Amund Grimstad

TEATER

«Tåkefall»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Noah Haidle
Omsett av: Gunstein Bakke
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Komponist: John Derek Bishop
Lysdesign: Haakon Espeland
Med: Marianne Holter, Øystein Martinsen, Helga Guren, Even Stormoen og Anders Dale.

Formidabelt ensemblespel i ei absurd og tankevekkjande oppsetjing om at ein i alle fall må forsøke for å lukkast.

Den amerikanske dramatikaren Noah Haidle (f. 1978) har trass ung alder alt ein omfattande produksjon både for scene og lerret. Stykka hans blir sette opp over heile verda og han har vunne ei rekkje prisar. Her heime er berre tre av dei blitt sette opp, alle ved Det Norske Teatret, og det er også alt. Teatersjefen ved Rogaland Teater, Glenn André Kaada, var sjølv regissør for ein av dei, «Herr Marmelade», i 2016 og såg nok kvalitetane i forfattarskapet, for nå har han vald å setje opp «Tåkefall» («Smokefall») frå 2013 på Rogaland Teaters intimscene.

Framsyninga er eit tett og intimt kammerspel som vekslar humoristisk og leikent mellom realisme og det absurde, og som har eit særs relativt forhold til omgrepet tid. Vi startar ein stad i Amerika på tidleg femtital der Violet (Marianne Holter) ventar tvillingar som barnefaren Daniel (Øystein Martinsen) ikkje vil ha. Frå før har dei ungjenta Beauty (Helga Guren), farens augestein. For nokre år sia proklamerte ho at ho hadde sagt sitt, og slik blei det. Ho slutta å prate. Pater familias er obersten (Even Stormoen), Violets mor, enkemann og lettare dement, men i ljose augeblikk formidlar av stor livsvisdom. Anders Dale er forteljaren som leverer den eine forklårande fotnoten etter den andre. Så følgjer vi denne vesle familien gjennom fem-seks generasjonar i ei setting der tida korkje er lineær eller konstant, men fullstendig flytande. Dei same fem skodespelarane går ut og inn av roller i dei ulike generasjonane der omdreiingspunktet heile tida er den vanskelege kjærleiken, at alle forhold på eitt eller anna vis før eller seinare er dømde til å mislukkast. Men at vi likevel må forsøke. For denne framsyninga er ein humoristisk og underhaldande hyllest til freistnaden. Du vinn i alle fall ikkje om du lar vere å forsøke.

Kjersti Haugen har regien, og ho har gjennom mange år synt seg som ein god historieforteljar. Det kjem godt med, for denne historia er både litt innfløkt og omstendeleg, og det tar ei stund før det losnar heilt, men då sit ein også nesten trollbunde og freistar å følgje med på den langt frå kronologiske handlinga, full av uventa brot og skift, surrealisme og absurditetar, tidvis presentert på hysterisk artig vis.

Katrin Bombes scenografi er ein rund, opphøgd plattform der publikum sit på båe sider. Dei einaste scenografiske elementa er ein stol, eit epletre som nærast er del av familien, og eit puslespel som aldri blir ferdig. Og over det heile ein lysande sirkel. I denne manesjen følgjer vi den vesle familien på si absurde, litt triste, men også humoristiske leiting etter både meining og lykke. Trass i enkel scenografi, er den særs symboltung, og det sirkulære illustrerer effektivt mantraet om at alt berre går rundt og rundt utan start og mål.

I fleire tidlegare meldingar av oppsetjingar på Rogaland Teater, har eg framheva teaterets spesielle evne til å lage godt ensemblespel. Denne produksjonen er nok eit solid prov på det. Fem ekstremt samspela skodespelarar som alle leverer på høgste nivå med både timing og spel. Eg må likevel få trekkje fram framsyningas store høgdepunkt der vi får bli med inn i Violets livmor og møter dei to tvillingane (Anders Dale og Øystein Martinsen). I eit særs fysisk og fullstendig absurd spel vekslar dei mellom stor intellektuell kapasitet og heilt infantile spedbarnsrefleksar medan dei ventar på og gruar seg til fødselen. Den scena er åleine verd besøket.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 5. februar 2024.)

TEATER

«En sporvogn til begjær»
Rogaland Teater, hovudscena
Av: Tennessee Williams
Omsett av Leif Schiødt-Helgeland
Regi: Maria Kjærgaard-Sunesen
Scenografi og kostyme: Simon Holk Witzansky
Komponist og lyddesign: Sjur Miljeteig
Lysdesign: Steinar Lohne
Med: Nina Ellen Ødegård, Kim Jøran Olsen, Mari Strand Ferstad, Matias Kuoppala, Kim Fairchild, Svein Solenes og Edvard Rossland.

Nokre fine, vare tablå, men for fragmentarisk og overspela til å lukkast.

Då den amerikanske dramatikaren Tennessee Williams (1911-1983) skreiv «En sporvogn til begjær» i 1947, blei dramaet raskt ein stor suksess. Året etter premieren fekk han Pullitzer-prisen, og med den ikoniske filmen frå 1951 med Marlon Brando og Vivian Leigh i hovudrollene skreiv dramaet seg inn blant det aller beste av amerikansk samtidsdramatikk. Den mangefasetterte tematikken om attrå, makt, klassereiser, sanning, livsløgn og kjønnsroller, for å nemne nokre, er stadig like aktuell. Frå dei første norske oppsetjingane alt i 1949, er stykket spela eit utal gongar også her heime, og onsdag var det premiere på Rogaland Teaters hovudscene i regi av Maria Kjærgaard-Sunesen.

Handlinga tek oss til det franske kvarter i New Orleans rett etter verdskrigen, men i denne oppsetjinga lett modernisert til vår tid. Blanche Dubois (Nina Ellen Ødegård) har reist frå sitt fransk-amerikanske tilsynelatande aristokratiske liv på ein herregard i Mississippi for å vitje systera Stella (Mari Strand Ferstad). Stella er gravid, bur i eit kummerleg tilvære og er gift med den polskætta machomannen Stanley Kowalski (Kim Jøran Olsen), ein enkel arbeidarklassegut nett heimvend frå militærteneste og krig. Systrene har gått kvar sin veg i livet, og den ikkje så reint lite snobbete Blanche feiar inn i det vesle og fattigslege husværet med ein eim av kultur, overklasse og velstand, og syner tydeleg forakt for arbeidarklasselivet ho møter hjå systera. Mellom Blanche og Stanley oppstår det gjensidig mistillit, men også eit sterkt erotisk, nærast dyrisk, forhold, og det er i denne motsetnaden mykje av dramaets suksess ligg. Oppi det heile oppstår det også ein meir stillferdig romanse mellom Blanche og Mitch (Matias Kuoppala), ein av Stanleys bestevenar. Etter kvart syner det seg at Blanche slett ikkje er den rike, vellukka dama ho gir seg ut for, familiegodset er seld på tvangsauksjon, ho er sparka som lærar på grunn av eit forhold til ein elev, og er mentalt heilt i ubalanse. I denne historia er det ingen heltar, og dei ber alle på sitt.

