Amund Grimstad

TEATER

VEKTLAUS: Ein vektlaus vengehest er berre ein av dei mange magiske illusjonane som blir skapt av scenografen Gilles Berger. FOTO: GT NERGAARD

«Hundre hemmeligheter»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Anne Marit Sæther/Cirka Teater og Eirik Hegdal
Regi: Kjersti Haugen og Anne Marit Sæther
Scenografi: Gilles Berger
Kostyme: Jenny Hilmo Teig og Gilles Berger
Lysdesign: Eivind Myren
Komponist: Eirik Hegdal
Lyddesign: Asle Karstad
Lyd/komp/kor: Trondheim Voices
Med: Sondre Pettersen, Kingsford Siayor, Ingrid Bergstrøm, Hans Petter Nilsen, Marianne Meløy, Tor Ivar Hagen og Per-Theodor Paulsen

Vakkert, visuelt og litt vondt om at ikkje alle løyndomar er like artige å avdekke.

Jørgen (Sondre Pettersen) er tretten år og har saman med foreldra (Ingrid Bergstrøm og Hans Petter Nilsen) akkurat flytta inn i huset etter mormor. I flyttesjauen dukkar ein mystisk boks opp. Den har påskrift om at den ikkje må opnast, men Jørgen greier sjølvsagt ikkje å halde seg. Boksen viser seg å vere full av løyndomsfulle og kryptiske brev til fødselsdagane hans, og dei blir akkompagnert av visuelle, musikalske og tidvis heilt magiske openberringar.

Slik opnar «Hundre hemmeligheter» på hovudscena på Trøndelag Teater. Dette er ein samproduksjon mellom mange ulike aktørar, men i botn ligg Cirka Teaters særs visuelle og magiske teaterverd og uttrykk. Kompaniet, som i røynda berre består av ekteparet Anne Marit Sæther og Gilles Berger, feirar 30-årsjubileum i år, og er invitert inn på Trøndelag Teater. Der har dei vore før med både «Pingvinhjelpen» og Erlend Loes «Kurt koker hodet», båe visuelle og leikne oppsettingar med fantastisk scenografi og kostyme.

Slik er det sjølvsagt også denne gongen, men Cirka Teater sprenger stadig nye grenser. For to år sia sette dei opp opera på Røst, og «Hundre hemmeligheter» er ein særs eksperimentell og nyskapande familiemusikal. Eirik Hegdal har skrive musikken, og den er poetisk, varm og vakker. Men det mest spesielle er akkompagnementet. I tillegg til bruk av eit par gitarar, er alt laga av Trondheim Voices i sann tid. Under leiing av Siri Gjære, er seks songarar frå denne vokalgruppa nærast del av scenografien. Med kostyme som går i eitt med omgjevnadane, styrer dei kulissane og det musikalske bakteppet. Med stemmene sine og individuelle lydkontrolleiningar kopla opp trådlaust mot data og høgtalarar, improviserer og manipulerer dei fram bakgrunnsmusikken der og då. Dette er ny teknologi utvikla under leiing av lyddesignaren Asle Karstad, og det fungerer imponerande bra.

Historia Cirka fortel er for alle frå åtte år og oppover. Saman med vennen Mika (Kingsford Siayor) grev Jørgen seg ned i løyndomane som skjuler seg i dei mystiske breva. Det er eit dramaturgisk godt grep som held på spenninga, og dei merkelege skapnadane Zakariankazarian (Marianne Meløy), Vingehesten (Tor Ivar Hagen) og Bagasjemannen (Per-Theodor Paulsen) gjer det heile både mytisk og magisk. Ikkje alle løyndomar er like artige å avdekke, og etter å ha etablert ein harmonisk og veltilpassa familieidyll, tar handlinga brått ei ny retning. Det blir kaos i Jørgens liv, scenografi og fysiske omgjevnadar dekonstruerast og alt ser temmeleg svart ut. Men vennskap kan løyse det meste, og saman med Mika greier Jørgen å kome fram til ei forsoning som lett kunne ha blitt klissete, men som her er rørande og vakker.

Røyndomen kan vere hard, og dette er ei tøff historie å fortelje åtteåringar. Men Sæther har tillit til publikum. Dette er realisme som ungane kan kjenne seg att i, samstundes som det er kombinert med ei magisk draumeverd med lag på lag av sanselege opplevingar. Samspelet mellom lyd, den flotte lysdesignen til Eivind Myren, musikken og først og fremst kostyma og scenografien, gjer framsyninga til ei totaloppleving, eit audiovisuelt kunstverk. Scenografen Gilles Berger er ein trollmann, og nok ein gong har han oppheva tyngdekrafta og skapt illusjonar som sit i oss lenge etterpå.

