Om å høyre til

august 13th, 2023

TEATER

IKKJE SÅ SJARMERANDE LENGER: Etter kvart går det opp for Anna (HildeDrevsjømoen) at Karl (Jonathan Tufvesson) berre utnyttar henne.
FOTO: TINA MARI RØSTEN

«Anna i ødemarka»
Kopparleden teaterlag, Engerdal Setermuseum
Basert på ei bok av Dagfinn Grønoset
Manus: Ida Høy
Regi: Ida Høy
Scenografi: Jan Inge Knutsen og Nikolai Joten Langsjøvol
Kostyme: Marit Odden
Koreografi: Mai Elin Løkken
Komponist og kapellmeister: Anders Lillebo
Visekomponist: Svein Arild Johnsgård
Orkester: Sigrid Stubsveen, Jens Linell, Bendik Smedåsgjelten Qvam og Per Inge Trøan Sømåen
Med: Hilde Drevsjømoen, Jonathan Tufvesson, Ola Otnes, Ingunn Beate Strige Øyen, Stein Bjørge Skaslien, Einar Hyllvang, Inger Johanne Fuglaamoen Nordvang, Per Inge Trøan Sømåen, Per Jørgen Høye, Runar Rønning, mfl.

Med enkle middel, men med gode menneskelege ressursar både på og bak scena, er «Anna i ødemarka» blitt ei varm og god framsyning om den harde røyndomen som er ei ganske nær fortid.

Då forfattaren og journalisten Dagfinn Grønoset i 1972 gav ut boka «Anna i ødemarka», starta han ein sjanger der kvardagsheltane og slitarane blei henta fram frå parentesane dei levde i. Boka til Grønoset trefte openbert ein nerve, for ho selde i 160 000 eksemplar, og er omsett til femten språk. Romanen og historia om Anna Widén skriv seg inn i noko av det finaste ved den store, norske historieforteljinga som har plass også til andre enn kongar og storfolk, og er i slekt med og kanskje inspirasjonskjelde for både Erik Byes mange program om kvardagsmenneska, for ikkje å snakke om to av dei mest populære programma i NRK; «Norge rundt» og «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu».

SJARMØR: Karl (Jonathan Tufvesson) medan han ennå kunne forføre. FOTO: TINA MARI RØSTEN

Sjølv fekk Anna Widén (1890-1973) oppleve lite av viraken. Det siste året før ho døydde rokk ho å bli rikskjendis og få kongens fortenestemedalje. Men livet hennar før det hadde vore ganske annleis, eit liv i armod, svolt, kulde og slit. Ho var født i Ringsaker, og berre tre år gamal blei ho sett bort første gongen fordi foreldra ikkje hadde råd til å fø henne. Etter litt skulegang og konfirmasjon, var ho tenestejente, med mykje arbeid og lite fritid. I 1918 møtte ho den svenske tateren Karl Widén. Han var ein særs sjarmerande kar med stor overtalingsevne, Anna let seg forføre, gifta seg med han og etter tre års lausarbeid i Ringsaker tok dei til å reise, som på den tida var å vandre. I traktene mellom Gudbrandsdalen og svenskegrensa var dei på stadig vandring. Det synte seg raskt at Karl var ein drukkenbolt, latsabb, og småkriminell, og det var den arbeidsame Anna som sytte for det vesle som var av inntekt. Etter ti år tok dette livet slutt då Karl selde henne (!) til folka på det vesle bruket Haugsetvollen, eller berre Vollen som dei kalla det, på vestbreidda av vatnet Isteren. I dag ligg bruket idyllisk til berre hundre meter frå riksveg 26 i Sømådal i Engerdal, men for hundre år sia låg det fleire mil frå næraste nabo. Her blei Anna verande, nå bufast, men framleis i tronge kår og med mykje og hardt arbeid.

IDYLLISK? Haugsetvollen i dag. FOTO A. GRIMSTAD

Annas lagnad var langt frå spesiell. Det viktige ved Grønosets bok var ikkje å presentere eit menneskeliv i konstant slit, og utan omsorg eller kjærleik, men å nytte Anna Widén som ein representant for dei mange tusen anonyme Anna’er der ute. I all vår oljerikdom, sosialdemokratiske velstand og med trygge og gode oppvekstvilkår, er det viktig å hugse at livet til Anna er vår nære fortid. Det er mindre enn hundre år sia.

Annas øydemark ligg i Engerdal kommune, og det var såleis berre eit tidsspørsmål før nokon lokale tok tak i historia, dramatiserte henne og laga spel av det. Det gjorde Kopparleden teaterlag, og deira primus motor, Hilde Drevsjømoen. I 2011 var det premiere på eit spel skrive av Morten Joachim og regissert av Erik Schøyen. Etter kvart er det blitt sju produksjonar (inkludert årets), og dei blir sette opp annakvart år. Ida Høy, truleg landets mest produktive dramatikar og regissør for tida, blei engasjert som regissør i 2019, men framleis i stor grad bygd på Morten Joachims opphavelege dramatisering. Men i år har ho skrive det heilt om, og med litt småjusteringar trur eg denne versjonen vil kunne gjere «Anna i ødemarka» til eitt av dei mest sjåverdige sommarteatera i landet.

Engerdal er ein liten kommune med berre drygt 1 300 menneske, og det er framleis langt mellom busetnadane. Kopparleden teaterlag har sjølvsagt også særs avgrensa middel, både økonomisk og menneskeleg. «Anna i ødemarka» er difor blitt ein lågbudsjettproduksjon utan kostbare og fancy effektar som i «Elden» eller Peer Gynt på Gålå». Men Ida Høy og teaterlaget har greidd dette utan å gå på akkord med det kunstnarlege. Snarare tvert om.

SCENA: Setertunet gir ein enkel men illustrerande scenografi med god plass til det meste, også bryllaupsfest og masseopptrinn. FOTO: TINA MARI RØSTEN

Scena er det nyrestaurerte setertunet rett ved ungdomsskulen i Engerdal. Setervollen, med to gamle tømmerhus, eit hus for orkesteret, og skogen bak, dannar ein enkel, men særs illustrerande scenografi som både nyttar naturen og er ein hyllest til han. Her var tilført lite anna enn ei lita mobil bu som synte seg å kunne nyttast til det meste. Enkelt, men velfungerande, og scena skapte fine rom for både store masseopptrinn med slåttefest, bryllaup, fiskarbu og mykje meir. Heilt avgjerande for inntrykket var Marit Oddens framifrå kostymedesign, og ikkje minst arbeidet hennar med å sy alle kostyma. Heile 35 aktørar i fine tidsriktige kostyme, og fleire av dei skifta undervegs. Saman med den særs stemningsskapande musikken til Anders Lillebo, blei det mana fram ei rekkje ulike tablå til å tru på og leve seg inn i.

FORTELJARTEATER OG LITT META: Hilde Drevsjømoen som Anna og Ola Otnes som seg sjølv (forteljaren). FOTO: TINA MARI RØSTEN

Ida Høy har vald å presentere historia som ei blanding av forteljarteater og regissert spel. Og med ein god porsjon metateater i tillegg. Det har vore eit godt val, gir fine brot, mykje lun humor, og artige referansar for den som ser etter og kosar seg med slikt. Sjølv fann eg avstikkarar til både Prøysen, Ibsen, Hamsun, Bør Børson jr, Vømmøl og Monty Python. Ola Otnes spelar seg sjølv som forteljaren som, kledd i sivil, både fortel litt om det som skjer og som samstundes kommenterer handlinga, ofte med ein humoristisk snert. Men også skodespelarane, og særleg Hilde Drevsjømoen i tittelrolla, går stundom ut av rolla og fortel i staden for å spele.

Handlinga følgjer i hovudsak Annas liv kronologisk og ganske anekdotisk og episodisk frå ho blei sett bort som treåring, gjennom arbeid, litt skulegang, mykje arbeid, møtet og livet med Karl til ho endeleg blir bufast på Vollen. Der sluttar framsyninga, truleg på tidleg trettital, men dei førti åra som følgde fram til ho døydde var heller ikkje nokon dans på roser, sjølv om alt blei mindre dramatisk og meir føreseieleg. I hovudsak følgjer historia også Grønosets forteljing, men med nokre fine endringar, der ei er historisk korrekt, men ikkje med i boka, og andre er med som viktige tidsbilde. Alle endringane byggjer opp under ein strammare og betre dramaturgi, og nokre av dei blir fine og artige brot som gjer at det som verkeleg kunne ha blitt ganske svart og tungt, også får lun humor. Slik som Peder Post (Per Inge Trøan Sømåen), landpostbodet, datidas sosialarbeidar og nyhendekanal, som kjem som eit friskt pust med bod frå «den store verda», eller Oslo, som han også heiter. Eller dei urkomiske kommunebyråkratane (Per Jørgen Høye og Runar Rønning) som er like hjelpelause som stumfilmens Keystone cops, og som aksler rollene til fingerspissane.