Den danske regissøren Maria Kjærgaard-Sunesen har vald ei lett modernisering og flytta handlinga til vår tid med mobiltelefonar og der mennenes kortspel er erstatta med dataspel. Det er eit greitt val. Simon Holk Witzanskys scenografi gir oss eit illustrerande bilde av eit fattigsleg husvære, sjølv om flyttinga av scenografiske element og altfor synlege scenearbeidarar på bakscena er ganske forstyrrande. Det heile opnar lovande der Eunice (Kim Fairchild), husvertinna til Stella og Stanley, har ein fin intro og der hennar stemningsskapande songar saman med komposisjonar og lydbilde av Sjur Miljeteig bind mykje av framsyninga saman. Det trengst, men er diverre ikkje nok. For dette er blitt ei for fragmentarisk framsyning der tablåa ikkje alltid heng godt nok saman. Ein viktig del av denne historia er den gradvise demaskeringa som skjer med Blanche. Lag for lag, og nesten umerkeleg går ho frå å vere ein velståande diva med masse kulturell kapital til å bli eit forhutla vrak. Med alle brota forsvinn mykje av denne kvaliteten og utviklinga går ikkje så gradvis som i teksten. Når regissøren har vald å gjere ein del av aktørane og handlinga meir outrerte enn naudsynt, blir det tidvis meir overspel og forsøk på malplassert komikk enn boring i dei ulike personane. Då hjelper det ikkje at to av teaterets fremste skodespelarar fyller rollene som Blanche og Stella. Nina Ellen Ødegård er tidvis formidabel og infam i tolkinga av Blanche, men får aldri skikkeleg høve til å syne den gradvise avkledinga. Mari Strand Ferstad er som Stella riven mellom den dampande kjærleiken til Stanley, trass i at han viser seg å vere valdeleg, og forholdet til systera. Ho er den einaste som kjenner og forstår Blanche, og Ferstad balanserer desse to sidene fint, men har også fått for lite å spele på. Men blant alt overspelet og dei litt merkelege påfunna i denne produksjonen, er det nettopp i dei vare og finstemte scenene mellom Ødegård og Ferstad at framsyninga lukkast.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 2. februar 2024.)

TEATER

«Everything is Awesome»
Cissi Klein videregående skole, Trondheim
Av: 3. klasse drama
Kunstnarleg leiar: Kjerstin Eidsaune
Teknikk: Fredrik Bjørk
Koreografisk rettleiing: Åsne Hakvåg
Med: Joakim Ebeltoft Anselm, André Bakken-Lomheim, Maxmillian Nguyen Basmo, Marit Bårdli, Jacob Vinje Fjellås, Samuel James Hovind Garwood, Johannes Spets Gjersøe, Malin Hoff, Ella Haanæs Høiseth, Thea Lyng Knudsen, Gunnhild Hassel Pedersen, Runa Skjolden, Julia Sofia Brol Sakshaug, Karen Marie Stavli, Thor Mani Thordarson, Amund Holen Utle og Marianne Bryne Wærøy.

Som vanleg er det dei store eksistensielle spørsmåla som opptek ungdomen, men denne gongen med stor grad av humor og sjølvironisk distanse.

Underskogen er viktig, for det er frå den det kjem nye skot som ein dag veks seg store og kraftige. Og det er her framtida bryner seg, snublar og fell, men stundom finn si eiga røyst og ein god uttrykksmåte. Som teatermeldar har eg i alle år forsøkt å følgje både barne- og ungdomsgruppa i Teaterlaget BUL Nidaros, Studentersamfundets Interne Teater og dramastudentane på NTNU, men det er alt for lenge sia eg vitja ei framsyning av dramaelevar på vidaregåande. Men denne veka let eg meg overtale til å sjå framsyninga «Everything is Awesome» av dramaelevane i tredje klasse på Cissi Klein VGS i Trondheim. Og det var meir enn vel verd besøket.

Det tar til i vrimlehallen på skulen når to aktørar med t-skortene «Wonderful» og «World» kjem inn, syngjande på Louis Armstrongs ikoniske «What a wonderful World» frå 1967, ein song som i dag diverre blir meir og meir ironisk. For det er sjølvsagt dei store og eksistensielle spørsmåla ungdomen er opptatt av. Kva gjer vi med den kloden vi har fått i arv frå tusenvis av generasjonar før oss, men som vi nå køyrer rett utfor stupet?

Dei to handhelsar innsmigrande på publikum, deler ut program og tek oss inn i den vesle rektangulære teatersalen som ikkje har annan scenografi enn ein lang, kvit vegg og ei trapp opp til ei dør i veggen, og der publikum sit benka på motsett langside. Ein intro med voice-over på engelsk tek oss inn i historia frå the big bang før vi er i gang. Med utgangspunkt i vår eiga samtid, det store paradokset at Norge som verdas rikaste land har tufta velstanden sin på ein oljeindustri som er alt anna enn berekraftig, og med skråblikk på, og som ein parafrase over, Henrik Ibsens «En folkefiende», har dei laga ei særs mangefasettert framsyning både i form og innhald. I tillegg er ho både leiken og sjølvironisk i si tilnærming til stoffet. I programmet seier dei sjølve at teksten er basert på så ulike kjelder som Henrik Ibsen, chat GPT, kommentarfelt i SoMe, Trond Viggo Torgersen og nettsida til Equinor. Prosjektet er utvikla av dei sjølve, men med bistand frå kunstnarleg leiar Kjerstin Eidsaune, og ikkje minst viktig koreografisk hjelp frå Åsne Hakvåg.

Framsyninga er bygd opp som ei rekkje tablå med ei mengd brot, men gjort forbausande saumlaust. Dei tek oss med til oljearbeidarar, protesterande ungdomar og politikarar, og gjer det utan andre effektar enn små enkle skifte i klede og litt bruk av video og musikk. Det fungerer utmerka og gjer dei ulike scenene lett forståelege sjølv om dei er mange, ja kanskje i meste laget. Og dette er generasjon smart-telefon, så dei har funne på ein overraskande kreativ bruk av desse nye kjæledyra dei sikkert er fullstendig avhengige av. Fleire av tablå har ikkje anna lyssetting enn lommelyktene på telefonane, og det er nytta på ein særs effektfull måte.

Framsyninga blir spela i breiddeformat, og jamvel om her ikkje er nokon scenografi å snakke om, er scena meir enn tilstrekkeleg møblert ved i alt 17 aktørar, – ingen nemnt, ingen gløymd. For dette er openbert eit kollektivt verk utan hovud- eller biroller. Tablåa er nesten tallause, kanskje litt for mange, men spelet er så synkront og godt at brot og sceneskift går forbausande bra. Ein viktig grunn til det, er den koreografiske rettleiinga dei har fått. For her er overraskande smidige rørsler, lite stivt og ulenkeleg spel, og faktisk fleire særs synkrone og fine danseopptrinn, nokre av dei framført med stor grad av humor, – og ironi. Replikkane blir framført naturleg og munnleg, og diksjonen er betre enn på mange profesjonelle scener.