Kjersti Haugen har saman med Anne Marit Sæther hatt regien, og det er blitt eit tett og godt ensemblespel med solide individuelle prestasjonar både når det gjeld song og spel. «Hundre hemmeligheter» er ei imponerande komplett oppsetting, ein syntese av uvanleg mange sjangrar og ganske komplisert teknologi, men med eit enkelt, poetisk og vakkert felles uttrykk.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 7. april 2014)

TEATER

MARTRING: Eyolf blir nesten meir fysisk til stades for Rita og Alfred etter at han har drukna. FOTO: ARILD MOEN

Lille Eyolf
Teatret Vårt, Molde
Av Henrik Ibsen
Regi: Peer Perez Øian
Scenografi og kostyme: Olav Myrtvedt
Musikalsk ansvarleg: Britt Elise Skram
Med: Valborg Frøysnes, Bjørnar Lisether Teigen, Kamilla Grønli Hartvig, Daniel Karlson og Erik Hagen Lisether Teigen

Ei vanskeleg oppsetting om ein gut som blir meir fysisk til stades etter at han er død.

Teatret Vårt i Molde inviterer til ei modernisert utgåve av «Lille Eyolf», og i Peer Perez Øians regi opnar det temmeleg annleis. Medan Britt Elise Skram spelar tradisjonsmusikk på fele, dansar ensemblet seg gjennom ei form for stolleik der Alfred Allmers til slutt står åleine att på scena før den eigentlege handlinga tar til. Skodespelarane går i vanlege klede, og Eyolf i supermannsdrakt, og vi reknar difor med at handling og språk også er modernisert og henta frå vår eiga tid. Men så syner det seg at både tekst og handling er så godt som heilt opp mot originalen. At det ikkje er fullt samsvar mellom kostyme og spel, er for så vidt eit greitt val, og skal vel syne at denne oppsettinga handlar om ålmenne problem som ikkje kjenner korkje rom eller tid. Meir problematisk er det at skodespelarane gjennom heile framsyninga slår seg på hælane og gjer kast som om dei skulle danse halling. Det er ganske forstyrrande, og ikkje med min beste vilje har eg funne noko i denne oppsettinga som skulle forsvare slike tidvis akrobatiske krumspring.

«Lille Eyolf» handlar om mye, og det er ikkje enkelt om alt skal presenterast som like viktig. Øian ser ut til først og fremst å ha freista å ta tak i forholdet mellom Alfred (Bjørnar Lisether Teigen) og Rita Allmers (Valborg Frøysnes), og korleis dei først slit med skuldkjensla for at Eyolf fekk funksjonshemminga si då dei to var for opptekne med kvarandre, for korleis dei kan gjere dette godt att, og for Ritas vedkomande sjalusien mot Eyolf for å stå mellom henne og mannen.

Tematisk er «Lille Eyolf» kanskje eitt av Ibsens mest moderne drama. Rivinga mellom ønsket om sjølvrealisering og omsynet til ungane er nok vel så vanleg i dag som på Ibsens tid. Og skuldkjensle, sorg, kjærleik og sjølvsagt også meininga med livet er ganske universelle og evigvarande tema for menneska. Likevel blir ikkje «Lille Eyolf» spela så ofte. Eg skal ikkje meine mye om årsaka til det, men slik denne produksjonen framstår, kan ein av grunnane vere at stykket femnar om for mye. Det har Peer Perez Øian freista å gjere noko med. Han er overraskande tru mot originalteksten, men har likevel gjort eit viktig unnatak. Rottejomfrua, som Ibsen la inn som ei som skulle drive ut alt som «nagar og gnagar», som i manuset er den som lokkar Eyolf ut i drukningsdøden, og som slik har ein sterk metaforisk funksjon, er stroke. Det er eit dristig val, og i utgangspunktet ville eg tru at det kunne vere ei for drastisk stryking. Men slik blei det ikkje. Oppsettinga står seg godt utan denne nesten mytiske skapnaden. Men når ho er ute av rollelista, stussar eg over at Øian ved to høve nyttar rottemasker på skodespelarane, ein metafor som nå ikkje lenger har noka meining. Om han då ikkje freistar å innføre laboratoriedyra som ein ny metafor for korleis livet kan arte seg?

Den scenografiske løysinga til Olav Myrtvedt, med relativt enkel bruk av ei manuell dreiescene med ei framside og ei bakside slik det også er i livet, fungerer bra. Og særleg vellukka er bruken av det indre rommet, som ein skinnerboks,  der Eyolf leikar bak ei glasrute og slik sett er til stades utan å vere det. Akkurat som han er det i livet til foreldra. Eyolf er forbausande godt og naturleg spela av Erik Hagen Lisether Teigen, og jamvel om han døyr i første akt, er han med heilt til slutt som ei martring og påminning for foreldra. Og slik blir han i dobbel tyding meir til stades i livet deira etter at han er borte.