URKOMISK Hjelpelause byråkratar (Per Jørgen Høye og Runar Rønning). FOTO: TINA MARI RØSTEN

Eg har før nemnt musikken til Anders Lillebo. (Og eg må legge til at nokre av songane er skrivne av Svein Arild Johnsgård.)  I tillegg til dei fem songane (trur eg) som blei overraskande godt framført av eit songsterkt ensemble, var det også stemningsskapande bakgrunnsmusikk som bygde flott oppunder dramaturgien. Her var det ei herleg sjangerblanding frå rein tradisjonsmusikk via Vømmøl-inspirerte songar til to vakre balladar.

Det 35 personar store ensemblet er toppa av ein handfull profesjonelle i berande roller. Ola Otnes spelar seg sjølv som forteljaren, og gjer det med fin humoristisk vri. Hilde Drevsjømoen har spela Anna i alle oppsetjingane, kjenner stoffet og er openbert fortruleg med og trygg i rolla si. Og Jonathan Tufvesson greier å gjere Karl akkurat like sjarmerande og overtalande, og på same tid uspiseleg. Det er ikkje vanskeleg å fatte kvifor Anna fell for han, sjølv om ein med dagens briller nok har verre for å sjå kvifor det tok så lang tid å gjere seg ferdig med han. Og så var det den vesle huslyden på Vollen. Ingunn Beate Strige Øyen er ein særs røynd og merittert skodespelar, og i den heilt infame tolkinga av Tyri, gardkjerringa som veit best og som ikkje lit på nokon, får ho verkeleg vist mange sider av registeret sitt. Sonen Johan og mannen Jo, har ikkje mykje å stille opp med når Tyri les dei teksten. Og heller ikkje kommunebyråkratane for den del. Sonen Johan, han som skal arve det vesle bruket, men som slett ikkje har lyst, blir spela av Sten Bjørge Skaslien Hansrud. Han får fint fram skiljet mellom plikt og lyst, og det verkeleg gnistrar når han endeleg vågar å ta eit oppgjer med mora. Og freistnaden hans på å forstå metaforar om ekteskapet, samt forholdet hans til Anna, er av framsyningas mest rørande. Bonden sjølv, Jo, er kanskje ein tøffelhelt. Men i Einar Hyllvangs nedtona og litt lågmælte tolking, er han ein mann av integritet og eit verkeleg godt menneske.

FOR GOD FOR DENNE VERDA: Jenny blir overtyande formidla av Inger Johanne Fuglaamoen Nordvang. FOTO: TINA MARI RØSTEN

Og så er det Jenny, den noko evneveike jenta dei har tatt til seg mot litt betaling. Inger Johanne Fuglaamoen Nordvang gir oss med henne eit naivt og godtruande vesen, kanskje litt for god for denne verda, men nettopp difor så fin kontrast til dei som berre må tenke overleving og kost/nytte. Og i songen ho framfører saman med Anna, syner ho også imponerande stemmeprakt.

Ida Høy har i hovudsak all ære av denne produksjonen. Det som imponerer meg mest er den solide personinstruksjonen av alle statistane. Og særleg dei unge. Alle er lokale, og tilfanget av skodespelartalentar på ein liten plass som Engerdal er sjølvsagt særs avgrensa. Likevel var det presisjon, godt samspel, tydeleg artikulerte og naturlege replikkar, og framfor alt var koreografien, og framføringa av dei mange masseopptrinna overtydande.

FAMILIEN PÅ VOLLEN: Sonen Johan (Sten Bjørge Skaslien Hansrud), gardkjerringa Tyri (Ingunn Beate Strige Øyen) og bonden Jo (Einar Hyllvang). FOTO: TINA MARI RØSTEN

Men trass i alle desse godorda, har oppsetjinga openbert meir å gå på, både med tanke på forteljinga, dramaturgi, spel og nokre regigrep, særleg i samband med skifta. Når det gjeld forteljinga, kan Anna framstå som litt eindimensjonal. Rett nok blir ho rive mellom Karls sjarm (når han skrur den på), og det som ho inst inne veit er meir rett. Men ho blir i det meste presentert som det gode mennesket frå Ringsaker, ein Mor Theresa som er arbeidsam, rettskaffen og med høg moral. Eg trur ikkje heilt på det, og saknar fleire fasettar. Kva skjedde i livet hennar før ho møtte Karl? Og ho måtte vel vite at Karl stal like mykje som han drakk. Eg trur at Anna hadde blitt vel så interessant, også som døme på sine samtidige, om ho viste litt fleire sider.

Eg har før vore inne på at scenografien ikkje er spesielt komplisert, men at skifta blir gjort tydelege ved enkle grep som å gå rundt huset eller nytte skogen bak scena. Men i avslutninga sviktar det. Anna er ute på fjellet for å redde Tyri, kjem gåande åleine heim, for så å møte Jo som kan fortelje at Tyri står han av og er på betringas veg. Her er eit skift som Høy har gløymt å forklåre.

FORSONING: Tyri (Ingunn Beate Strige Øyen) og Anna (Hilde Drevsjømoen) i framsyningas mest gripande scene. FOTO: TINA MARI RØSTEN

Avslutninga har ei rekkje tablå som er både vakre og magiske, og sjølv om det er langt frå happy ending, går det likevel så godt som det kan gå under dei materielle forholda dei hadde. Både ei vakker scene mellom Anna og Jenny etter ein øydeleggjande brann, eit rørande fornuftsfrieri frå Jo, og ikkje minst forteljingas mest gripande tablå, den endelege forsoninga mellom Anna og Tyri. Alle desse tre dramaturgiske høgdepunkta kjem i løpet av finalen, og dei har alle så mykje viktig i seg at eg gjerne skulle ha sett at Høy dvela litt meir med dei, kanskje særleg samtalen og forsoninga mellom Tyri og Anna.

Med årets framsyning er Ida Høy i ferd med å skrive «Anna i ødemarka» inn i det beste av norsk speltradisjon, eit lokalt forankra spel, både geografisk og historisk, og med ei god blanding av profesjonelle og lokale amatørar. Og ikkje minst syner ho at det er mogeleg å lage eit kunstnarleg fullverdig spel med relativt enkle middel og ikkje alt for god økonomi når ein berre veit å dyrke fram dei menneskelege ressursane både på og bak scena.

Var han eit mobbeoffer?

august 5th, 2023

TEATER

SKEPTISK: Mor Åse (Liv Bernhoft Osa) er ikkje heilt viss på om hu skal tru på Peer (Aksel Hennie). FOTO: BÅRD GUNDERSEN

«Peer Gynt»
Peer Gynt ved Gålåvatnet
Av Henrik Ibsen
Regi og tilarbeiding: Per-Olav Sørensen
Komponist og lyddesign: Kristian Eidnes Andersen
Medkomponist: Hans-Kristian Kjos Sørensen
Scenografi: Geneviève Lizotte
Koreograf og medregissør: Thea Bay
Kostyme: Oddfrid Ropstad
Maskedesign: Tonje Lie
Lys- og videodesign: Richard Andreas Richardsen
Videodesign: U. Lucas Dubé-Cantin
Med: Aksel Hennie, Liv Bernhoft Osa, Mimmi Tamba, Maja Christiansen, Dennis Storhøi, Ameli Isungset Agbota, Frode Winther, Eivin Nilsen Salthe, Tom Styve og 42 statistar.

Eit lågmælt, stramt og heilskapleg drama om eksistensielle val frå ein Peer på leiting, men ei oppsetjing som likevel ikkje heilt greier å røre meg.

Heilt sia 1989 har ulike regissørar og kunstnarlege lag fått høve til å tolke «Peer Gynt» i naturskjønne omgjevnader ved Gålåvatnet i Sør-Fron. For å seie det forsiktig, har resultatet vore ganske ymse. I fjor overtok Per-Olav Sørensen regiansvaret, og fredag var det duka for premiere på hans, og denne produksjonens, siste sesong. I eit regnvêr som aldri greidde å øydeleggje opplevinga, fekk vi ei litt meir lågmælt tolking enn mykje vi har sett tidlegare. Og det meiner eg i positiv tyding.