«Everything is Awesome» handlar om dei store og avgjerande eksistensielle spørsmåla, og sjølvsagt det paradokset denne generasjonen lever med. Dei ser at det går til helvete med kloden, og vil gjerne gjere noko med det. Dei kan setje seg ned, protestere og meir til. Men det syner seg å koste å ha haldningar. Tyder det at dei må kutte russebussen om nokre månadar og kanskje forsake fredagstacoen? Og har dei rett som hevdar at norsk oljeutvinning er betre for kloden enn til dømes Venezuelas? Her er så mykje å ta stilling til for eit ungt og tidvis idealistisk menneske, og ikkje alltid like lett å orientere seg. Med stor grad av humor, og ikkje minst sjølvironisk distanse behandlar dei slike tema. Og dei dreg avslutningsvis publikum inn i ei avrøysting som nok tvingar fram det politisk korrekte i salen meir enn dei eigentlege haldningane.

Henrik Ibsens mantra frå «En folkefiende» om at den er sterkast som står mest åleine, blir stadig sitert og ligg som eit bakteppe over framsyninga. Då eg sjølv var på alder med desse elevane og las «En folkefiende» første gongen, såg eg Thomas Stockmann som ein miljøvernar i tillegg til ein sanningas faneberar, men eg fann avslutninga litt rar. Etter kvart innsåg eg at Stockmann ikkje var nokon helt, men eit døme på ein fullstendig feilslått strategi. Han veit han har rett, men når han møter massiv og uforståeleg motstand, held han ikkje fram med tolmodig arbeid og å leggje stein på stein, men blir nærast gal. Då er vegen til blind aksjonisme, og i verste fall terrorisme, ganske stutt. Og det er eit farleg blindspor for miljørørsla. Eg oppfattar at framsyningas credo og endelege konklusjon var i same gate når dei avslutta med å slå fast at ein i alle fall ikkje er sterkast ved å stå åleine.

Denne framsyninga har mykje på hjartet, og stundom blir det i meste laget. Dei kunne nok med fordel ha tatt livet av nokre «darlings» og spissa og konsentrert innhaldet, kanskje bora litt djupare i nokre av temaa. Det ser ut som dei har kasta den eine gode ideen etter den andre i potten utan å vere tilstrekkeleg kritiske, og slik blir dette tidvis som ei vareoppteljing og summarisk innblikk i kva som rører seg blant ungdomen meir enn ei grundigare handsaming av nokre få utvalde tema. Så det er i mangelen på konsentrasjon i tekstgrunnlaget denne framsyninga har sine største problem. Men for all del. Dette er tenåringar som leikar seg i eit teaterlaboratorium og må vurderast deretter. Tredjeklassa ved Cissi Klein VGS har faktisk laga ei overraskande velspela framsyning der form, det vil seie spel, rørsle, dans, synkronisering, sceneskift og effektbruk var framifrå, men der det stod litt attende på tekst og innhald.

TEATER

«Moby Dick»
Det Norske Teatret, Hovudscena
Av: Herman Melville
Omsett av Bjørn Alex Herrman, til nynorsk ved Tove Bakke
Dramatisert av Johannes Holmen Dahl og Sara Tangenes
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi: Nia Damerell
Lysdesign: Norunn Standal
Komponist og lyddesign: Alf Lund Godbolt (og musikarane)
Musikarar: Elisabeth Mørland Nesset, Kaja Fjellberg Pettersen og Peder Varkøy
Med: Thea Lambrechts Vaulen, Kenneth Homstad, Terese Mungai-Foyn, Ane Dahl Torp, Sara Khorami, Vetle Bergan, Kyrre Hellum og Khalid Mahamoud.

Ei framsyning som trass i dei fine visuelle kvalitetane blir for retningslaus og dermed lite interessant.

Det er mange, både på lerret og scene, som har freista å tolke Herman Melvilles ikoniske roman frå 1851 om den kvite kvalen Moby Dick. Og med vekslande hell. Fullstendig skruppellaus, og der hemna er einaste motiv, set kaptein Akab på kvalfangarskuta Pequod ut for å vinne over det dyret som for fleire år sia beit av han eine foten. I forteljinga om denne hemningslause jakta, som ikkje er kvalfangst, men eit reint hemntokt, greier ikkje Melville å avgrense seg og skriv om alt og inkje. Slik blir denne enorme romansyklusen på rundt 800 sider eit verk både om hemn, elementa, mennesket og maktene, rasisme, menneskeleg dårskap, religiøse metaforar og mykje meir. Tolkingshøva er fullstendig legio, og det gjer at ei dramatisering fort kan bli i meste laget.

Og det er akkurat det som er hovudproblemet i den relativt stutte versjonen (100 minutt utan pause) som Johannes Holmen Dahl gir oss på Det Norske Teatrets hovudscene. I tillegg til dei ulike temaa som er nemnt over, tek han også opp nyare emne som miljøvern og kjønnsroller, alt for så vidt med god dekning i teksten. Men dette ønsket om å fortelje så mange historier og vere innom så mykje, gjer framsyninga noko retningslaus og difor lite relevant.

«Moby Dick» er ei særs mangefasettert beretning, fortald i ettertid av Ismail (Thea Lambrechts Vaulen) som er den einaste som overlever jakta på den kvite kvalen. Ho tek oss med på heile turen frå oppmøte i Nantucket, hyre på Pequod, åtvaring om kaptein Akab, kva som skjer undervegs til dei endeleg finn den myteomspunne kvalen og det heile endar i katastrofe. Undervegs er det spektakulære scener skapt i godt samarbeid mellom scenograf Nia Damerell og lysdesignaren Norunn Standal, og med eit tidvis litt for kraftig lydbilde av Alf Lund Godbolt. Det er visuelt, det er vakkert, og for så vidt også opplevingsrikt. Men heller ikkje så mykje meir. Thea Lambrechts Vaulen er ein god formidlar og truverdig som Ismail, og det er eit dyktig og samkøyrd ensemble som særleg er overtydande med mykje krevjande fysisk spel. Men utanom det har dei fått så alt for lite å spele på. Og kor blir det av elefanten (eller kvalen) i rommet? I starten er han knapt eit samtaleemne eller metafor, og når han endeleg dukkar opp, er det heile over utan at vi får særleg inntrykk av kva som skjer. Ane Dahl Torp som den gale kaptein Akab, kjem ikkje på banen før langt uti framsyninga, og får korkje tid eller rom til å etablere seg i den viktige rolla.