Peer Perez Øian har levert mange gode produksjonar, og han har openbert særs høge ambisjonar, også med denne oppsettinga. Her har han laga ei symboltung framsyning der konfliktane er tydelege og metaforane mange. Men likevel lukkast det ikkje heilt. Det er så uendeleg mange tema, og eg ser ikkje heilt kva det er Øian freistar å seie meg.

Finalen, med ei relativt lukkeleg forsoning der Alfred og Rita finn kvarandre att gjennom felles arbeid for fattigbarna, ei oppgåve som kan gi livet meining, er ganske utypisk for Ibsen, og kan fort tolkast ironisk. I den stiliserte og visuelt vakre finaleversjonen Øian gir oss, blir eg nok ein gong uviss på kor han vil. Rett nok er det i Ibsens and å reise spørsmål, men dei bør kanskje ha tydelegare retning?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2014.)

TEATER

BRIDGE: Eit kortspel som heile tida kjem til kort. FOTO: OLE EKKER

I grevens tid
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Carin Mannheimer
Omsett av Elisabeth Egseth Hansen
Regi, scenografi og kostyme: Eli Sørensen
Med: Helle Ottesen, Ragnhild Sølvberg, Kine Bendixen, Jan Erik Berntsen og Tore B. Granås

Sjarmerande og underhaldande om den nye eldregenerasjonen. Men heller ikkje så mye meir.

Vi lever lenger, og mange i den nye eldregenerasjonen nektar å ta innover seg at dei er gamle sjølv om både alzheimer, inkontinens og flatulens er blitt vanlege omgrep i kvardagen deira. Den snart åttiårige svenske regissøren og forfattaren Carin Mannheimer har tatt generasjonen på kornet og skrive eit sterkt sjølvironisk, tragikomisk, galgenhumoristisk og underhaldande stykke om tre venninner i det som Flettfrid ville ha kalla langt framskriden alder, og om korleis kvardagen artar seg for den generasjonen som alltid har insistert på å vere ung, men som likevel opplever at å gå i gravferder er blitt livets sosiale høgdepunkt.

Vi er heime hjå Marianne (Helle Ottesen) som har vore enke i mange år, og som nå merkar at manglande minne blir eit stadig aukande problem. Kvar måndag kjem dei to venninnene hennar, Lise og Solveig (Ragnhild Sølvberg og Kine Bendixen) for å ete lunsj og drikke vin, og for å spele bridge om dei berre hadde vore fire. Inn i denne settinga dukkar etter kvart enkemannen Per (Jan Erik Berntsen), og den kommunale handymannen Fredrik (Tore B. Granås) opp. Framsyninga er bygd opp av tablå rundt desse måndagsmøta og andre hendingar heime hjå Marianne, og blir presentert som ein tett salongkomedie der replikkane sit like laust som låtten hjå publikum, der det er mye kunnskap, sjarm, ironi og sjølvironi, og også ein god porsjon varme.

Carin Mannheimers tekst (i god munnleg omsetjing av Elisabeth Egseth Hansen) er innsiktsfull, og får godt fram mye av den ufriviljuge komikken som kan vere typisk for den som tar til å gløyme, eller på anna vis blir synleg gamal. Alt dette er gjort med humor og varme, og utan å bli utleverande. Særleg er Marianne blitt ei mangefasettert dame som Helle Ottesen gestaltar med stor autoritet og innleving. Ho er rappkjefta, infam, openbert kunnskapsrik, men også særs dårleg til å hugse. Det blir mye både tilsikta og ufriviljug humor av slikt. Men teksten har openbert ambisjonar om noko meir enn berre å vere rein underhaldning, og på det området lukkast ikkje denne produksjonen.

Mellom alle dei artige replikkane finst det også djupt, og tidvis ganske tragisk alvor. I Eli Sørensens regi er ikkje denne vekslinga godt nok tatt vare på, og dramaturgien haltar, sceneskifta kjem brått og uventa, medan mye anna blir alt for tydeleg. Helle Ottesens Marianne er ein særs truverdig person, og sjølv om handymannen er både sjarmerande og til å tru på i starten, blir han etter kvart ein ganske føreseieleg karikatur, og slik er det også med dei to venninnene. Stereotypiane blir for openberre. I staden for å stole på tekst og publikum, har vi fått ein regi som gjer det meste litt for tydeleg, og som i tillegg nesten gnir det inn med eit musikkval som ikkje overlet særleg mye til fantasien. Men god underhaldning var det.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2014.)