ENKEL SCENOGRAFI?
Berre tilsynelatande.
FOTO: BÅRD GUNDERSEN

Det første som slår ein når ein finn plass i det fine amfiet i enden av Gålåvatnet, er den tilsynelatande enkle scenografien. Borte er den øydeleggjande plaskedammen til Snøhetta. To stiliserte haugar omkransar scena som er ein gangbane og eit gruslagt plan, der ein halvsirkels spegel avsluttar og formidlar scenerommet ut mot vatnet. I utgangspunktet kan det sjå litt nake og enkelt ut, men den kanadiske scenografen Geneviève Lizotte har skapt ei scene som gir rom for det meste utan å vere overmøblert eller påtrengjande. Det neste som slår meg etter kvart som handlinga skrid fram, er at Sørensen har tillit til publikum. Vi er komne for å sjå Henrik Ibsens Peer Gynt, og ikkje ein turistattraksjon med fullt av gags som dollarglis, småfly, segway og slike påfunn ein del tidlegare regissørar har krydra framsyningane med. Ved å stole på Ibsens tekst og at publikum ikkje er dumme, blir dei få effektane og overraskingselementa som regissøren nyttar, desto sterkare.

I eit intervju i programmet seier Per-Olav Sørensen at han ser dramaet som djupt religiøst. Han har også vald å leggje vekt på det spesielle forholdet mellom Peer og Mor Åse. Og sjølv om han i hovudsak følgjer Ibsens kronologi gjennom dei fem aktene, har han sjølvsagt gjort nokre endringar og regigrep. Han har dessutan vald å få Kristian Eidnes Andersen og Hans-Kristian Kjos Sørensen til å skrive ny musikk. Det har vore eit godt val, for sjølv om Edvard Griegs musikk er både vakker og ikonisk, er den særs førande for innhaldet, og kan nok gjere det vel nasjonalromantisk. Solveigs song er framleis med, og for å understreke det religiøse, har Sørensen også nytta eit par salmar. Opningsscena er også ny. I staden for å gå rett på bukkerittet, startar det med eit slagsmål der Peer får skikkeleg juling. Slik blir han framstilt som eit mobbeoffer som alle hakkar på, og det legg på mange vis premissane for den vidare tolkinga av Peers liv og val og kvifor han blei som han blei. Så let Sørensen Peer gå rett inn i den mest dramatiske forteljinga om bukkerittet utan å gå vegen om ei av verdsdramatikkens mest kjende opningar; «- Peer, du lyver». Ein ørliten detalj kanskje, men den fungerte særs skjerpande på meg som publikum.

MOR ÅSES DØD.
FOTO: BÅRD GUNDERSEN

Aksel Hennie er Peer. Han er tydeleg og klår, og spelar litt meir lågmælt enn det vi ofte ser av Peer-tolkingar. Det er eit godt val, og understrekar at dette, kanskje meir enn religiøst, er eit djupt eksistensielt drama der vi bak løgnhalsen og skrytepaven også ser eit sårbart vesen, uviss på seg sjølv, og stadig på leiting. Alt dette får Hennie utmerka fram i dei intime tablåa, særleg i samspelet med Mor Åse, den grønkledde og knappestøyparen. Men når han er åleine i det store scenerommet, blir det ikkje same intensiteten, det blir for lite variasjon i registeret hans til at eg trur heilt på han og han greier ikkje å røre meg.

Sjølv om det aldri er tvil om at dette handlar om Peer, står Mor Åse, og Peers forhold til mora, fram som særs viktig i første akt. Det skuldast i stor grad at Liv Bernhoft Osa gjer ei formidabel tolking av Mor Åse der ho på eit inderleg og truverdig vis greier å ta vare på tvisynet i forholdet til Peer, på den eine sida kjærleiken til han, og på den andre vissa om at han er ein dagdrivar og løgnhals. Og Mor Åses død er ei av dei mest gripande scenene i denne framsyninga der samspelet mellom Hennie og Osa er på sitt beste.

SOLVEIG OG PEER
FOTO: BÅRD GUNDERSEN

Henrik Ibsen har skrive om så mange sterke kvinner, og eg er ikkje åleine om å finne Solveigs rolle som ganske problematisk. Ho som i sin kompromisslause kjærleik, nesten til det sjølvutslettande, berre ventar og ventar. I Mimmi Tambas tolking blir Solveig for meg meir eit symbol på det motsette av Peer, enn på eit heilt menneske. Det kviler noko nesten religiøst og guddommeleg ved henne, ikkje heilt av denne verda, men Tamba har fått alt for lite å spele på til å vise oss meir av dette og kven Solveig er. Då er det langt tydelegare kva regissøren vil med den grønkledde. Ameli Isungset Agbota er eit fyrverkeri, det dampar erotikk av hennar møte med Peer, og det er ikkje vanskeleg å fatte kvifor han let seg forføre. Dennis Storhøi, som sjølv har spela Peer i ei årrekkje for 10-15 år sia, er nå attende på Gålå i rollene som knappestøyparen og den framande (passasjeren). Lågmælt og utan store geberdar gjer han maksimalt ut av båe rollene.

ANITRAS DANS:
Stiliserte, koreograferte tablå
FOTO: BÅRD GUNDERSEN

«Peer Gynt» er eit dramatisk dikt i heile fem akter, og i ei slik oppsetjing er det naturleg at noko må strykast. Sørensen har fjerna scena med mannen som hogg av seg fingeren for å sleppe unna militærteneste, og då også sjølvsagt gravferda til den same mannen. Det gjer at «prestens tale», som eg alltid har oppfatta som viktig for Peers gryande sjølvinnsikt, også er kutta. Eg er ikkje overtydd om at det var eit rett val. Og så er ikkje Sørensen åleine om å få problem med skildringa av Peers mangeårige eksil i Amerika og Nord-Afrika. Nokre av desse scenene er skore ned til det minimale, og både møtet med Anitra og med Begriffenfeldt i dårekista, er vist meir som vakre, stiliserte og koreograferte tablå, enn som heile scener. Her får Thea Bay verkeleg vist kva ho kan få til av koreografert rørsle frå langt frå profesjonelle statistar. Slik blir desse scenene nesten meir som bakteppe og vakre og visuelle brot, enn som del av handlinga.

DEN GRØNKLEDDE:
Ameli Isungset Agbota
FOTO: BÅRD GUNDERSEN

Eg har tidlegare vore inne på scenografien, men den fortener meir omtale, for det er i samspelet mellom regi og scenografi at denne framsyninga verkeleg har sin styrke. Scena er tilsynelatande enkel med eit gruslagt golv. Men så syner det seg at denne grusen byr på overraskingar så det held, som når det i første akt med eitt myldrar av troll ut av inkje. Det er magisk. Endå meir magisk blir det etter pause når mørket fell på og Richard Andreas Richardsens fine, men diskré lyssetting kjem til sin rett. Og når det dreg set til med storm og havari, manglar det ikkje på dramatiske sceniske effektar. Då viser det seg at spegelen som er golv på den ytste delen av scena, bikkar opp i vertikal stilling. Ein kunne tru at å fjerne den flotte utsikta til Gålåvatnet som bakteppe, ville vere øydeleggjande, men det motsette skjer. Spegelen er godt eigna til videoprojeksjonar der Peer blir konfrontert med fortida, og i særleg grad med Solveig og Mor Åse. Og så er symbolikken med denne bakveggen tung og overveldande. For det første er ein spegel eitt av dei viktigaste elementa for ein som skal gjere opp rekning med seg sjølv slik Peer gjer i siste akt. Og for det andre, blir det som var ei ope verd der Peer kunne gjere som han ville, med eitt eit tett og lukka rom. Det tetnar seg til rundt han, og det er ikkje lenger nokon stad å «gå utanom» for å redde seg. Før Solveig dukkar opp med ei guddommeleg evne til tilgiving og forsoning. Dette er Henrik Ibsens finale, og Per-Olav Sørensen er tru mot den. Men finalen er for meg likevel ganske uforløyst, for ikkje å seie vanskeleg å fatte.

Årets «Peer Gynt» ved Gålåvatnet er blitt ei rein og tydeleg framsyning, stram, lågmælt og utan noka form for publikumsfrieri. Det er vakre, stiliserte og velkoreograferte tablå, og med ein særs illustrerande og vellukka scenografi. Nokre av Sørensens kutt og endringar fungerer godt, men eg er ikkje samd i alle. Og sjølv om det aldri var vanskeleg å forstå kva regissør og skodespelarar ville, greidde diverre ikkje framsyninga i stor nok mon å røre meg.


Eit lite etterord om det ikkje regisserte til slutt:
Å spele friluftsteater er ein risikosport. Eitt er at ein aldri kan vete kva for vêr ein får. Denne gongen var temperaturen god, men det regna nokså samanhengande heile tida. Slikt må ein tole, og på premieren ga regnet ofte litt ekstra dramatiske effektar som ga oss ein liten tilleggsdimensjon.
Men så må ein også ta høgde for faunaen i spelområdet. Litt uti framsyninga sprang med eitt ein hare tvers over scena. Alle trudde at det var tilfeldig, eit uventa, men artig innslag. Eivind Nilsen Salthe skulle ha neste replikk. Han stoppa opp litt, venta til haren var forsvunne, og så sa han noko om ein steik, ein replikk som
eg trur korkje kom frå Ibsen eller Sørensen. Men som syner kva gode skodespelarar som er trygge i rollene kan få ut av uventa situasjonar. Med denne spontane kommentaren fekk Salthe både meg og mange andre til å lure på om haren kanskje var del av Sørensens regi likevel.