Attende sit eg og lurer på kva det er regissøren ønsker å seie med denne framsyninga. Ja, ho er tidvis vakker og visuelt opplevingsrik. Men som dramatikk er ho utan retning og relevans. Det er synd, for her er mange fine ansatsar, men ingen som det blir bora djupt nok i. Så kan ein sjølvsagt tru at romanen er for omfattande til å forsvare dramatisering, men det er beviseleg feil. Dei siste åra har eg sett to heilt ulike, men særs gode sceneversjonar. Ole Johan Skjelbred lagde ei leiken, velspela og kreativ oppsetjing for Trøndelag Teater og Black Box for ti år sia der han også greidde å sveipe innom oljeutvinninga i Nordsjøen. Og Plexus Polaires og Yngvild Aspelis multimediale og heilt fantastiske versjon på Nordland Teater for fire år sia er kanskje den beste teaterframsyninga eg nokon gong har sett. Så det er mogeleg. Men «Moby Dick» på Det Norske Teatret er blitt for fragmentarisk. Framsyninga er tidvis spennande i forma, men kor blei det av innhaldet?

TEATER

«Nære relasjonar»
Det Norske Teatret, Scene 3
Av: Maria Tryti Vennerød
Regi: Marie Blokhus
Med: Christian Ruud Kallum, Josefine Frida Pettersen (på video), Oddgeir Thune og Tiril Heide-Steen

Ei framsyning som syner at det er mogeleg å lage sterkt og gripande teater også utan mykje ytre staffasje.

Menn kan ikkje bli valdtekne, heitte det ein gong. Og det har lenge vore ei ålmenn sanning at mishandling, det er noko menn driv med. Men så syner det seg at bildet ikkje er så eintydig, og at det faktisk også er kvinner som slår. Menn er tradisjonelt fysisk sterkare, og både av den grunne, og av mange sosiokulturelle årsaker er fenomenet særs skambelagt for dei mennene som opplever dette. Allereie for ti år sia tok dramatikaren Maria Tryti Vennerød opp tematikken, men la han vekk for så å ta tak i han att nokre år seinare. Parallelt har ho skrive både eit drama og ein roman om temaet. Vennerød har meir enn tjue års fartstid som dramatikar, og er ein av dei mest velrenommerte og produktive i landet, men som skjønnlitterær forfattar var det først med romanen «Nære relasjonar» at ho debuterte. Den kom ut på førjulsvinteren i fjor. Nå har Det Norske Teatret tatt tak i dramaet med same namn, og i regi av Marie Blokhus var det premiere på Scene 3 i førre veke. Romanen og teaterframsyninga er innhaldsmessig og tematisk like, men må sjåast som to sjølvstendige verk som med fordel kan opplevast uavhengig av kvarandre.

Oppsetjinga er ein verkeleg lågkostproduksjon, der scenografi og andre fysiske remediar er strippa ned til nesten inkje, men la deg ikkje lure av det, for godt teater er først og fremst avhengig av tekst, regi og spel, og ikkje masse teknologi og påkosta staffasje. Inst på Scene 3 er det rigga eit avlukke, som vi kunne ha kalla ein «white box». Fire veggar av kvite papirstrimlar og sitteplass til eit par-tre dusin publikummarar. Framom stolradene er det så vidt plass til ei scene, og spelet skjer både her, mellom benkeradene og bak og gjennom papirveggane. Vi kjem særs tett på, og ikkje utan grunn, for dette handlar, slik namnet seier, om nære relasjonar.

Are (Christian Ruud Kallum) er håplaust forelska. Han har funne kvinna i livet sitt, og kjærleiken går openbert båe vegar. Kjærasten Kine (Josefine Frida Pettersen) er berre med på filmsnuttar projisert på dei kvite veggane, og i hoppande og flimrande bilete frå mobiltelefonopptak, på line med slike opptak alle nyforelska kunne finne på å lage. Samstundes er dette eit særs vellukka og godt regigrep for då får vi ein viss distanse til Kine der ho på same tid kan vere både tydeleg og litt gåtefull. Og dei konfrontasjonane som etter kvart kjem blir heller ikkje spela ut, men fortald av Are.

Are er som sagt botnlaust forelska, og vi er med på etableringa av forholdet og at dei to etter kort tid flyttar saman. Alt formidla av ein, i starten, entusiastisk Are som eit slags forteljarteater i samspel med projeksjonane. Gradvis kjem det ei vending. For Kine slår. Etter det første slaget og hennar orsaking og forsikring om at ho ikkje er slik, fortel Are at han aldri har følt seg nærare henne. Litt om litt blir det meir, – kraftigare og oftare. Men som i dei fleste slike forhold bagatelliserer Are det heile, ser delvis seg sjølv som årsaka, og endå når bestekameraten Gard (Oddgeir Thune) finn han med blåmerke og på sjukehus, er Are klar med orsaking og bortforklaringar. Kollegaen Benedikte (Tiril Heide-Steen) ser også at noko er gale med Are, men når heller ikkje fram. Forblinda og med skylappar nektar Are å vedgå at dette er heilt øydeleggjande for han. Og som i så mange slike situasjonar leitar Are og Kine etter ein vises stein for å løyse det heile. Det blir å få sonen Leo. Med han skal alt bli bra. Det blir det sjølvsagt ikkje.

Marie Blokhus har laga ei tett og intens framsyning, nesten utan daudpunkt. Ho nyttar heile scenerommet, og let Christian Ruud Kallum også vende seg til og spele på publikum. Det er stramt, og det er tekstrikt, og Kallum får nytta heile registeret sitt frå entusiasme til fortviling og meir til. Han spelar med høgt tempo, stor intensitet og er særs truverdig. For folk som ikkje har erfart slike valdelege forhold, er det sjølvsagt uforståeleg at offera ikkje berre blir, men held fram med sjølvbebreiding og forsvar av overgriparen. Men Kallum greier på overtydande vis å gi oss eit innblikk i mekanismane som gjer at han blir i forholdet.

Ved å snu problemstillinga frå den vanlege mannlege valden til at det er kvinna som slår, har Vennerød og Blokhus greidd å ålmenngjere slike overgrep og syner oss, ikkje først og fremst at kvinner også kan vere valdelege, men kva for hierarki og mekanismar som oppstår i slike forhold uakta kven det er som slår.

Maria Tryti Vennerøds tekstgrunnlag byggjer openbert på god research. Teksten er både truverdig og munnleg, og fell særs naturleg. Og forteljinga og handlinga blir bygd opp dramaturgisk på meisterleg vis. Blokhus følgjer opp dette i regien, og med enkel og kreativ bruk av papirforhenga, skapar ho overraskande vendingar, og sterke brot. Og der romanen sluttar med, om ikkje ei løysing, så i alle fall ei retning, er teateroppsetjinga gitt ei heilt ope ending. Det er eit godt val, for denne oppsetjinga vil for mange i publikum neppe bli avslutta ved teppefall, men halde fram med refleksjonar og diskusjonar i ettertid, slik ei god framsyning skal. Då er det godt at vi ikkje får ei ferdigtygga løysing.