TEATER

ERKJENNINGA: Når Mozart spelar, skjønar Salieri straks at dette er genialt, men så lenge han er åleine om denne erkjenninga, er han trygg. FOTO: GISLE BJØRNEBY

Amadeus
Hålogaland Teater, Scene Vest
Av Peter Shaffer
Omsett av Morten Kjerstad
Regi: Ivar Tindberg Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Anette Werenskiold
Lyddesign: Jim-Oddvar Hansen
Med: Svein Harry S. Hauge, Espen Mauno, Trude Øines, Marius Lien, Maryon Eilertsen, Bernt Bjørn, Kristian Fr. Figenschow jr. med fleire.

Som ein Herostratos gjer Antonio Salieri seg udøydeleg ved å regissere mytane rundt Mozarts død. Men det tok litt tid før han kom dit.

Då Wolfgang Amadeus Mozart døydde berre 35 år gamal, oppstod det ein myte om at historias største musikalske geni eigentleg blei forgifta av erkerivalen Antonio Salieri. Alexander Pushkin skreiv om dette alt i 1830, og 150 år seinare fekk historia ny aktualitet då den engelske dramatikaren Peter Shaffer skreiv «Amadeus» som fem år etter blei udøydeleggjort av Milos Foreman med den Oscarvinnande filmen med same namn.

Ytre sett handlar historia om det keisarlege Wien på slutten av 1700-talet der den italienske komponisten Antonio Salieri (Svein Harry S. Hauge) er hoffkomponist. Han er ein danna og velskolert mann som feirar store musikalske triumfar jamvel om han veit med seg sjølv at det han skriv er ganske middelmåtig. Så kjem det unge geniet Mozart (Espen Mauno) til byen, og om ikkje alle andre ser genialiteten hans, er det openbert for Salieri at her har han sin overmann. Dette er ein situasjon dei fleste fagfolk før eller seinare vil oppleve. Middelaldrande menneske med god utdanning og mye røyndom ser med eitt at det kjem ein pur ungdom som kan alt det du kan, – og meir til. Kva gjer ein då? Er ein stor nok til å erkjenne talentet? Eller vil ein halde vedkomande nede ved hjelp av hersketeknikkar og det som verre er. Salieri vel det siste, og gjer alt han kan for å stikke kjeppar i hjula for det unge geniet. Når Mozart døyr dryge ti år etter at han kom til Wien, er difor dødsårsaka noko uklår. Men det er ikkje det viktigaste.

I form er historia presentert som ein komedie med eit karikert og overspela keisarleg hoff, og der Mozart sjølv er ein naiv og infantil spjert som stundom er meir opptatt av tiss og bæsj enn keisarbyens etikette. I tillegg er han så påståeleg og sjølvsikker på eigen genialitet at han kan verke ganske ufordrageleg. Hovudpersonen og forteljaren er Salieri som presenterer historia delvis i retrospekt, og med både stor sjølvinnsikt og mange samvitskvalar.  «Tidenes musikalske krimgåte», skriv teatret i vaskesetelen, og kunne ikkje gi meir villeiande reklame. For dette er ikkje ei krimgåte, men handlar om korleis ein handterar talent og genialitet. Og for Salieris vedkomande gjeld det også hans forhold til Gud der han etter kvart tar eit inderleg og endeleg oppgjer med ein skapar som er så urettvis at han ikkje kan unne Salieri i det minste ein einaste komposisjon som vil stå seg. Dette er framsyningas dramaturgiske høgdepunkt, og i Ivar Tindbergs regi er det først her at ho finn si endelege form. Etter ei litt omstendeleg første akt der det er noko uklårt kor Tindberg vil, blir resten for meg ein rein parademarsj.

«Amadeus» er ei storslått oppsetting med påkosta og flotte kostyme, og ikkje minst ein spektakulær og særs velfungerande scenografi. Svein Harry S. Hauge står etter kvart fram med den naudsynte autoriteten, og er ikkje berre den narrative, eller den middelmåtige som innser eigne nederlag, men også pedagogen som gjennom utallege musikalske innslag gir oss døme på Mozarts genialitet. Han regisserer det heile, og når han i finalen vel å gjere som Herostratos, syner han på eit vis også eigen genialitet for å sikre evig liv.

 (Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 19. februar 2014.)

TEATER

AVKLEDD: Bak vakre ord og flott fasade kokar det meste ned til det basale, - begjæret . FOTO: OLE EKKER

Runddans
Trøndelag Teater, Gamle Scene
Av Arthur Schnitzler
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Maren Bjørseth
Scenografi og kostyme: Marjolijn Brouwer
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Janne Kokkin, Mads Bones, Silje Lundblad og Kenneth Homstad

Ei leiken, kontrastfylt, humoristisk, men likevel djupt alvorleg oppsetting om kva som eigentleg skjuler seg bak dei store orda om kjærleiken.