Så mange historier

juli 31st, 2023

TEATER

TRAUMEHANDTERING: Både Gisken «Marie» (Vanja Øverdal) og Beret Anna (Emilie Mordal) har mista eit nyfødd barn, men taklar det ganske ulikt. FOTO: BJØRN FILIP KJELDSEN HOLM

«Bjørnørfolket, del 3»
Osen Bygdetun, Vingsand
Av: Helena Wik
Regi: Michaela Gettwert
Kostymedesign: Sunniva Hårstad
Komponist: Gunhild Hjertaas
Kapellmeister: Knut Erik Jensen
Musikarar Håkon Hammer og Live Smidt
Med: Emilie Mordal, Vanja Øverdal, Per Rødøy, Barbro Amrud Nilsen mfl..

Spektakulære tablå og framifrå musikk, men for mange uforløyste historier.

I hundreåret fram til 1920 utvandra 800 000 nordmenn til Amerika. I den tidlegare storkommunen Bjørnør på Nord-Fosen i Trøndelag, var det så mange som halvparten av befolkninga som drog. For nokre år sia sette dramatikaren og regissøren Helena Wik, som sjølv er frå Roan, seg føre å skrive teater om dei som drog og dei som blei att. På bakgrunn av både forteljingar i hennar eigen familie og historiene frå Sigurd Brattgjerds fem-bands bygdebok, «Bjørnørfolket», frå 1993, var det for fire år sia premiere på det som skulle vere første del av ein ambulerande trilogi.

Ved ei flytebrygge i Bessaker fekk vi sommaren 2019 første del. Den omhandla i stor grad utvandringa, og både på godt og vondt. Hovudpersonen drog frå ei gravid kone for å tene raske pengar «over there», men kom aldri att.

Pandemien gjorde at det blei opphald fram til i fjor då Kuringen i Åfjord var scene. Nå var utvandringa meir eit bakteppe for det som skjedde her heime, og tema var flukt frå ulike former for utanforskap. Ein gudfryktig konfirmant forstod at han var homofil. Og bestevenninna til systera hans var eit godt og arbeidsamt menneske, men måtte ty til prostitusjon for å livberge seg og ungen sin.

Laurdag var det premiere på det vi trudde var den siste del av trilogien. Nå var scena det idylliske bygdetunet på Vingsand i Osen. I desse oppsetjingane har det vore nokre få profesjonelle, og ei mengd lokale amatørar. For å kunne gjere seg nytte av alle statistane, har Helena Wik vald å måle folkelivet og dei ulike lagnadane med brei pensel. Vi er i 1888, og får presentert flotte miljøskildringar og store opptrinn i tidsriktige kostyme. Medan drøsen og sladderen går, møter vi både bygdedyr, avundsjuke, overtru, fattigdom, barnedød, og sjølvsagt draumen om noko betre. Fattige fiskarbønder er prisgjevne naturen. Havet tek og avlinga slår feil. Så finn dei trøyst i ei djupt rotfesta gudstru som stadig får seg skot for baugen når ulike ulykker rammar. Men dei tviheld på at dei ein dag skal få det betre og kome til det «lova landet». Etter kvart blir dette håpet om paradiset ofte blanda eller forveksla med eit Amerika som kan verke som ein himmel på jord.

Regissøren Michaela Gettwert presenterer alt dette i store spektakulære tablå, og med forbausande god personinstruksjon. Som i dei førre oppsetjingane, har Gunhild Hjertaas skrive ei mengd melodiøse songar. Med imponerande korinstruksjon av Simon Grønås, og med dyktig musikalsk leiing av Knut Erik Jensen, blir vi tekne frå den eine godt framførte songen til den neste, toppa av «Bjørnørsongen» som etter kvart set seg godt fast i øyret.

I dei to føregåande oppsetjingane har vi bak all folkelivsskildringa etter kvart fått ganske tydelege historier. Her ligg nok det største problemet til årets framsyning. Helena Wik har på eine sida alt for mange historier å fortelje, og samstundes for lite tid til å gå i djupna med dei. Nokre blir difor vanskelege å få tak på, og andre blir uforløyste. Den nådelause og alt for tidlege døden er eit gjennomgåande tema. Vi får tidleg høyre om ein prest som forsvann på havet etter ei gravferd tre år tidlegare, poetisk, men litt uforståeleg illustrert ved eit godt koreografert innslag. Barnedødelegheita er stor, og mange er dei som også dør i barsel. Korleis kan ein leve vidare etter slike traume? Dette er vart og vakkert framstilt i framsyningas sterkaste og mest inderlege tablå, ei scene mellom Gisken «Marie» (Vanja Øverdal) og Beret Anna (Emilie Mordal). Dei har båe mista nyfødde barn, men taklar det heilt ulikt.

Ei anna historie som på mange vis gjennomsyrer oppsetjinga, men som likevel blir både lite forståeleg og noko uforløyst, er det konfliktfylte arveoppgjeret på Vingsand der gardbrukaren bestemmer seg for å skrive garden over på eit fem år gamalt barnebarn, ikkje til odelsguten, ikkje til dottera som forpaktar garden, og heller ikkje til dei som er komne heim frå Amerika for å ta over.

I dei store masseopptrinna og den frodige folkelivsskildringa blir alle desse tre sterke historiene berre delar av bakteppet, og med unnatak av scena om spedbarnsdød, ikkje noko regissør og dramatikar greier å dvele nok ved. Det er synd, for i desse forteljingane ligg det materiale til mykje meir. Dette blir det kanskje mogeleg å gjere noko med, for nå syner det seg at det truleg blir meir enn ein trilogi om Bjørnørfolket. I seinare oppsetjingar bør Helena Wik gjere meir ut av dei mange spennande historiene ho sit på.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. juli 2023.)

Kjærleik og død

juli 29th, 2023

TEATER

MASKEBALL: Det er store kjensler i sving når Romeo (Kristoffer Hjulstad) og Juliet (Ragnhild Risnes) finn kvarandre. FOTO: KRISS STEMLAND

«Romeo og Juliet»
Rabarbrateateret, Bakklandet, Trondheim
Av: William Shakespeare
Omsett av: Hans-Magnus Ystgaard
Regi: Madeleine Brandtzæg Nilsen og Øyvind Brandtzæg
Komponist: Øyvind Jo Heimdal Eik
Scenografi: Marie Löwendahl
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Maske og parykk: Leo Thörn
Med: Ragnhild Risnes, Kristoffer Hjulstad, Elisabeth Matheson, Jon Vegard Hovdal, Øyvind Brandtzæg, Stian Hovland Pedersen, Kathrine Strugstad mfl.

Ei framsyning som vil litt for mykje utan heilt å bestemme seg.

Sia 2010 har det laust samansette Rabarbrateateret kvart år spela bakgardsteater på Bakklandet i Trondheim. Gjennom åra har dei perfeksjonert seg på fortolking av William Shakespeares komediar. Heilt avgjerande for det vellukka resultatet er språkkunstnaren Hans-Magnus Ystgaards særs gode omsetjing og attdikting til Sparbu-dialekt. Med eit frodig og folkeleg språk fullt av blomar og underfundige metaforar har han gjort Shakespeare forståeleg for nye grupper publikum. Framsyningane i Rabarbraparken er blitt ein snakkis og ein publikumsmagnet. Spenninga var difor stor då Rabarbrateateret i år valde å forlate komediane, og i staden framføre «Romeo og Juliet», verdsdramatikkens mest ikoniske kjærleiksdrama.

Settinga er den same som i tidlegare produksjonar. I botn ligg sjølvsagt Ystgaards dyktige omsetjing. Ensemblet er nok ein gong ei herleg blanding av amatørar og profesjonelle. Den fysiske ramma er bakgardsparkens meir eller mindre naturlege scenografi med kratt, vekstar og omkringliggjande hus, og der Marie Löwendahl berre har lagt til forsiktige scenografiske element. Som før, har Øyvind Jo Heimdal Eik skrive ny musikk som både kler og løftar framsyninga. Og kanskje er ikkje overgangen frå folkekomediar til ein kjærleikstragedie så stor heller. Sjølv om «Romeo og Juliet» i botn er ein djupt eksistensiell tragedie om altoverskyggande ungdommelege kjensler, og om kjærleikens forsonande kraft, har Shakespeare lagt inn ein god porsjon sjangerblanding. Og første delen er i stor grad ein forviklingskomedie. Men også når det dreg seg til og dei unge elskande dør, er det ikkje utan sjølvironi og komikk.