Det er slutt på både pandemi og teaterstreik, og teatera driv som tidlegare. Ein del etterrakst er det framleis, for publikum får raskt andre vaner, og tilstrøyminga er ikkje like god som før pandemien. Men norsk scenekunst er for lengst ute av bakleksa, nivået er høgare enn nokon sinne, og det er eit mangfald som vi aldri har sett tidlegare. Klassekampens fire teatermeldarar gjer i dagens utgåve opp status. Så vidt eg veit har avisa meldt rundt 125 produksjonar i år. Sjølv har eg sett nærare 100 framsyningar over heile landet, og eg har meldt førti av dei i avisa og i tillegg ti på bloggen. I dagens oppsummering i avisa fekk vi plukke ut tre framsyningar kvar. Eg enda opp med desse tre:

1
«NATTEN. KAOS. STILLHETEN»
Trøndelag Teater
Av: Lars Norén
Regi: Eirik Stubø

For første gong er Lars Noréns hotelltrilogi blitt sett opp som ei samanhengande framsyning. Tilarbeidd av regissør Eirik Stubø og dramaturg Cecilia Ölveczky, og med framifrå ensemblespel, er det blitt tre akter med lågmælt, langsamt og dvelande teater som bora djupt og intenst i menneskesinnet.

2
«MÅSEN»
Hålogaland Teater
Av: Anton Tsjekhov
Regi Hanne Tømta

Ei vakker, tidlaus, velspela og særs tydeleg og forståeleg tolking av Anton Tsjekhovs situasjonsskildring av eit aristokrati som kjeder livet av seg medan dei ventar på sin eigen undergang. I Hanne Tømtas regi er dette framstilt både brutalt og tragisk, men samstundes også sorgmuntert og humoristisk.

3
«MACBETH»
Rogaland Teater
Av: William Shakespeare
Regi: Tyra Tønnessen

Etter nærare 25 år som regissør fekk Tyra Tønnessen endeleg høve til å tolke William Shakespeare, og gjorde det med ei oppsetjing av «Macbeth» som var kreativ, leiken, underfundig, svart og underhaldande, full av brot og som ein parafrase både over dramaet i seg sjølv og teateret som institusjon.


HEIDRANDE OMTALE:
Når konkurransen er hard, kan det verke urettvist å nemne berre tre, så blant dei viktigaste utfordrarane for meg var (i alfabetisk rekkjefølgje):

«Danse med skjebnen» av Vidar Kvalshaug i regi av Hanne Tømta på Teatret Vårt. Med bakgrunn i det musikalske universet til Dance with a Stranger har Vidar Kvalshaug skrive ein surrealistisk og gåtefull tekst om eit ferjeleie, ei mollstemt historie om lagnad, lengt og overfart, og der Eli Stålhands omsetjing og gjendikting av songtekstane var heilt avgjerande for resultatet.

«Juvikfolket» av Olav Duun i regi av Elisabeth Matheson på Trøndelag Teater. Som avskilsframsyning før ho gjekk av med pensjon gir Hildegunn Eggen oss, heilt åleine på scena, ikkje mindre enn 28 rolletolkingar og eit eineståande innblikk i Olav Duuns frodige skildringar av menneska på godt og vondt.

«Kjære Albert» av Monica Isakstuen i regi av Egill Pálsson på Hålogaland Teater (og Vega Scene). Eit univers vi alle kjenner blir gjennom framifrå ensemblespel og Isakstuens underfundige, humoristiske og litt kontrære skråblikk gjort til ei klok og innsiktsfull forteljing om fordommar og kjønnsstereotypiar.

«Lang dags ferd mot natt» av Eugene O’Neill i Eirik Stubøs regi på Rogaland Teater, eit lågmælt, men ekstremt intenst og usminka portrett av ein dysfunksjonell familie, ei oppsetjing i nær slekt med vinnaren for meg i år, Lars Noréns «hotelltrilogi», også den i regi av Eirik Stubø.

«Møt meg ved morgengry» av Zinnie Harris i Terje Strømdahls regi på Teater Innlandet (og Nationaltheatret). Ei gåtefull historie, framført med innleving og fingerspisskjensle av Ingjerd Egeberg og Ine Jansen, og med ein kompromisslaus regissør som visste akkurat kva han ville, og gjorde det.

(Oppsummeringa av årets tre beste framsyningar stod i Klassekampen fredag den 29. desember 2023.)

INSTALLASJON

«Som om eg har vore her før»
Rosendal Teater
Av (konsept, komposisjon, tekst): Gyrid Nordal Kaldestad
Teknisk assistanse: Eirik Blekesaune
Lys, projeksjonar og visuelle element: Evelina Dembacke
Med: Gyrid Nordal Kaldestad (stemme og elektronikk), Are Lothe Kolbeinsen (gitar, preparert gitar og elektronikk), Anne Hytta (hardingfele), Klaus Ellerhusen Holm (klarinett og saxofon), Siri Jøntvedt (dans og stemme), Ben Reimer, Noam Bierstone, Jennifer Torrence og Alexander Haupt (Architek Percussion),

Ei framsyning som på overraskande og magisk vis tok meg på ei reise i lyd og landskap.

Nokre gongar oppstår nærast magiske situasjonar der du minst venta det. Ei slik oppleving hadde eg på Rosendal Teater laurdag. Før eg fortel om det, må eg klårgjere nokre premiss. Eg har skrive teatermeldingar i halvannan mannsalder, og sjølv om eg ikkje har nokon formell kompetanse på området, har eg gjennom åra utvikla både kunnskap og språk som gjer at eg likevel kjenner meg ganske trygg på eiga vurderingsevne. Men scenekunsten er meir enn teater, og både musikk- og dansemiljøet freistar stadig å få meg til å melde også det dei held på med. Men der er eg ganske tilbakehalden. Når song, musikk og/eller dans er ein integrert del av ei teateroppsetjing, kan eg sjølvsagt skrive om det, men reine danseframsyningar eller konsertar vågar eg meg i liten grad på. Eg manglar både kunnskap, og ikkje minst språk. Så då Rosendal Teater laurdag viste urframføring av Gyrid Nordal Kaldestads «Som om eg har vore her før», ei oppsetjing som var ei blanding av visuell installasjon, dans, lydvandring, komposisjon og song, var eg fast bestemt på at dette skulle eg ikkje melde. Men ein urpremiere på Rosendal er likevel noko eg gjerne vil få med meg, ikkje minst for å halde meg oppdatert om kva som skjer i scenekunstfeltet.

Så, med ganske blanke ark, og utan å ha lese meg opp og budd meg, slik eg plar gjere, møtte eg opp på Rosendal, berre for å oppleve og nyte. Og det var akkurat det eg gjorde. Det vil seie at opplevinga blei så sterk at eg berre måtte fortelje om henne.

