Amund Grimstad

TEATER

«Stargate»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Ingvild H. Rishøi
Regi: Maria Drangeid
Scenografi og kostyme: Ida Grimsgaard
Komponist: Fredrik Storsveen
Lysdesign: Steffen Telstad
Med: Emma Caroline Deichmann, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Paal Herman Ims, Synnøve Fossum Eriksen og Christian Eidem

Ei framsyning der poesien og det vakre druknar litt i surrealistiske påhitt.

Ingvild H. Rishøis vesle roman «Stargate» frå 2021 har for lengst blitt ein juleklassikar, ein moderne versjon av «Piken med svovelstikkene». Ti år gamle Ronja bur saman med faren og systera Melissa i eit slite husvære på Tøyen i Oslo. Ronja er ein drøymar medan storesystera på 16 er langt meir nøktern og har forstått det meste, slik det ofte er for ungar som ikkje får lov å vere barn. For sjølv om denne vesle familien har eit tett og varmt forhold, og openbert er svært glade i kvarandre, er pappa også glad i flaska. Han er arbeidslaus og likar seg best saman med sviresystera Sonja på puben Stargate. Det nærmar seg jul, og Ronjas fortrulege, vaktmeisteren, tipsar henne om at det er ledig jobb som juletreseljar. Ronja legg det fram for faren som, overraskande nok, får jobben. Så er kanskje jula berga? Faren får forskot, handlar inn mat, men drikk opp resten, og er ikkje lenger i stand til å arbeide. Melissa hoppar inn for faren, og saman med den kreative seljaren Tommy, og minst like kreativ bruk av Ronja som åte, går salet strykande. Ei stund. Meir skal eg ikkje røpe.

Boka er skriven frå ståstaden til ein tiåring, og er ei sosialrealistisk skildring av omsorgssvikt, fattigdom, rus og redsla for barnevernet. Men ho er også ei umåteleg vakker og poetisk forteljing om håp, vennskap og draumen om noko betre. Forteljinga om Ronja kan oppfattast som realisme heilt fram til finalen, men då blir likskapen med H.C. Andersens eventyr meir og meir tydeleg, og ein forstår at her er det draum og røyndom i skjønn foreining.

Trøndelag Teater har fått Maria Drangeid til å dramatisere og regissere «Stargate», som nå blir spela på teaterets studioscene. Dei to produksjonane eg har sett av Drangeid tidlegare, «Sanger for bortkomne dager – og grønn tusj» og «Den Gylne Drage», har båe særmerkt seg ved at i den grad det er noka forteljing, så bryt ho den opp. Med ei uærbødig og leiken tilnærming til innhaldet boltrar ho seg i staden i absurditetar og det surrealistiske. I dei to nemnde produksjonane har det vore svært vellukka. Dette regigrepet har ho tatt med seg i «Stargate» der ho alt frå opninga syner oss at dette ikkje er realisme.

Scenografien til Ida Grimsgaard er stua i husværet til Ronja. Framsyninga tar til med at ein figur kjem dalane ned på altanen, ikkje «englar i skjul», men vaktmeisteren (Christian Eidem). Dermed er magien, og det ikkje heilt realistiske, etablert på eit oppfinnsamt vis. Brotet med realismen blir også understreka ved at både scena med Lucia-markering på skulen og juletresalet ved bensinstasjonen også går føre seg i stua. Til nyskriven musikk av Fredrik Storsveen, i positiv forstand litt julete i forma, kjem det eine treet etter det andre vandrande inn i stua som slik blir både draumen og den triste røyndomen i Ronjas univers.