«Runddans» (Reigen) av den austerrikske forfattaren Arthur Schnitzler har hatt ein lang veg fram til scena. Teksten blei skriven i 1897, men ikkje oppført før i 1920, og lenge blei stykket sett på som pornografisk. I dag er det få som vil la seg provosere, men i staden er det lett å bli  imponert over kor moderne denne teksten framleis er. Som namnet tilseier, får vi ei oppsetting som nærast går i loop i ein evig runddans, slik livet også ofte kan fortone seg. Gjennom ti tablå møter vi to og to personar framstilt av i alt fire skodespelarar der den eine held fram i neste tablå og slik får det heile til å bli nettopp ein runddans som heng saman utan at dei einskilde scenene har så alt for mye med kvarandre å gjere.

Her møter vi ulike menneske frå dei fleste sosiale lag, men når Schnitzler kler av dei fernissen, blir dei alle ganske like. Det kan vere store ord og mye patos som flyg forbi i sjølvhøgtideleg og tidvis heilt absurd tomprat. Men bak overflata og dei flotte orda om ekte og djup kjærleik ligg heile tida det usminka begjæret, rein attrå og ønsket om den kortvarige rusen i ein augneblinks ekstase. Det er fortald med stor menneskeleg innsikt, og med ikkje så reint lite humor. I Øyvind Bergs ganske moderne omsetting er mye att av det litt pompøse og høgtidelege i språket, og det er med på å understreke kontrasten til det langt meir kvardagslege innhaldet.

«Runddans» er blitt ei særs vellukka oppsetting, og mye av årsaka til det skuldast den leikne og kontrastfylde regien til Maren Bjørseth. Ho er relativ nyutdanna regissør frå Amsterdam Kunsthøgskule, men er openbert ein instruktør vi vil sjå meir til i tida som kjem. I elegant samarbeid med scenografien til Marjolijn Brouwer har ho laga ei gjennomført og særs heilskapeleg oppsetting som spelar på mange ulike lag, men som heile tida dreier seg (i dobbel tyding) om det same. Uakta kven vi er, kor fint vi snakkar, og kor elegant vi ter oss, er det ikkje anna att enn det dyriske begjæret når ein skrellar bort all staffasjen. Dette er for så vidt gamalt nytt, men det er sjeldan det blir presentert så lekkert, absurd og humoristisk, og samstundes så avslørande.

Scenografien er enkel, men likevel symboltung utan å vere påtrengande, og det er ein elegant  og ikkje så reint lite erotisk bruk av dreiescena som heile tida understrekar tematikken. Personinstruksjonen er framifrå, og det er eit strålande opplagt og særs samspelt ensemble som gir oss eit humoristisk, lett erotisk, ganske surrealistisk og temmeleg innsiktsfullt innblikk i menneskeleg veremåte. «Runddans» vil ikkje lenger provosere nokon, men i staden er det blitt ein velspela liten humoreske med massevis av lag. Rett og slett god underhaldning.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2014.)

TEATER

Besøk av gammel dame
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Friedrich Dürrenmatt
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Tyra Tønnessen
Koreografi: Tor Ivar Hagen
Scenografi og kostyme: Bård Lie Thorbjørnsen
Musikalsk leiar: Åsmund Flaten
Med: Arne O. Reitan, Marianne Meløy, Kjersti Tveterås, m. fl.

Kor prinsippfaste er menneska eigentleg, og er vi til sjuande og sist alle leigemordarar berre prisen er høg nok?

Tenk deg at du bur i det sveitsiske svaret på Detroit, ein by midt i eit grenselaust rikt land, og med mye industri, men der alt nå forfell og ingen lenger har korkje arbeid eller håp om ei framtid. Dette er Güllen, den vesle byen som er arena for Friedrich Dürrenmatts tragikomedie frå 1956, «Besøk av gammel dame». Hit kjem Claire Zachanassian (Marianne Meløy), verdas rikaste kvinne, og eit bysbarn som ikkje har vore heime på vel førti år. Byen står på hovudet framfor vitjinga i von om at ho kanskje skal bringe litt aktivitet og velstand attende til heimstaden sin. Sentral i førebuingane er Alfred Ill (Arne O. Reitan) som var kjærast med Claire i ungdomsåra før ho la Güllen bak seg.

I ei dyster, nesten dystopisk og litt Brechtsk setting, og til musikk av Hans Eisler, møter vi elendet i svart/kvitt når byens store dotter kjem. Ho er ein parodi på ein riking, og gjer ein strålande entré saman med eit heilt menasjeri og sin sjuande (eller var det åttande?) ektemann. Og ho har med seg lovnadar. Ein milliard vil ho skjenke byen, men på eitt vilkår. Dei må ta livet av Alfred for sviket han gjorde for 45 år sia. Svaret er eit klårt og tydeleg nei, framført av borgarmeisteren (Kjersti Tveterås), men med unison ryggdekning frå befolkninga. Dei er demokratar og humanistar må vite, og Goethe har til og med overnatta her ein gong. Pengar er openbert ikkje alt, Alfred pustar letta ut, og det er attende til normalen, – og elendet. Trur vi.