Gyrid Nordal Kaldestad er musikar, komponist og stipendiat ved NTNU. Framsyninga «Som om eg har vore her før» er del av avslutninga av doktorgradsarbeidet hennar ved universitetet. Saman med åtte musikarar, ein dansekunstnar og ein lyskunstnar framfører ho det som i programmet blir omtala som ei blanding av konsert, installasjon og lydvandring, eit arbeid som tek utgangspunkt i tre stikkord; tilstand, stillstand og avstand.

Publikum blir tekne inn i ein black box der vi blir plasserte på krakkar midt i rommet utan heilt å forstå kva som er scene og ikkje, for sjølv om det er ein videoinstallasjon i eine enden av rommet, er vi omkransa av aktørane på alle kantar. Og etter at vi har benka oss og falle til ro dannar det seg forsiktig og gradvis eit lydbilde skapt på ganske ulike vis. Eg ser at dei fleste i salen lukkar augo og let kjensler og draumar ta over. Men sjølv sit eg så nær gitaristen Are Lothe Kolbeinsen, og blir så oppslukt av korleis han manar fram lyd, at eg berre må følgje med. På ein halvakustisk Gibson skapar han lyd og musikk på alle andre vis enn det som er vanleg med ein gitar. Først med ein feleboge gnikkande mot gitarsargen. Dernest med eit stålfilter mot strengane, for så å leike seg med kuler mot dei same strengane. Dei andre aktørane gjer likeins med ulike instrument og remediar i ein lang intro som skapar eit magisk lydbilde og som får tankane og assosiasjonane til å fly, før Gyrid Nordal Kaldestad tar til med å resitere små lyriske tekstar og Siri Jøntvedt gir oss ein dans som er minst like assosiasjonsrik. Etter kvart blir lydbildet heftigare, og heile det store rommet, også galleriet, blir teke i bruk, før vi får eit brot og blir geleida inn i nabosalen der plasseringa er motsett. Her sit publikum langs dei fire veggane medan aktørane sit i midten, og nå blir både musikken og songen, som er ei slags nynning frå Gyrid Nordal Kaldestad og Siri Jøntvedt, langt meir melodiøs, og ikkje berre eit lydbilde.

Gjennom ein time blir vi tekne på ei vandring som blei langt meir enn ei musikalsk reise. Og det er her magien oppstod for meg. Medan eg i starten sat fjetra og såg korleis Are Lothe Kolbeinsen lagde uvante lydar frå ein gitar, og både treblåsar (Klaus Ellerhusen Holm) og hardingfele (Anne Hytta) gjorde det same, blei dei heilt personlege assosiasjonane mine vekte til liv. Og med eitt var eg på hytta mi i Storlidalen ein vindfull novemberdag når frosten har sett seg og isen på Ångardsvatnet er i ferd med å fryse til. Under ein stjernehimmel er det ofte stilla ein søkjer på slike plassar, men så full av ulike lydar som naturen er, kan han også by opp til konsert. Og slik blei mi oppleving. Eg høyrde vinden som ula rundt novene, knitringa frå vedfyringa, knakinga i tømmerveggane, for tre er eit levande materiale som lear på seg ved temperaturskifte. Og eg høyrde lydane frå vatnet som fraus til, spenninga i isen og all den musikken som då oppstår. Det er ei blanding av klaging, sukking og stønning som er som å høyre ein elskovssjuk kval, om du forstår kva eg meiner.

Denne produksjonen blei for meg både sterk, og ikkje minst personleg. Og det er vel slikt kunst eigentleg handlar om.. Framsyninga tok meg forsiktig i handa og førte meg gjennom lyd og musikk til kjende og kjære stadar. Eg fekk ei verkeleg déjà vu-oppleving, eller som tittelen på framsyninga heilt presist oppsummerer; – «Som om eg har vore her før». Og då eg etterpå las gjennom programmet, oppdaga eg at framsyningsbildet som illustrerer det heile, eit vakkert naturbilde frå eit stille vinterlandskap, slett ikkje var frå Sunnhordland eller Vestlandet, men tvert om frå Gjevilvatnet med dei tre Gjevilvasskamban som fondmotiv. For dei som ikkje er lokalkjende i Trollheimen, så er Storlidalen, dit denne framsyninga førte meg, nabodalen til Gjevilvassdalen. Stort meir treffsikker går det ikkje an å lage ei slik minnerik reise i møte mellom lyd, musikk og landskap.

TEATER

«Et stykke for de levende i en døende verden»
Teatret Vårt, Storyville, Molde,
Av: Miranda Rose Hall
Omsett av Anne Wiig
Konsept: Katie Mitchell
Regi: Kristian Lykkeslet Strømskag
Komponist: Paul Clark
Med: Anne Wiig

Eit dokuteater som kunne ha blitt i lengste laget var det ikkje for ein framifrå skodespelar.

Frida (Anne Wiig) er dramaturg, og saman med Sara og Karoline driv ho det vesle teaterkompaniet «Nullutslipp». Dei to andre er skodespelarar, medan Frida gjer førebuingane, researchen og alt anna. Vi sit benka på Storyville, Teatret Vårt si biscene, der «Nullutslipp» skal ha siste vising av ei framsyning dei har turnert med i to år. Slik blir det ikkje. Mora til Sara ligg for døden, og Frida får beskjed om at denne siste visinga får ho greie sjølv. Lett fortvila fortel ho oss at dette ikkje er så greitt. For Frida er dramaturg, og ikkje skodespelar. Men ettersom det er ho som har gjort alle undersøkingane, veit ho råd. I staden for å spele det dystopiske stykket der ho røper at alle, absolutt alle dør til slutt, tek ho oss gjennom ei reise frå the big bang, gjennom heile evolusjonen, dei fem store masseutryddingane og inn i vår tid. At vi nå er midt inne i den sjette utryddinga er kanskje ikkje openbert for alle, men etter Fridas pedagogiske halvannan times monolog, bør det ikkje vere mykje tvil.

«Et stykke for de levende i en døende verden» er skriven av den amerikanske dramatikaren Miranda Rose Hall og blei utvikla gjennom kompaniet LubDub Theatre Co i New York der ho sjølv er kunstnarleg leiar. Nå er framsyninga blitt ein del av det europeiske samarbeidsprosjektet STAGES (Sustainable Theatre Alliance for a Green Environmental Shift) der ho blir sett opp i femten land etter eit konsept av den britiske regissøren Katie Mitchell, og der Teatret Vårt i Molde har fått dei norske rettane.