Madeleine Brandtzæg Nilsen og Øyvind Brandtzæg har i sin regi freista å ta vare på denne sjangerblandinga, men har ikkje lukkast heilt. Framsyninga blir litt retningslaus, og midtvegs skjer det eit alt for kraftig brot frå det lausslopne og burleske til teater med stor patos. I tråd med dei tidlegare komedieoppsetjingane blir det lagt inn eit utal påfunn, avstikkarar, vulgaritetar og meir eller mindre artige referansar til dagsaktuelle sakar der ein ellevill Vømmøl-parodi er høgdepunktet. Men når ein samstundes ikkje gjer tilsvarande kutt i teksten, blir framsyninga både omstendeleg og langdryg. Ho vil for mykje, og mistar framdrift.

Kristoffer Hjulstad og Ragnhild Risnes er båe trygge og truverdige i dei tekstrike hovudrollene som Romeo og Juliet. Den ikoniske balkongscena, som denne gongen er i eit leskur, syner kva dette kunne ha blitt om framsyninga i større grad hadde greidd å ri dei ulike sjangrane samstundes. Hjulstad er ein relativt røynd skodespelar, men Ragnhild Risnes er ny for meg. Ho imponerte med diskré men tydeleg mimikk og ein dyktig kombinasjonen av ei truskuldig ungjente som samstundes var myndig og sjølvmedviten. Og så var det ein fest å sjå Elisabeth Matheson i rolla som amma. Hennar tolking blei ei lita framsyning i framsyninga, og synte eit formidabelt komisk talent utan at ho korkje overspela eller stal showet.

Rabarbrateateret har ikkje lukkast heilt med overgangen frå folkekomedie til det meir eksistensielle. «Romeo og Juliet» er i lengste laget, og manglar ei tydeleg retning. Men med Ystgaards frodige omsetjing, alle påfunna og den uhøgtidelege og litt sjølvironiske måten å spele på, er her likevel mangt å gle seg over.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 29. juli 2023.)

Ei draumeverd

juni 20th, 2023

TEATER

TANKETOM?: Fugleskrømtet (Helle Haugland) manglar hjerne, men så avgjort ikkje sjarm og scenisk nærvær. Her flankert av Toto (Frida Line Rørtveit) og Dorthe (Ingrid Frøseth Andersen). FOTO: MARIANN DYBDAHL

«Trollmannen frå Oz»
Teaterlaget i BUL, Nidaros, lagssalen, Gildevangen
Av: Lyman. Frank Baum
Regi og koreografi: Anett Hjelkrem
Songtekstar, musikk, og musikalsk leiar: Øyvind Jo Heimdal Eik
Scenografi og kostyme: Berit Haltvik With
Med: Ingrid Frøseth Andersen, Frida Line Rørtveit, Helle Haugland, Benjamin Bakkeid, Leander Gilsåmo og mange fleire.

Nyskriven og heilt eksepsjonelt god musikk, flotte kostyme, presis koreografi, og sjarmerande spel.

Den årvisse tradisjonen der Teaterlaget i BUL Nidaros set opp teater på Munkholmen, av og for barn og ungdom, har etter rundt 40 år stranda, eller blitt landfast om du vil. Av ulike byråkratiske årsaker er det ikkje mogeleg å bruke Munkholmen i år, men BUL veit råd, for dei har ein heimebane i lagssalen i Gildevangen. Og sjølv om det ikkje er heilt same sjarmen som å spele i tårnet på Munkholmen, føyer årets framsyning seg godt inn i rekkja av underhaldande og velspela produksjonar.

Årets framsyning er den 123 år gamle amerikanske klassikaren «Trollmannen frå Oz». Og sjølv om det er berre ti år sia sist teaterlaget sette opp dette stykket, er det blitt ei fullstendig ny tapping, tilarbeidd, regissert, og ikkje minst koreografert av Anett Hjelkrem. I denne opplevingsrike eventyrfabelen er det rom for undring og tankesprang, samstundes som vi møter hekser, ein trollmann og mange andre fargerike figurar. Det tar til med Dorothy, som denne gongen heiter Dorthe (Ingrid Frøseth Andersen). Ho bur saman med onkel og tante på ein gard der lite skjer. Godt då at ho har hunden Toto. Dette er i Kansas der tornadoar er vanlegare enn her heime, og i ein slik ein blir Dorthe og hunden drege opp og hamnar i «landet over regnbogen».

I dette eventyrlandet blir hunden Toto (Frida Line Rørtveit) menneskeleg, og frykteleg svolten. Dorthe vil heim, men veit ikkje korleis, og i leitinga møter dei på eit fugleskrømt utan hjerne (Helle Haugland), ein blekkmann utan hjarte (Benjamin Bakkeid), og ei løve som manglar mot (Leander Gilsåmo). Alle har dei eksistensielle ønske, og legg i veg mot Trollmannen frå Oz som dei trur kan hjelpe dei. Undervegs slit dei med heksa frå Vest og undersåttane hennar, men finn til slutt fram til og får audiens hjå trollmannen. Meir skal eg ikkje røpe, utan at det sjølvsagt går godt til slutt.

Tårnet på Munkholmen er ei scenografisk nøtt, men for denne produksjonen trur eg faktisk at lagsalen var endå mindre egna. Det største problemet med framsyninga er at vi som publikum sit på kvar vår side av «den gule vegen» dei fem følgjer, men samstundes blir det vinkelrett på scena der det også blir spela. Scenografien til Berit Haltvik With fungerer i hovudsak bra, men er litt problematisk når det blir spela på scena og vi må vri oss sidelengs. Til gjengjeld blir det særs nært og tett på når spelet går på «den gule vegen». Haltvik With har også ansvaret for kostymedesignen, og her har ho verkeleg tatt på spanderbuksene, for kostyma er ei oppleving i seg sjølv. Farge- og fantasirike, og særs illustrerande.

Øyvind Jo Heimdal Eik har skrive både songtekstar og heilt ny musikk. Når denne historia, etter filmen med Judy Garland i 1939, er kjend for å ha ei av filmhistorias vakraste og mest ikoniske songar («Over the rainbow»), så er det svært dristig å kutte den og skrive nytt i staden. Men han lukkast til fulle og har skapt nokre særs vakre og uvanleg melodiøse songar, der det er lett å nynne med. Når songprestasjonane er gjennomgåande gode, og koringa solid, blir alle songinnslaga ein vesentleg grunn til at denne oppsetjinga blei så vellukka. Og så har Anett Hjelkrem ikkje nøgd seg med berre god personinstruksjon, men også lagt inn solid koreografi der det rundt to dusin store ensemblet greier å presentere velkoreograferte opptrinn på alt for liten plass.

Eg såg framsyninga etter at ensemblet hadde halde på ei veke, og blitt varme i trøya. For her var ingen premierenervar eller nøling, men presise skift og god diksjon. Nokre snakkar kanskje vel høgt og skingrande, særleg ettersom dei nyttar mygg, men i hovudsak fungerte det godt. Og som vanleg kompenserer sjarmen i bøttevis for manglande spel, særleg blant dei yngste statistane.

TRUVERDIG: Dorthe (Ingrid Frøseth Andersen). FOTO: MARIANN DYBDAHL

Ingrid Frøseth Andersen leverte ei solid og truverdig tolking i den krevjande rolla som Dorthe. Og blant dei mange andre må eg få trekkje fram Helle Haugland som fugleskrømtet. Ho hadde eit levande og spesielt scenisk nærvær. Og då det gjekk mot finale, og eg tenkte at den blei litt føreseieleg og flat, så kom Frida Line Rørtveit (hunden Toto) inn med ein fiolinsolo til å gråte av.

Nok ein gong har Teaterlaget i BUL Nidaros greidd å skape ei framsyning som er både rørande og underhaldande. Og ho blir spela heilt fram til 30. juni, så det er framleis mangt eit høve til å få med seg denne hjarteknusaren.

Fantasifull dystopi

juni 6th, 2023

TEATER

ILLUSJON: Med utsøkt bruk av effektar, som såpebobler, greier Ida Høy det kunststykket å få oss til å tru at Romsdalsmuseet ligg under vatn. FOTO: ERIK BIRKELAND, TINGH

«Undervannsbyen»
Teatret Vårt, Romsdalsmuseet, Molde
Av: Ida Høy
Regi: Ida Høy
Kostyme: Solveig Bygdnes
Lyddesign: Odin Staveland
Med: Nora Gjestvang, Preben Lillebø Rongve, Kristoffer Egset og Linn Wennersten

Ein dystopisk framtidsvisjon der det skumle blir overskygga av fantasifulle overraskingar.