Emma Deichmann gjer ein formidabel rolleprestasjon som Ronja. Med barnets ståstad, utan å overspele, men med utsøkte detaljar og fin mimikk er ho verkeleg til å tru på. Det er også Madeleine Brandtzæg Nilsen som den omsorgsfulle og kloke storesystera. Samspelet mellom dei er formidla varmt, inderleg og vakkert. Patrick Hilmar Ingvaldsen gir oss på overtydande vis ein far som på eine sida er oppriktig glad i og stolt av jentene sine, men som samstundes ligg under for flaska. Personane rundt Ronja, som juletreseljaren Tommy (Paal Herman Ims) og den gamle naboen Aronsen (Christian Eidem) er gode menneske og blir framstilt slik. Medan dei vonde eller vanskelege personane, som alle blir spela av Synnøve Fossum Eriksen, blir karikerte og overspela, truleg slik ein tiåring vil oppfatte dei.

Så skulle ein tru at dette var ei vellukka dramatisering av Rishøis vakre, vesle juleforteljing. Men der Maria Drangeid tidlegare har treft med å løyse opp og lage absurd teater, lukkast ho ikkje i same grad med dette grepet i «Stargate». Det blir for mange påhitt, og for mykje surrealisme. Det vakre, og ikkje minst poetiske i romanen druknar diverre litt i alle påfunna. Men Ronjas monolog i finalen er til å grine av, og tek framsyninga ned dit ho i større grad burde ha vore.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2024.)

«Kodenavn: Operasjon Asfalt»
Nordland Teater
Av: Stein Elvestad
Regi: Øystein Ulsberg Brager
Scenografi og kostyme: Mari Lotherington
Lyddesign: Frode Fridtjofsen
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel N. Andreassen
Koreografi: Mathias Rydjord og Janne D. Kristiansen
Med: Stein Elvestad, Rune Løding, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen, Julie Sofie Reite, Iso Porović, Ekaterina Bespalova, Valentina Alexeeva, Harald Thompson Rosenstrøm og Marit Synnøve Berg.

Ein lite ærerik del av norsk etterkrigshistorie er blitt eit mektig og omfangsrikt drama på Nordland Teater.

Under nemninga «War travels» og i samarbeid med Bodø 2024, den europeiske kulturhovudstaden, har Nordland Teater dei siste åra sett opp fleire nyskrivne drama om andre verdskrig i Nord-Norge. Det har dreidd seg om slaget om Narvik i 1940, Majavatn-affæren hausten 1942, om NSB sin bruk av sovjetiske krigsfangar for å bygge Nordlandsbanen, og om dei mange fangeleirane med austeuropeiske slavearbeidarar. Som eit mektig og verdig punktum for dette særeigne prosjektet, har teateret nå laga ei maratonframsyning om det hemmelege og lite ærerike prosjektet som forsvarsminister Jens Chr. Hauge sette i verk hausten 1951 med i løynd å grave opp og flytte over 8000 sovjetiske lik.

Stein Elvestad, mangeårig tilsett skodespelar ved Nordland Teater, har lenge arbeidd med dette stoffet. I samarbeid med forfattaren og journalisten Halvor Fjermeros planla han i 2012 å lage ein dokumentarfilm om det som regjeringa ga kodenamnet «Operasjon Asfalt». Det blei ingen film, men Fjermeros ga ut bok, og stoffet låg der. Nå har Elvestad skrive eit drama, og i Øystein Ulsberg Bragers regi, er det blitt ei omfattande og veldokumentert framsyning som syner ein nesten gløymd del av norsk etterkrigs- og kaldkrigshistorie.

Det døydde langt fleire sovjetiske fangar i Norge under krigen enn det samla tapet av nordmenn. Krigsfangane blei gravlagde på kyrkjegardar over heile landet. Men då den kalde krigen tok til, blei regjeringa redd for at gravplassane skulle tiltrekkje seg sovjetiske spionar. I løynd blei det vedtatt å grave opp alle sovjetiske lik i Nord-Norge og flytte dei til øya Tjøtta på Helgelandskysten. Sjølv om det meste blei utført i løyndom, resulterte det i store protestar. I Mo i Rana mobiliserte fagrørsla, husmorlag, kommunistane og fleire, og då meir enn 700 møtte opp på kyrkjegarden, våga ikkje regjeringa å fullføre prosjektet.