Men så kjem det ei forsiktig, gradvis endring, og det er dette som er grunntemaet i oppsettinga. Pragmatisme vinn stendig terreng framfor prinsippa, og parallelt ser vi korleis den aukande redsla kryp inn i Alfred, framifrå spela av Arne O. Reitan. Der han opphavleg er skurken som har vitna falsk og svike ungdomskjærasten på det grøvste, blir det, etter kvart som befolkninga gradvis let seg overtyde av Mammon, berre Alfred som står att som eit heilt menneske med ein siste porsjon integritet.

Den ytre handlinga er den svikne som ønskjer hemn. Men vel så mye handlar dette om kor lett menneska let seg manipulere og kor lite prinsippfaste vi i røynda er. Det heile er pakka inn i komediens staffasje, og med mye musikk, og ikkje minst i eit særs heilskapleg og tett samarbeid mellom regissør Tyra Tønnessen og scenograf og kostymedesignar Bård Lie Thorbjørnsen. Oppsettinga startar i eit dystert svart/kvitt der alle aktørane er nærast gråe, medan ho gradvis endrar koloritt til alle så nær som Alfred er i fargar. Det er elegant gjort, og det er også scenografien som er ein særs effektfull kombinasjon av eit skråplan og ei dreiescene. Tønnessen har eit talrikt ensemble, men har greidd å gi dei alle nok å spele på til at vi anar individualiteten til samtlege. Kanskje med unnatak av Claire, som blir vanskeleg å få heilt tak på, men kan hende er det meininga? Grunntonen i framsyninga blir understreka av Åsmund Flatens leikne musikkval i ei herleg blanding av Eisler, korallar, Elvis og sjølvkomponerte innslag. Men eg skulle gjerne ha sett meir av dette leikne og lausslopne også i spelet. Framsyninga er, trass i alvoret, ein absurd komedie, og på premieren sleit ho med å finne forma. I alt for stor grad fekk vi to parallelle historier som ikkje heilt høyrde saman, og ensemblet sleppte seg litt for lite laus. Eg vel å tru at dette skuldast premierenervar, for her er nok av absurditetar å leike seg med.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. februar 2014.)

TEATER

DRAUMEN: Den store, endelege kjærleiken kan ende som ei vond hildring. FOTO: KJETIL MOSLÅTTEN

Ikke forlat meg
Brageteatret, Union Scene, Drammen
Av Stig Sæterbakken
Dramatisering, regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Video: Sabina Jacobsson
Med: Eirik Risholm Velle

Ei nådelaust ærleg forteljing om gryande seksualitet, kjærleik og sjalusi .

Stig Sæterbakkens roman «Ikke forlat meg» frå 2009 er noko av det mest ærlege, nådelause og intense eg har lese om kjærleik og sjalusi. Ein skulle tru at verdslitteraturen for lengst var metta når det gjeld desse heilt fundamentale sidene ved menneskeleg eksistens, men så syner det seg at det stadig er andre krokar og irrgangar som kan belysast på nye og innsiktsfulle måtar. Sæterbakkens spesielle forteljargrep er, i tillegg til den heilt kompromisslause utleveringa av hovudpersonen Aksel, med på å gjere romanen til ei nesten suggererande lesaroppleving. Historia tar til på midten av 80-talet når Aksel står på terskelen til å ta sitt eige liv etter å ha opplevd sitt livs kjærleik og den ekstremt destruktive sjalusien. Og gjennom ei forteljarrøyst i du-form får vi presentert Aksels liv frå slutten av ungdomsskulen, og fram til han 21 år gamal vel å gjere slutt på alt.

Aksel er ein gut som mange andre, ein relativt anonym person utan spesielle venner. Ikkje eit mobbeoffer, men likevel med store problem i sosialiseringa, og i tillegg med ein pubertet som kanskje er sterkare enn hjå dei fleste? Så tar han til på gymnaset hausten 1980, og verda opnar seg og blir heilt annleis, han avstandsforelskar seg i henne han er overtydd om skal vere den endelege kjærleiken, og etter fleire månader går draumen i oppfylling, og han og Amalie blir kjærestar. Den store ungdomsforelskinga, fantastisk levande skildra, men med eit ganske ulikt bakteppe, kultur, og ikkje minst haldning til kjærleiken, blir etter kvart Aksels drepande sjalusi heilt øydeleggjande for forholdet. Og det går altså til helvete.

Dette er historia, og både hovudinnhald og konklusjon blir fortalt alt i opningskapittelet, så eg røpar ikkje noko ved å fortelje dette. Det spesielle er ikkje historia, men kombinasjonen av det retrospektive forteljargrepet der Sæterbakken lag for lag gir oss meir og meir forståing og innsikt, kombinert med den grenselaust ærlege utleveringa av Aksels pubertet, kjærleik, sjalusi og psyke.