Med dagens klimakrise og forureining er det ikkje rart at det blir produsert ein del endetidsdramatikk. Og i ei familieframsyning for alle frå fire år og oppover, kan slikt fort bli skumlare enn vanleg troll- og skurketeater. Men «Undervannsbyen», som hadde urpremiere på Teatret Vårt i Molde i helga, er trass i bakteppet først og fremst blitt ei fantasifull og underhaldande oppsetjing som neppe vil ta nattesøvnen frå dei minste. Vi er i år 2323 då havnivået er godt over dagens. Dyr, fisk og planter er borte, og maten er syntetisk. I dette scenarioet skal pappa Theodor (Preben Lillebø Rongve) og den ni år gamle dottera Pia (Nora Gjestvang) på «verdas beste sommarferie». I båt og med dykkarklede legg dei ut for å finne att Molde. Pappa har eigentleg ikkje ferieplanar, men vil leite etter ein skatt frå Sigurd Jorsalfars tid. Så dykkar dei ned, finn Molde, og ei mengd fantasifulle menneske og vesen.

Først møter dei ReDe, (Kristoffer Egset), ein redesignar, opptatt av gjenbruk, og som syner dei at det går greitt å både puste og snakke under vatn. I tillegg kan han fortelje at havbotnen er som ei ungdomskjelde der ein ikkje eldest. Det får vi verkeleg prov for når ReDe tek dei til ein professor (Linn Wennersten) som har vore i havet i 300 år, og framleis ser ut som ho er 40. Professoren er naturforskar, og var av dei som, – til inga nytte, åtvara mot naturøydeleggingane trehundre år tidlegare. Etter kvart dukkar også ei potetkjerring, ein sjøkaptein og den farlege Draugen opp, og utan at eg skal røpe meir, går det sjølvsagt godt til slutt, om ikkje heilt som forventa.

Ida Høy står sjølv for både manus og regi. Det siste eg har sett av henne er så ulike produksjonar som «Instamamma» og «Peer på pub», båe med artige og overraskande vriar på aktuelle samfunnsfenomen og kjende historier. Slik er det også denne gongen, der ho leikar seg i spennet mellom miljøkampen og myten om den forsvunne byen Atlantis. Historia er i tynnaste laget, og bygd på særs tradisjonelt barneteater der det er ein skurk eller eit troll som må overvinnast, dei vaksne er dumme og der barna må ordne opp. I tillegg ligg det også ein del litt for tydeleg moralisme i teksten. Men i regien har Høy tona ned mykje av dette, og i staden gjort framsyninga til ei opplevingsrik og fantasifull historie full av artige overraskingar.

PÅ LAND: Etter ei opplevingsrik reise til eit Molde under vatn, er Pia (Nora Gjestvang) og pappa (Preben Lillebø Rongve) endeleg på turr grunn att. ERIK BIRKELAND, TINGH

Å lage friluftsteater i fullt dagsljos utan annan scenografi enn den naturlege, kan fort bli flatt og monotont. Men saman med gode lydeffektar av Odin Staveland, fantasifulle kostyme av Solveig Bygdnes, og ikkje minst utsøkt bruk av røykmaskin, såpebobler og enkle illusjonar, greier ho faktisk å lage eit undervassunivers til å tru på. Og det verka heller ikkje som dei yngste i premierepublikummet hadde vanskar med å leve seg inn i situasjonen og fantasere vidare. Fin og synkron koreografi og nokre godt framførte rap-nummer gjer også sitt. Dei fire aktørane spelar med stor energi, er samspela, og fulle av sjarm. Og sentralt er Nora Gjestvang som gjer ein overtydande tolking av Pia i sin debut på Teatret Vårt.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 6. juni 2023.)

Velspela og artig, men kva så?

mai 12th, 2023

TEATER

ALDRI NOK: Yossarian (Cato Skimten Storengen) flyg tokt etter tokt, men aldri nok til å få reise heim. FOTO: GRETHE NYGAARD

«Catch 22»
Rogaland Teater, hovudscena
Av: Joseph Heller
Dramatisert av Joseph Heller
Regi: Yngve Sundvor
Scenografi: Arne Nøst
Kostyme- og maskedesign: Helena Maria Andersson
Maskør: Mio Eyfjord
Lyddesign: Andreas Veire, Arild Lægreid og Frode Ytre-Arne
Lysdesign: Trygve Andersen
Med: Cato Skimten Storengen, Nina Ellen Ødegård, Øystein Martinsen, Leo Magnus de la Nuez, Espen Reboli Bjerke og Matias Kuoppala

Ei framsyning der nesten alle ingrediensane er framifrå, men der innhald og regi ikkje held heilt same mål.

Det er skrive ei rekkje gode anti-krigsromanar, men det er vel berre ein som har gått inn i språket som eit eige omgrep. Alle veit i dag kva ein «catch 22» er, sjølv om ikkje alle kjenner opphavet. Ein slik hake er eit slags synonym til omgrepet «damned if you do, and damned if you don’t». Du er fanga, og det hjelp ikkje kva du gjer. «Catch 22» frå 1961 var debutromanen til den amerikanske forfattaren og dramatikaren Joseph Heller (1923-1999), og er eit satirisk oppgjer med krigens meiningsløyse skrive med bakgrunn i eigne røynsler som bombeflyskyttar under andre verdskrigen. Vi er på ein amerikansk flybase på øya Pianosa på den italienske vestkysten mot slutten av den same krigen, og vi følgjer skyttaren kaptein Yossarian, ein antihelt som har fått nok av det heile og først og fremst vil heim. Men så er det nokre haker, og etter kvart blir det fleire av dei, dei fleste med heimel i paragraf 22, eller catch 22. Skal du heim, må du minst ha floge 40 bombetokt. Og etter kvart som Yossarian nærmar seg det målet, blir talet heva. Og slik held det fram. Så er det mogeleg å bli sendt heim om ein er gal. Men då må ein ha legeattest, og om ein går til legen for å få papir på at ein ikkje er rett, er det eit prov på at ein er rasjonell. Og så er ein like langt.

HEILT KAFKA: å gå til legen for å få attest på at ein er gal, er prov på at ein er rasjonell. FOTO: GRETHE NYGAARD

Romanen blei raskt ein kultbok og klassikar, og filmatiseringa i 1970 blei også ein kjempesuksess. Året etter dramatiserte Heller sjølv historia for teater, og meir enn femti år etter er det duka for norgespremiere på Rogaland Teater. Det tar til særs lovande med eit svært bombefly som dekkjer nesten heile sceneopninga, og som vi ser ryggen på. Der sit den fortvila skyttaren Yossarian (Cato Skimten Storengen) og siktar seg inn medan lyd- og lyseffektar på overtydande vis fortel oss kva for eit inferno vi har hamna i. Så forsvinn flyet opp i snorloftet, og resten av framsyninga finn i hovudsak stad på flybasen. Arne Nøst har laga ein heilt fantastisk scenografi, først med det svære bombeflyet, og så eit nesten magisk hus på dreiescena. Det har berre fire rom, men etter kvart som det blir dreidd rundt, kjem ein fort ut av teljinga, for her er sjukestue, legekontor, offiserskontor, horehus i Roma og mykje meir. Og i dette vesle absurde universet som går rundt og rundt er det 29 ulike og særs tydelege personar som blir spela av berre fem aktørar, ,og i eit tempo som kan ta pusten frå deg.

FORHØYR: Tredjegradsforhøyret av feltpresten var av dei mest absurde, – og humoristiske tablåa. FOTO: GRETHE NYGAARD

Yngve Sundvor har laga ei episodisk framsyning der det nærast blir eit nytt opptrinn kvar gong scena dreier og nokon går gjennom ei dør. Påkledarar og kostymearbeidarane har ein stri tørn, for det beste ved denne framsyninga er alle dei små absurde tablåa, ofte utan særleg samanheng, men presentert så synkront at det er ikkje anna enn imponerande. Og dei fem aktørane greier med maske, parykk, påklednad, dialekt, mimikk og veremåte å framstille og gjere attkjenneleg dei ulike personane som bur og arbeider på denne basen. Og som har det sams at dei alle er heilt outrerte og karikerte. Krigen er uviktig og nesten fråverande, og alle driv berre på med å mæle si eiga kake. Dei einaste rasjonelle er Yossarian og feltpresten (Nina Ellen Ødegård). Og i nokre av scenene mellom desse to får vi fine og vare tablå som kontrasterer det andre og minner oss om at dette eigentleg handlar om krigens gru og meiningsløyse, og ikkje berre absurd humor.