Scena er nake, ingen scenografi, berre nokre få rekvisittar og eit par syklar montert på ruller. I ei litt klein setting skal Frida freiste å redde stumpane for «Nullutslipp». Og ho gjer det ved å gi oss ein innsiktsfull og lærerik kortversjon av verdshistoria sett frå naturens, og ikkje minst feminismens ståstad. Å turnere med teater er ikkje av det mest økologiske ein kan gjere, og Frida veit at ei framsyning brukar «sjukt mykje» straum. Så i staden for å kjøpe kvoter og avlat, som er den vanlege måten å skuve problemet over på andre, er denne framsyninga sjølvforsynt med energi. To lokale syklistar er hyra for å sitje på kvar sin sykkel. Den eine driv lyset på scena og den andre lyd og bilde. Slik skal denne framsyninga vere den første nullutsleppsoppsettinga i Norge, og det fungerer faktisk. Kvar av syklane generer dryge 400 watt, og det er nok på ei lita intimscene. At rommet også treng energi til varme og anna, får vi la liggje i denne omgangen.

Frida er sjølvsagt usikker på prosjektet sitt, nyttar seg av publikum, sjekkar om det er ein naturvitar i salen før ho sjarmerande, insisterande, og svært overtydande fortel heile verdshistoria på halvannan time, og der tida vi menneska har vore på jorda berre er ein mikroskopisk liten del. På eit enkelt vis set ho det meste i perspektiv, og gir døden ei viktig rolle. Den individuelle døden, som at mora til Sara dør, er sjølvsagt trist, men slik er naturens gang. Det er massedøden, artsutryddinga som er problemet. Og der verda har vore gjennom fem store masseutryddingar, er den vi nå er inne i den første som ikkje har skjedd av naturlege årsaker, men som er skapt av ein art som set seg sjølv over alt anna liv.

«Et stykke for de levende i en døende verden» er eit djupt eksistensielt dokuteater der hovudmålgruppa er ungdom, men der vi eldre slett ikkje har vondt av å bli minna på kva vi held på med. Det er blitt som ein lærerik dobbeltime i naturfag. Her ligg også framsyningas største problem. I ei verd der fornufta for lengst har spela fallitt, er det kanskje ikkje så rart at forfattaren mot slutten koplar inn både religiøse og okkulte element, men verre er det at tekstgrunnlaget er for omstendeleg, og at dramaturgien ikkje er stram nok. Oppsetjinga kunne ha blitt ein lang og moralistisk peikefinger var det ikkje for den overtydande framføringa. Anne Wiig har sjølv omsett teksten til eit levande og naturleg norsk, tilarbeidd forteljinga til eigen oppvekst i Bergen og slik gjort det heile meir personleg. Og i tillegg har ho eit så rikt register og eit så sterkt scenisk nærvær at ho gjennom denne teksttunge monologen, der ho har lite å støtte seg på, likevel greier å halde merksemda vår og vel så det.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. november 2023.)

TEATER

«Når det jeg egentlig vil er at du skal holde rundt meg »
Rosendal Teater,
Av: Katja Lindeberg Produksjoner
Regi og konsept: Katja B. Lindeberg
Komponist: Arnfinn Killingtveit
Scenografi: Jørgen Sellevold
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Lys og video: Erik Brenne Torsethaugen
Co-produsert av Rosendal Teater og Black Box teater
Med: Joakim Thrane, Benjamin Lønne Røsler, Per Magnus Barlaug og Katja Brita Lindeberg

Eit innsiktsfullt skråblikk på mannsrolla, men som ikkje greier heilt å avgrense seg.

For fem år sia laga Katja Lindeberg og Madeleine Brandtzæg Nilsen framsyninga «Bare en våt munn». På grunnlag av eit tjuetals intervju med kvinner i ulike aldrar utforska dei kvinnerolla, utfordra tabuførestillingar og ga faen i teaterkonvensjonane. Framsyninga var eit friskt pust, og fekk mykje ros. Etter ei tid som skodespelar ved Nordland Teater, har Katja Lindeberg nå vendt attende til det vesle produksjonsselskapet sitt. Og torsdag var det urpremiere på «Når det jeg egentlig vil er at du skal holde rundt meg» på Rosendal Teater i Trondheim. Denne gongen er det mannsrolla som kjem under lupa. På same vis som i «Bare en våt munn» har ho intervjua ei rekkje menn, redigert det heile og laga ein heilaftans framsyning som tydeleg trefte ei nerve hjå eit entusiastisk premierepublikum.

Scena er open, og møblert i tråd med alle dei stereotypiar og fordommar ein måtte ha om mannsrolla. Her er jakt-trofé i fleng, ein bardisk, eit fotballspel, ein bokseball, men ikkje ein einaste duk eller potteplante. Medan vi kjem inn i salen er dei tre mennene i framsyninga kledde opp i trikotar og supermannskostyme, og driv med guteting, lett attkjenneleg, men også litt overdrive. Så startar det heile, nærast som ei blanding av eit forskingsprosjekt og metateater der Katja Lindeberg på video frå eit kontrollrom bak scena pedagogisk fortel om prosjektet, om all researchen, og at 80 prosent av det som blir sagt i framsyninga, er autentiske sitat frå dei ulike intervjua.

Og her er haugevis å kjenne seg att i utan at eg skal gå i detalj med refereringa. Særleg interessant er det å sjå korleis forventingane mennene har til seg sjølve som menn ligg som ei øydeleggjande presenning over dei, og kor snevert det stundom gjer handlingsrommet deira. Dei tre mennene, Joakim Thrane, Benjamin Lønne Røsler og Per Magnus Barlaug spelar seg sjølve, og som Katja Lindeberg, nyttar dei sine eigne namn. Framsyninga hentar ei mengd ulike mannsroller og -haldningar frå det rike kjeldematerialet, og lenge er dei nærast som Lindebergs marionettar som tek regi og spelar ut det dei blir bedne om. Inntil framsyninga tek ei drastisk vending der dei tre vil vere seg sjølve, nektar å nytte apekostyme for å framstille den «dyriske mannen», og tek til å opponere mot regien utan at eg skal røpe meir om det.

Framsyninga er i utgangspunktet ei herleg blanding av dokuteater og metateater. Alle dei ulike utsegnene som blir presenterte, dei mange tablåa med eit vell av forskjellige menn, kjensler, mangel på kjensler, fiksering på styrke, kjønnsorgan, sjekking, makt, guteting og alt frå alfahannen til incels, er tatt på kornet, og det er uråd å ikkje kjenne seg att. Samstundes som det blir presentert i ei fin blanding av humor og alvor. Men problemet er at det blir for mykje, litt for uredigert, og nærast som ei vareoppteljing i staden for å gå i djupna og konsentrere seg om færre sider. Framsyninga blir noko retningslaus, og meir underhaldande enn til å bli klokare av.