For første gong er nå Sæterbakken blitt dramatisert, og laurdag var det urpremiere på «Ikke forlat meg» på Brageteatret i Drammen. Terje Skonseng Naudeer har ansvar for både dramatisering, regi og scenografi. Han har vald ei ekstremt varsam form for dramatisering som blir nesten reint forteljarteater. Berre med eit bakteppe med ulike videoprojeksjonar står Aksel (Eirik Risholm Velle) på scena og fortel historia i same intense og suggererande du-form som Sæterbakken har nytta i romanen. Teksten er sjølvsagt korta ein del ned i den om lag ein time lange framsyninga, men er framleis særs tru mot boka. I sju tablå føljer vi Aksels historie bakover i tid frå den suicidale slutten, gjennom lagvis avdekking av destruktiv sjalusi kombinert med grenselaus kjærleik, og tilbake til den store kjærleiken slik berre ein sekstenåring kan oppleve han. Eirik Risholm Velle har ikkje fått mye å spele på anna enn historia, stemmeleie og mimikk, eller om han snur seg mot eller frå publikum. Det er ei særs tekstrik og krevjande oppgåve, og han greier fint vekslingane i dei små nyansane mellom ulike øydeleggjande og livgivande kjensler. Han nyttar sin eigen sunnmørsdialekt, og sjølv om Sæterbakkens historie og univers er frå Lillehammer, gjer språket historia endå meir truverdig, personleg, intens og utleverande. Videoprojeksjonane på bakteppet understrekar og illustrerer dei ulike fasane i Aksels liv, men er gjort diskret og forsiktig.

I hovudsak har Naudeer lukkast med å formidle det uvanleg kompromisslause, destruktive og samstundes vakre i Aksels historie. Men ikkje alle fasettane i Sæterbakkens rike fargepaljett har kome med. Der eg opplever Aksels forteljing i romanen som ei blanding av sinne overfor Amalie kombinert med ein stor dose sjølvinnsikt i form av at han veit han gjer gale, men gjer det likevel, blir dramatiseringa litt meir eindimensjonal der det blir mest aggressivt og bebreidande sinne. Men stemninga, den fantastiske kombinasjonen av vakker kjærleik og gruvsam sjalusi, er her til fulle. Premierepublikummet var openbert tatt av forteljinga, men den verkelege premieren blir når framsyninga skal visast for den eigentlege målgruppa i vidaregåande skular i Buskerud i samarbeid med Den kulturelle skulesekken. Dette er usminka teater om ei ungdomstid fylt av seksuell oppvakning og store kjensler av alle slag. I tillegg skal framsyninga nå på turné i Buskerud før ho kjem til Litteraturhuset i Oslo 28. februar.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. februar 2014.)

TEATER

KONTRASTAR: Kvinneleg Hamlet i skinnjakke. FOTO: ARILD MOEN

Hamlet
Teatret Vårt, Molde
Av William Shakespeare
Omsett av André Bjerke
Med utdrag av Heiner Müllers «Hamletmaskinen»
Tekstbearbeiding: Uwe Cramer og Stephan Weiland
Regi: Uwe Cramer
Scenografi og kostyme: Thomas Bjørnager
Med: Valborg Frøysnes, Hilde Marie Farstad, Vibeke Flesland Havre, Hika Fekede Dugassa, Daniel Karlsson, Bjørnar Lisether Teigen, Lars Melsæter Rydjord og Eldar Skar

Ei oppsetting som vil så mye, men som endar opp utan tydeleg retning.

På Shakespeares tid var alle roller spela av menn. Året etter røysterettsjubileet finn Teatret Vårt i Molde det rett å sette opp Hamlet med ei kvinne i hovudrolla. Det er gjort fleire gongar før, og som oftast i eit feministisk perspektiv. Når teatret i vaskesetelen spør seg sjølv om kvifor dei har gjort eit slikt val, er svaret «Kvifor ikkje?» Etter å ha sett framsyninga, som hadde premiere i Molde laurdag, kan dette noko retningslause svaret vere beskrivande for litt for mange av regivala.

Hamlet er kanskje Shakespeares mest omfattande drama der han er innom ei uendeleg rekkje tema som brodermord, svik, hemn, maktkamp, intriger og kjærleik, berre for å nemne nokre. Nettopp difor er Hamlet ofte ei kjelde til nye tolkingar der ein konsentrerer seg om eitt eller berre få tema. Den tekstbearbeidinga som regissøren Uwe Cramer og dramaturgen Stephan Weiland har gjort, er innom det meste, men utan at det er heilt enkelt å forstå kvifor, og kor dei vil.