Det heiter om Rogaland Teater at deira største stjerne er ensemblet, og det får vi her nok ein gong prov på. For spelet, den saumlause vekslinga mellom dei ulike figurane, og timinga er framifrå. Cato Skimten Storengen er overtydande som den meir og meir desperate Yossarian, fanga i ein umogeleg og heilt surrealistisk situasjon. Og sjølv om dette er ensemblespel av klasse, må eg likevel få trekkje fram Nina Ellen Ødegård som på same tid spelar alt frå hore til feltprest, og ikkje minst Øystein Martinsen som gir uendeleg mykje finstemt og detaljrik humor til både ein karrieresjuk oberst og ein lege som til slutt fell for eige grep.

WANNABE: Ein oberst som gjer alt for å bli general samlar undervegs på «fjør i hatten». FOTO: GRETHE NYGAARD

Det er gått 52 år frå «Catch 22» blei dramatisert og til stykket fekk norgespremiere, og når ein ser resultatet er det neppe utan grunn. Både romanen og filmen står støtt på eigne bein, men dramatiseringa er ikkje god. Ho er blitt ei vareoppteljing i små humoristiske opptrinn, og blir aldri noko særleg meir enn det. Sjølv om Yngve Sundvor har laga mange artige typar, vidareutvikla humoren, og boltra seg i komiske detaljar, blir det likevel etter kvart langdrygt, repeterande og lite spennande. Krigen, som dette skal vere eit kraftig oppgjer med, blir berre eit bakteppe. Slik er denne framsyninga nesten like surrealistisk som det ho freistar å formidle. Det er framifrå spel i alle ledd, det er teknisk briljant og med imponerande timing, det er ein velfungerande og særs god scenografi. Men så er sjølve historia berre blitt ein bleik skugge av den opphaveleg romanen.

Erkjenning og tvil

mai 12th, 2023

TEATER

HEFTIG: I bedehuset, av alle stader, finn Yngve og Magnus rom for lidenskaplege famntak. FOTO: LARS GUNNAR LIESTØL

«Villskudd»
Kilden Teater, Kristiansand
Fritt etter romanen av Gudmund Vindsun
Dramatisering: Oda Radoor
Regi og scenografi: Erlend Samnøen
Kostymedesign: Veronica Vallenes
Komponist/lyddesign: Nils Jakob Langvik
Lysdesign: Ingeborg Staxrud Olerud
Med: Fredrik Høstaker, Eirik Langås Jørgensen, Morten Espeland, Ann Ingrid Fuglestveit, Espen Sigurdsen og åtte frå UngdomsKilden

Dramatiseringa av «Villskudd» på Kilden Teater, er blitt ei framsyning til å bli verkeleg glad, og i godt humør av.

Med Gudmund Vindsuns roman «Villskudd» i 1979 fekk vi ikkje berre eit fyrverkeri av ei lesaroppleving, men også den første verkelege gladboka om homofili. Det som fram til 1972 hadde vore kriminelt, greidde Vindsun å gjere til noko heilt kvardagsleg. Mykje har skjedd sia den gongen, og for dei fleste er ikkje kjærleik mellom menn lenger tabu eller unormalt. Men ein rapport frå Likestillingssenteret kunne i 2018 dokumentere at skeive i Agder i større grad enn skeive i resten av landet hadde freista å ta sitt eige liv. Så då tok Kilden Teater i Kristiansand både samfunnsansvaret og den lokale tilknytinga på alvor. «Villskudd» blei dramatisert av Oda Radoor, og ganske fritt etter første del av romanen er det nå blitt ein varm, inkluderande, underhaldande, velspela og humoristisk historie om å erkjenne og å stå for det og den ein er.

Vi er i eit bedehus ein gong på 60-70-talet. Pastor Revholm (Morten Espeland» held på med konfirmasjonsførebuingar, og denne dagen kjem den nyinnflytta Yngve (Fredrik Høstaker) også inn i gruppa. Han blir raskt kompis med Magnus (Eirik Langås Jørgensen) som har ei sterk gudstru og er pastorens yndling. Yngve, på si side, har inga tru, men blir med på konfirmasjonsførebuingane for å finne venner på den nye staden. Det nærmar seg påske, og pastoren ber om forslag til noko dei kan gjere i den samanhengen. Yngve meiner dei kan lage teater, og får følgje av Magnus som seier dei kan lage eit spel om Jesu liv og død. Og slik blir det.

Gjennom arbeidet med teateroppsetjinga finn Yngve og Magnus kvarandre. Det er skildra vakkert, nært, varmt og naturleg. Men medan Yngve raskt erkjenner at han er homofil, er det verre for Magnus. Han er riven mellom gudstru og kjensla av synd på eine sida, og kjærleiken på den andre. I dette ligg framsyningas tema og problemstilling utan at eg skal røpe meir av kva som skjer.

RELIGIØST BAKTEPPE: Bedehus med stablestolar, orgel, bibelstad, – og Guds lam? FOTO: LARS GUNNAR LIESTØL

Erlend Samnøen er både regissør og scenograf, og har laga ein enkel, men godt illustrerande scenografi der bedehussalen med stablestolar og orgel er til å kjenne att for dei fleste. I overraskande stor grad, men også særs vellukka, har Samnøen nytta konfirmasjonsførebuingane og det religiøse som bakteppe. Ein kunne fort tru at det ville føre til store kontrastar og kanskje sterk kritikk av dei rettruande. Men i staden har han greidd å balansere dette utan peikefingrar eller noka form for fordømming. Og i det religiøse bakteppet, med konfirmasjon, som jo tyder stadfesting, auser han av parallellar og fine metaforar. I regien, som tidvis er nesten naivistisk, har han lagt vekt på å gjere dette til ei varm forteljing som handlar om noko så basalt som kjærleiken. Og jamvel om det sjølvsagt er mykje problematisk, er det likevel den lune humoren ein sit att med. Det skuldast også godt ensemblespel og framifrå samspel mellom dei to ganske ulike kjærastane som blir godt og innsiktsfullt portrettert av Fredrik Høstaker og Eirik Langås Jørgensen. Og i Morten Espelands balanserte tolking blir også pastoren ein person å tru på, og ikkje ein firkanta og uforståande figur. Janne, som på mange vis er ungdomanes syndebukk, blir av Espen Sigurdsen framstilt som ein underfundig og gåtefull djevelens advokat. Ann Ingrid Fuglestveit balanserer fint dei to rollene som Yngves syster og som ei av konfirmantane. Og dei åtte dyktige amatørane frå UngdomsKilden gir ekstra liv til både konfirmasjonsførebuingar og teateroppsetjing.

Det var godt å sjå ei teaterframsyning om skeiv kjærleik som ikkje berre handla om problem eller aids, men som rett og slett var varm, underhaldande og til å bli i godt humør av.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 12. mai 2023.)

Menneska bak

mai 3rd, 2023

TEATER

INTENST: Trass i krigens fiendskap kan det utvikle seg både skjebnefellesskap og sterke kjensler. FOTO: MAGNUS SKREDE

«Få bomme en»
Teater Innlandet, Hamar
Av: Daria Glenter
Regi: Fredrik Longva
Scenografi og lysdesign: Norunn Standal
Kostyme: Solveig Holthe Bygdnes
Komponist og lyddesign: Amund Ulvestad
Med: Sofie Huijs, Julie Bjørnebye, Anne Guri Tvedt, Stian Isaksen-Gihle og Tom Styve

Eit intenst drama som syner at bak krigens retorikk og helvete, er det heilt vanlege menneske det dreier seg om.

Daria Glenter er ein norsk-russisk dramatikar. Alt som nittenåring fekk ho i 2015 forsøke seg i Trøndelag Teaters «Unge dramatikere» med den vesle einaktaren «Uten», ei mørk og annleis kjærleikshistorie. Fire år etter sette ho opp lesestykket «Ring, ring, ring», og i 2020 fekk ho oppført sitt første heilaftans drama, «Et helt liv av sol». Etter det har ho mellom anna vore husdramatikar på Teater Innlandet. Torsdag hadde det same teateret urpremiere på hennar siste drama «Få bomme en». Som i «Uten» er dette også ei mørk og annleis kjærleikshistorie, men med eit heilt anna bakteppe. Ei veke før premieren hadde Glenter ein kronikk i Aftenposten om korleis det er å vere russar i Norge i desse dagar. Det er noko av det mest innsiktsfulle, balanserte og kloke eg har lese om krigen i Ukraina.