Framsyninga blir presentert som ei form for doku-teater der vi følgjer Elvestad i arbeidet med stoffet for tolv år sia. Det er eit godt forteljargrep der Elvestad spelar seg sjølv og er til stades på scena heile tida, som deltakar eller som tilskodar. I retrospekt får vi rulla opp tablå etter tablå frå krigen og fram til dokumentararbeidet, men med hovudvekt på det som skjedde i 1951. Det tar til med at Elvestad er på Grønsvik fort, ein del av Helgelandsmuseet, der sju sovjetiske fangar har ei namnlaus grav. Styraren Ragnar Selnes (Roger Opdal Paulsen) finn tyske papir som fortel kven dei sju er. I tillegg til likflyttinga, blir historia om desse sju, og arbeidet med å finne etterkomarar i dei tidlegare sovjetstatane, eit omdreiingspunkt i framsyninga. Ti skodespelarar, fleire av dei russiskspråklege, spelar rundt 80 roller.

Scenografien til Mari Lotherington er i hovudsak ein todelt flyttbar rigg som fungerer illustrerande både som skipsbru, kyrkje og mykje meir. I hennar mange tidsriktige kostyme er det overraskande lett å halde alle dei ulike personane frå kvarandre. Det skuldast i tillegg eit samspela og godt instruert ensemble som er tydelege i rollene sine. Og alle skifta, og ikkje minst kostymeskifta, går imponerande saumlaust.

Framsyninga er omfattande, og sjølv om ho er kutta frå fem til fire timar, kunne ho nok framleis tolt fleire kutt. Likevel greier Brager og Elvestad å halde merksemda vår. Episodisk og anekdotisk følgjer vi oppgraving og transporten frå Finnmark og sørover kysten til det heile kulminerer med kyrkjegardsopprøret i Mo. I eit nitid dokumentarisk arbeid greier Brager og Elvestad å formidle dette statlege gravskjendingsprosjektet, og utan i særleg grad å bli moralistiske. Publikum får sjølv dømme, og det gjer vi. Når vi følgjer dei stakkars sjøfolka og vernepliktige som blir sette til arbeidet, er det formeleg som vi kjenner likstanken. Men i regien er det også blanda inn både galgenhumor og andre påfunn, noko som gjer det lettare å fordøye. I formidlinga er det og sterke kjenslemessige scener, som når dei 70 år etter, greier å spore opp enke og barnebarn etter ein av dei sju frå Grønsvik. «Kodenavn: Operasjon Asfalt» er litt i lengste laget, men det er blitt eit mektig, velspela og skakande stykke teater.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2024.)

TEATER

«Ædnan»
Det samiske nasjonalteatret Beaivváš, Čoarvvuš, Kautokeino
Av: Linnea Axelsson
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Scenografi: Jakob Jakobsson
Kostyme: Inger Hallström Stinnerbom
Koreograf: Jimmy Meurling
Lyddesign: Eivind Steinholm
Lysdesign: Øystein Heitmann
Kapellmeister: Thomas Eriksson
Med: Elin Oskal, Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Ingá Márjá Sarre, Anitta Suikkari, Matias Tunold, Nils Henrik Buljo, Egil Keskitalo, Ingor Ántte Áilu Gaup, Esaia Valio Länta, Lemet Jonne Sarre mfl.

Eit mektig og lyrisk epos som tek oss gjennom hundre års samisk historie.

Det samiske nasjonalteatret Beaivváš har i år fått sitt eige nybygg, Čoarvemátta i Kautokeino. Det er teikna av Snøhetta, 70° N arkitektur og Joar Nango, og førsteinntrykket for denne meldaren (som også er arkitekt) var imponerande. Det er blitt eit vakkert og praktisk bygg som har to scener og topp moderne produksjonslokale, og det inneber sjølvsagt eit enormt løft for teateret.

