangement som gjer det nesten umogeleg å kjenne att originalmelodien, nydeleg framført av Preben Hodneland på taket av ei campingvogn midt i ei jappetid då ingen tok ansvar.

JAPPETID: Peers storslagne prosjekt illustrert som eit kitschy jappelandskap der ansvar er eit framandord. FOTO: AMUND GRIMSTAD

Gålåvatnet og det naturlege amfiet ned mot det, er sin eigen scenografi, og med unnatak av utanlands-scenene (som ofte blir tona ned), er det ikkje mye ein treng å gjere. Men medan tidlegare produksjonar har pøst på med effektar, gags, merkelege påhitt og mye staffasje, har Gjermund Andresen vore langt meir forsiktig. Det gjer sjølvsagt at Ibsens tekst får større rom, men også at det Andresen faktisk nyttar, blir meir effektfullt. Og medan tidlegare produksjonar har laga tivoli og sirkus og ført inn småfly og segways som det ikkje finst noka naturleg forklaring for å nytte, er det også mange spektakulære opptrinn i denne framsyninga. Men dei er forståelege og står på solid grunn slik som mopedkøyring i eit sekstitals bygdebryllaup, og lastebil som hentar Mor Åses (Marianne Nielsen) få eigedelar etter utpanting, for ikkje å snakke om det infernoet som blir presentert ved scena i møte med dårekista og Begriffenfeldt (Preben Hodneland).

LYSDESIGN: Øyvind Wangensteen har vore ein trollmann med lys i eit uvanleg godt samspel mellom kunstlys og naturens eiga lyssetting. FOTO: AMUND GRIMSTAD

Å presentere utandørs oppsetjingar byr på store, og ikkje minst andre tekniske problem enn i ein teatersal. Lydkøyringa er eitt, og på premieren fredag var ikkje alt heilt på stell då myggane fell ut av og til, og det var problem med interferens mellom fleire myggar. Slikt går seg nok til, men i ei oppsetjing med så mye og god tekst er det viktig at alt kjem fram. Lyssetjinga er ei anna utfordring, og her må eg verkeleg gje ros til Øyvind Wangensteen for eit uvanleg dyktig samspel mellom kunstlys og naturens eige. Det blei skapt stemningar som var som vakre måleri, og særleg avslutningsscenene der jorda skifta farge i eit nydeleg samspel med den dramatiske nattehimmelen var imponerande.

«Peer Gynt» blir ofte omtala som Norges nasjonalepos. I så fall er vi ein nasjon av sjølvpiskarar. Det er sjølvsagt langt frå sanninga. Det går ei strak line frå Peers hybris til Gro Harlem Brundtlands «Det er typisk norsk å være god». Det er overmot og ikkje sjølvpisking som er kjennemerket vårt, og det er sjølvsagt dette Ibsen tek opp i «Peer Gynt». Men som alle store litterære samfunnsrefsarar, er også Ibsen blitt ufarleggjort og avpolitisert. Det er ein lagnad han deler med mange, for også her går det ei strak line gjennom historia, frå Henrik Wergeland via Ibsen, Nordahl Grieg og til Alf Prøysen, for å nemne nokre. Då er det godt at Sigrid Strøm Reibo held fram Peer som den han var. Det er ei både tydeleg og modernisert tolking der det er lett å sjå at Ibsens kritikk råkar minst like treffsikkert i dag som for 150 år sia.