Ksenia og Kaia (Sofie Huijs og Julie Bjørnebye). FOTO: MAGNUS SKREDE

I «Få bomme en» er bakteppet det same. Det er krig. Eit land er invadert, og i eit husvære i okkupert område bur syskenparet Kristina (Anne Guri Tvedt) og Taras (Stian Isaksen-Gihle) saman med Ksenia (Sofie Huijs). Det blir aldri sagt namn på landa, men parallellen er openberr. Syskena bur seg på å rømme, medan Ksenia, som er frå okkupantlandet, vel å bli. I dette husværet, som er framstilt ganske stilisert som ein opphøgd plattform med kvite sandsekkar, får vi først ein samtale mellom dei tre som ei blanding av storpolitikk og kvardagslege trivialitetar, ein fin introduserande ouverture. Men så blir det heftigare. For på nyhenda høyrer dei om nokre som har tatt seg inn i okkupert sone og sett eit ammunisjonslager i brann. Og med eitt kjem den eine av sabotørane, Kaia (Julie Bjørnebye), krypande inn gjennom vindauget, hardt skadd. Ksenia er sjukepleiar, og tar til med førstehjelp. I mellomtida har Taras vore ein siste tur ute for å kjøpe røyk, hamna i klammeri med okkupantpoliti, og kjem hardt forslått heim. Før det same politiet (Tom Styve) like etter står på døra. I det vidare er det både lågmælt dialog og kraftig dramatikk. Meir skal eg ikkje røpe. Men i avslutninga får vi ei gripande historie om korleis dei to «fiendane» Ksenia og Kaia utviklar eit forhold frå sterk og nesten antagonistisk skepsis til eit skjebnefellesskap og etter kvart noko langt meir. Dette tette og intense samspelet mellom Sofie Huijs og Julie Bjørnebye er eit skikkeleg høgdepunkt, og syner overtydande og tydeleg at bak krigens retorikk, fiendskap og helvete er det heilt vanlege menneske med sine like vanlege kjensler det heile dreier seg om.

Eit stilisert rom med sandsekkar.
FOTO: MAGNUS SKREDE

Regissøren Fredrik Longva har, saman med scenograf Norunn Standal, vald ei løysing der scena er ei lita, kvadratisk plattform og der publikum sit på alle fire sider, og tett på. Det skapar ein nærleik som blir både påtrengjande og nesten ubehageleg, men som gjer at det er umogeleg å ha eit distansert forhold til det som skjer. Longva tek seg også lange og understrekande pausar, ofte kombinert med Amund Ulvestads bakgrunnsmusikk og heftige lydeffektar. Dette fungerer i hovudsak bra, men framsyninga blir av og til litt fragmentarisk, og Glenters tekst blir ikkje alltid like forståeleg og godt tatt vare på. Den scenografiske løysinga er ikkje heilt vellukka. At vi kjem så tett på, er eit godt val. Men den høge plattforma gjer at aktørane må klatre opp og ned av scena, og det er forstyrrande. Og så er det heilt uforståeleg at dei siste og mest intime scenene går føre seg på eit løftebord høgt oppe i lufta.

Trass i desse innvendingane er «Få bomme en» blitt ei sterk framsyning, der framifrå og tett ensemblespel frå dei fem aktørane blir toppa av Julie Bjørnebye og Sofie Huijs i den intense finalen.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 3. mai 2023.)

Menneskeforakt og hykleri

mai 2nd, 2023

TEATER

IKKJE I VATER: Forholdet mellom Alceste (Isak Holmen Sørensen) og Célimène (Sunniva Du Mond Nordal) er asynkront og vil aldri kome i balanse, jamvel om dei forsøker. FOTO: PERNILLE SANDBERG

«Misantropen»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Molière
Omsett av André Bjerke
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi og kostyme: Nia Damerell
Lysdesign: Eivind Myren
Komponist: Alf Lund Godbolt
Koreografi: Kristin Ryg Helgebostad
Med: Isak Holmen Sørensen, Sunniva Du Mond Nordal, Emma Caroline Deichmann, Jo Saberniak, Maria Pontén, Fabian Heidelberg Lunde og Christian Eidem

Ein komedie der forma kom i vegen for innhaldet, og der det er vanskeleg å fatte kva regissøren vil seie oss.

Ein av den franske dramatikaren Molières mest kjende og spela komediar er «Misantropen» frå 1666. Som vanleg i komediane hans, held han eit oppgjer med hykleri og menneskeleg dårskap, men i dette stykket går skytset i fleire retningar, og det er langt frå openbert kven ein skal halde med, om nokon. Vi er i overklassens Paris for 350 år sia der intrigar, baksnakk og løgner er ein naturleg del av veremåten, og der Alceste (Isak Holmen Sørensen) er den heilt kontrære. Han er nådelaust sanningssøkjande, og i utgangspunktet den vi føler er prinsippfast og til å stole på, og som vi difor kjenner for. I motsetnad til alle dei andre. Før vi ganske raskt forstår at Alceste ikkje er ein helt, men ein misantrop, det vil seie ein som foraktar menneska. Men trass i si djupe mistru til alle dei andre, er han også djupt forelska, og det i Célimène (Sunniva Du Mond Nordal). Ho er på si side ei kokette og ein intrigemakar som på forførarisk og hyklersk vis held seg med eit utal friarar. Og slik sett er ho hans rake motsetnad. I dette menasjeriet finn vi også Célimènes kusine, Alcestes bestevenn, og tre andre, som alle meir kommenterer og utfyller handlinga og det noko asynkrone forholdet mellom dei to, enn å spele viktige sjølvstendige roller.

Regissøren Johannes Holmen Dahl og scenografen Nia Damerell, ofte i samarbeid med lysdesignar Eivind Myren, har dei siste åra levert den eine solide og prisvinnande produksjonen etter den andre. Og det opnar særs lovande også denne gongen. Scenografien er enkel, minimalistisk og stilrein, – berre ein skråstilt sirkel som på dreiescena går sakte rundt for å illudere noko som går og går. Rundt og rundt. Og heile tida med diskré, men lekker lyssetting av Eivind Myren. Kostyma er ikkje riktig så overdådige som det Damerell gjorde i publikumssuksessen «Tid for glede» på Det Norske Teatret i fjor, men likevel flotte og typiske for sekstenhundretalets franske overklasse. Inn på scenekanten kjem Arisoné (Emma Caroline Deichmann) som på glitrande og litt underspela humoristisk vis nærast varmar opp publikum med ulike komiske songøvingar der vi villig let oss forføre. Slik set ho den humoristiske standarden for oppsetjinga. Trur vi. For så greier framsyninga aldri i særleg grad å følgje opp denne komikken vidare.

Oppsetjinga har nytta André Bjerkes omsetjing og gjendikting frå 1957. Den er i bunden form og er verkeleg språkleg elegant. Men i denne oppsetjinga kjem forma i vegen for dialogen. Med unnatak av dei to hovudrolleinnehavarane Isak Holmen Sørensen og Sunniva Du Mond Nordal, blir det for lite replikkveksling og for mykje deklamasjonar og difor vanskeleg å følgje med.

Om ein skal setje opp gamle komediar som denne, må det vere fordi dei framleis har noko å seie oss, eller for rein underhaldning, og kanskje helst av båe grunnar. Rett nok er denne framsyninga underhaldande, men tidvis blir ho rett og slett lite interessant. Og sjølv om misantropi og hykleri finst i god mon også i våre dagar, blir ein likevel sitjande og lure på kva det er regissøren freistar å fortelje, og når det skal ta av. Det gjer det diverre aldri jamvel om det sjølvsagt finst komiske lyspunkt og fengslande scener.

Dei to i hovudrollene bidreg i størst grad til dette. Isak Holmen Sørensen er overtydande i den motsetnadsfylte rolla som sanningssøkjaren som elskar ein løgnhals, og som mot slutten lir kvalar når han blir konfrontert med sine eigne motsetnadar. Og Sunniva Du Mond Nordal er imponerande utstudert og infam som intriganten Célimène som med eleganse tvinnar friarane rundt litlefingeren. Og så syner ho i tillegg ein fantastisk stemmeprakt. For musikken i denne oppsetjinga er nesten ei sak for seg.

Peder Varkøy, i kostyme og parykk som dei andre, sit heile tida synleg ved tangentane og følgjer framsyninga tett med nyskriven musikk av Alf Lund Godbolt. Og resten av ensemblet trakterer også ein del instrument. Alt dette er godt og kler framsyninga. Men så har oppsetjinga også ein del nesten surrealistiske musikkval som ikkje er like vellukka. I starten byr eit populærmusikalsk innslag rett nok på eit artig og fint dramaturgisk brot, men så tek det overhand og endar etter kvart opp i reint publikumsfrieri.

«Misantropen» er ei visuelt lekker framsyning og tidvis underhaldande. Men ho tek diverre aldri heilt av. Og eg har vondt for å sjå kva teateret og regissøren har ønska å seie oss.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 2. mai 2023.)