Til opningsframsyning på hovudscena Čoarvvuš, har dei vald å dramatisere den svensk-samiske forfattaren Linnea Axelssons prisvinnande diktepos «Ædnan» frå 2018. Gjennom ein 750 siders diktsyklus gir Axelsson oss historia til to samiske familiar gjennom tre generasjonar med særleg vekt på kvinnene. Det tar til i 1919 då Norge og Sverige signerte den første reinbeitekonvensjonen som førte til at Sápmi, det samiske busetjingsområdet, blei delt mellom fleire nasjonar med strenge grenser, noko som resulterte i tvangsflytting for fleire samiske familiar. Neste generasjon er på femtitalet då koloniserings- og forsvenskingspolitikken skaut fart med oppretting av nomadeskular. Samisk ungdom mista røter, identitet og språk. Samstundes kom gruvedrift og utbygging av vasskraft i konflikt med beiteområda. I siste generasjon møter vi vår tid der mykje framleis er uløyst, men der framtidshåpet er større, og fleire og fleire tek attende identiteten sin og er stolte av den,

Til å dramatisere og regissere «Ædnan» har Beaivváš henta inn Leif Stinnerbom, til vanleg leiar av Västanå Teater i Sunne i Sverige. Han er ein røynd scenekunstnar som har sett opp eit utal framsyningar, også i Norge, og fleire av dei for Beaivváš. For å få det enorme eposet ned til ei totimars framsyning, har han gjort det om til ein mangefasettert bildevev med ei mengd tablå der han, som i boka, hoppar saumlaust fram og attende i tid og rom.

Scenografien til Jakob Jakobsson er eit amfi der det særs dyktige åtte personar store orkesteret sit synleg på eit platå over ein portal på bakscena. På sidene er det kassar som formar ein slags tribune der skodespelarane sit når dei ikkje er i aksjon. Scenografien er velfungerande og gir gode rom for både dans og dei mange ulike tablåa. Framsyninga tek til med at Elin Oskal, som ein forteljar, dreg opp ein dans med to blåe draperi, som ei buktande elv. Gjennom ei rekkje tablå, ubunde av tid og rom, og med like mykje song og dans som rein tale, blir vi presenterte for dei tre generasjonane der Ristin (Mary Sarre) er den eldste, Lise (Marte Fjellheim Sarre) i midten, og Sandra (Ingá Márjá Sarre) er den yngste. Det er heile femten aktørar på scenen, men omdreiingspunktet er dei tre kvinnene medan orkesteret og forteljaren Elin Oskal bind det heile saman.

Stinnerbom har tatt med seg fleire frå den kunstnarlege staben ved Västanå Teater. Inger Hallström Stinnerboms kostyme er både tydelege og symboltunge. Folka i dei tre generasjonane er gitt drakter i ulike farger, og det gjer det lettare å halde dei frå kvarandre. Storsamfunnets kostyme gir assosiasjonar til makt og overgrep utan å bli for tydelege. Den nyskrivne musikken til Magnus Stinnerbom ligg som eit tungt, illustrerande og stemningsskapande lydbilde over framsyninga, og er samstundes akkompagnement til alle songane. Saman med dansen, som kanskje er mest koreografert rørsle, gir det god samanheng mellom dei ulike tablåa.

I tidlegare produksjonar har Beaivváš ofte nytta eit noko gamalmodig teaterspråk. Sjølv om denne oppsetjinga er full av bilde og symbolikk, og difor kan tole det litt meir pompøse, er spelet likevel nå meir ledig og naturleg for dei fleste aktørane. Dei leverer også tydelege rolletolkingar. Men trass i det, og trass i at både forteljar og kostyme gjer dette meir leseleg, er det likevel nærast uråd å følgje og forstå alle historiene. Og det er nok framsyningas største utfordring. Men om ein som publikummar i staden vel å nyte det visuelle, det storslåtte og musikken, og sjå det heile som det Stinnerbom kallar eit draumspel, blir framsyninga ei mektig oppleving, og ei verdig opning av eit flott teaterbygg.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 5. november 2024, men med ei forsvenska overskrift.)