Når produksjonen likevel kjem brukbart i hamn, skuldast det i stor grad castinga og rolletolkingane. Katja Lindeberg har funne tre skodespelarar som kan fronte dei ulike rollene til fingerspissane. Eg har sett Benjamin Lønne Røsler og Joakim Thrane i nokre tidlegare gode oppsetjingar, men saman med Per Magnus Barlaug leverer dei her skodespelarkunst på høgt nivå, og dei framstiller tre typar som er så truverdige, og der samtalen går så naturleg, at ein kunne tru det var verkeleg.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 25. november 2023.)

TEATER

«Natten. Kaos. Stillheten»
Trøndelag Teater, hovudscena
Av: Lars Norén
Omsett av Arne Lygre
Tilarbeiding: Eirik Stubø og Cecilia Ölveczky
Regi: Eirik Stubø
Scenografi og kostyme: Erlend Birkeland
Videodesign: Boya Bøckman
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Trond Ove Skrødal, Janne Kokkin, Jo Saberniak og Paal Herman Ims,

Ei gåve til alle som er glad i engasjerande og godt teater og i framifrå skodespelarkunst.

Den svenske dramatikaren Lars Norén (1944-2021) var særs produktiv og skreiv ei mengd drama frå slutten av sekstitalet og fram til han døydde. Gjennombrotet fekk han med «Natten er dagens mor» i 1982 og oppfølgjaren «Kaos er nabo til Gud» året etter. I 1988 kom «Stillheten» som ein slags epilog i det som mange kallar «hotelltrilogien». Med ein god del sjølvbiografisk materiale, og med sterk inspirasjon frå Eugene O’Neills «Lang dags ferd mot natt» har han i desse tre stykka skrive om ein temmeleg dysfunksjonell familie der yngstesonen David er forfattarens alter ego. Norén er forbausande lite spela i Norge, men dei to første i denne hotelltrilogien, og særleg «Kaos er nabo til Gud» er tidlegare sett opp på fleire scener.

Nå har Eirik Stubø saman med dramaturgen Cecilia Ölveczky tilarbeidd alle tre dramaa og laga ei heilaftans framsyning i tre akter. Laurdag var det norgespremiere på Trøndelag Teaters hovudscene på «Natten. Kaos. Stillheten». Og la det berre vere sagt med ein gong. Tre akter og langsamt og dvelande teater som verkeleg bora i menneskesinnet gjennom fire og ein halv time, var så intenst at det ikkje på noko vis kjentest som den maratonframsyninga det var.

Scena er eit stort ope rom, berre delvis møblert slik at scenografien til Erlend Birkeland gir rom for at vi er i ein hotellobby, på kjøkenet og i private gemakk. Den sparsame møbleringa gjer at avstanden til aktørane, og nokre gongar mellom dei, blir stor og nesten uoverkommeleg. Samstundes gjer lyssettinga til Eivind Myren og fin videodesign av Boya Bøckman at vi kjem nesten ubehageleg tett på i nokre av dei mest djuptborande tablåa. I tillegg gir videobruken gode illustrerande bakteppe for settinga. Eit like viktig bakteppe er lydbildet som er stemningsskapande bruk av jazzmusikk frå 50- og 60-talet.

Vi er på ein liten plass ingenstad i Skåne der Martin (Trond-Ove Skrødal) og kona Elin (Janne Kokkin) driv eit lite hotell som heile tida ligg på konkursens rand. Her bur også dei to sønene Georg (Jo Saberniak) og den litt yngre David (Paal Herman Ims). På bakteppet står datoen 9. mai 1956, det er sekstenårsdagen til David, og familien er i ferd med å vakne til liv. Kvardagspraten er giftig, og vi ser raskt at her ligg det ei rekkje konfliktar og udetonerte bombar. Etter kvart forstår vi at Martin er ein alkoholikar og livsløgnar og at Elin ber på ein eller annan sjukdom. Og sjølv om brørne kan møtast i ein felles lidenskap for jazzen, er det eit underliggjande hat mellom dei som stadig kjem til overflata. Ein dysfunksjonell familie som i botn er både glad i og avhengig av kvarandre, men som berre heilt unntaksvis når fram i kommunikasjonen.

Andre akt er sett til september 1961, og det er i dobbelt tyding haust i familien. Elin er kreftsjuk og kjem heim etter nokre månader på sjukehus. Alle forstår at ho ikkje har lenge att. Samstundes har Georg henta David heim frå ein psykiatrisk institusjon der han har vore eit halvår etter å ha freista å ta livet av seg. I denne akta dreg det seg skikkeleg til med ei rekkje opprivande og dels valdelege tablå, nydeleg balansert av dvelande scener der dei fire tidvis faktisk greier å nå fram til kvarandre.

Siste akt er ikkje sett til nokon dato, og det er forståeleg, for her er kronologien broten opp. Vi er på eine sida midt mellom dei to første aktene der vi forstår at Elin er alvorleg sjuk, men ikkje terminal. Samstundes kjem David heim frå Stockholm etter å ha fått gitt ut sin første roman. Slik blir «Stillheten» mest som ein epilog og oppsummering der vi får endå djupare innsikt i dei fire lagnadane.

Eg har sett nokre av tidlegare oppsetjingar av «Natten er dagens mor» og «Kaos er nabo til Gud». Dei har alle vore sterke og skilsetjande, men har synt det dysfunksjonelle, konfliktane, dei fysiske oppgjerda og det sjokkerande med så brei pensel at eg i ettertid ser at noko gjekk tapt. Eirik Stubøs regi har ei heilt anna tilnærming, og er langt meir subtil. Alt er neddempa, og berre sjeldan blir det fysiske eksessar. Då blir det også så mykje sterkare. For her er det gifta, det bitre, men også den underliggjande kjærleiken i underteksten som får gjere jobben. Stubø tar seg god tid, gir oss dvelande scener med lange pausar slik at alt får tid til å søkke inn. Og slik får han vist oss at vel er dette ein dysfunksjonell familie, men dei er også heilt vanlege, som deg og meg og til å kjenne att og identifisere seg med. Då blir ikkje dette lenger eit titteskap inn i ei vond og annleis verd, men noko som i langt større grad vedkjem oss alle.

Dette hadde ikkje Stubø greidd utan det heit formidable ensemblet på scena. Det er utmattande og ekstremt tekstrike roller der skodespelarane må nytte heile registeret og vel så det. Trond-Ove Skrødal og Janne Kokkin er blant teaterets mest røynde, har spela tilsvarande roller saman tidlegare og kjenner kvarandre godt. Slik får dei med få fakter tydeleg og varsamt fram alt det usagte og dualiteten i ekteskapet. Storebroren Georg er den som vil ut, som byr på ein slags normalitet, men som likevel ikkje greier å slite av navlestrengen, og Jo Saberniak balanserer desse ulike sidene på overtydande vis. Og så er det David, den sarte og sårbare kunstnarsjela som blir portrettert og nådelaust utlevert av Paal Herman Ims, neddempa, nesten underspela, men nettopp difor så overtydande i ei rolletolking som er eit imponerande og mangesidig djupdykk i menneskesinnet.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. november 2023.)