Dette er ei oppsetting som er full av, og spelar aktivt på motsetningar. Omsetjinga er André Bjerkes noko formelle riksmål, men ofte blanda med populærkulturelle referansar og metaforar, og i sterk kontrast til desse. Den ytre handlinga er framleis eit Danmark truga av Norge, altså tidleg mellomalder, men settinga er ganske nåtidig. I syttitalskostyme og med eit slitt tribuneanlegg som scenografi, held Hamlet etter kvart eit oppgjer med seg sjølv og menneskeleg maktsjuke og dårskap. Rekvisittar, kostyme og referansar er alle moderne, og det er greitt nok. At Valborg Frøysnes spelar Hamlet, er også lett å godta ettersom ho gir oss ein temmeleg androgyn person, og samstundes gjer ei framifrå og særs energisk rolletolking. Dette er hennar framsyning. Dei øvrige skodespelarane blir, med unntak av sjølvskadinga til Ophelia, alle statistar, og som så mye elles med denne oppsettinga, er det vanskeleg å skjøne kvifor. Berre når dei går over i metateater, som i det vesle utdraget frå Heiner Müllers «Hamletmaskinen», får det forståelege dimensjonar.

Uwe Cramer har truleg høge ambisjonar med denne produksjonen, og han syner absolutt vilje til å gå nye vegar. I tablået i starten av 2. akt der det heile blir metateater, der Frøysnes ikkje lenger er Hamlet, og der scena blir eit tribunal, «dekonstruert og postdramatisk», anar vi kor han vil. Her osar det av sivilisasjonskritikk og opprør, men det blir diverre med denne scena. Resten av framsyninga blir i alt for stor grad utan tydeleg retning. Der intensjonen hans kan vere vanskeleg å lese, blir einskildtablåa ofte det motsette, fylt av påfunn og overtydelege referansar, nærast i pinleg mistillit til publikum, eller som litt dårleg humor. Og avslutningsscena, der fektekampen mellom Hamlet og Laertes endar opp som eit tradisjonelt gangstardrama der alle skyt alle, blir berre eit skikkeleg antiklimaks. Men så, når vi trur alt er over, kjem Elektras litt paradoksale epilog som eg vil tru skal freiste å syne kontrasten til Hamlets nølande handling. Eller?

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. januar 2014.)

BREV: Oscar skriv brev til Gud, nærast i form av ei dagbok. FOTO: LASSE BERRE

TEATER

Oscar og den rosa damen
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Éric-Emmanuel Schmitt
Omsett av Ragnhild Sølvberg og Kjersti Haugen
Dramatisering og regi: Kjersti Haugen
Scenografi: Kjersti Haugen
Med: Ragnhild Sølvberg

Ei varm historie om kjærleik og den tabubelagde døden.

Oscar er ti år, har kreft og veit han skal døy. Men hjå familien og sjukehuspersonalet er døden så tabubelagt at det er ingen som snakkar om han. Med eitt unnatak. Ei av pleiarane, Beste-Rosa, vågar å vere ærleg med Oscar, og mellom dei to utviklar det seg eit fortruleg, varmt og særs nært forhold. Tilliks med foreldra sine er ikkje Oscar spesielt religiøs, han er lurt ein gong med julenissen, og lar seg ikkje bløffe ein gong til. Likevel greier Beste-Rosa å introdusere han for ein gud som meir blir ein samtalepartnar og brevvenn, enn ein allmektig kraft som kan gjere under. Oscar tar til å skrive brev til Gud, og saman med Beste-Rosa, som er ei dame med høgst uvanlege ressursar, går han inn i ei fiktiv verd der han blir ti år eldre for kvar dag. Slik får Oscar eit langt og innhaldsrikt liv, og gjennom breva til Gud får vi følgje han på livets opp- og nedturar, gjennom pubertet, kjærleik, svik, forsoning, alderdom og død. Det er ei vakker og vemodig forteljing som det er vanskeleg ikkje å bli gripen av, og som trass i alvoret også har ganske mye humor.

Historia er basert på ei av bøkene i ein lengre romansyklus av den franske forfattaren Éric-Emmanuel Schmitt. Produksjonen på Trøndelag Teater er eit samarbeid mellom Kjersti Haugen og Ragnhild Sølvberg. Saman har dei omsett teksten, Kjersti Haugen har ansvaret for dramatisering og regi, og stykket blir framført av Ragnhild Sølvberg. I form er det i hovudsak presentert gjennom dei ulike breva Oscar skriv til Gud, men det er langt frå noko lesestykke eller monolog, – meir ei forsiktig dramatisering. Sølvberg er både Oscar og Beste-Rosa samt nokre andre av folka rundt tiåringen, og i det særs teksttunge stykket hoppar ho ut og inn av dei ulike rollene saumlaust og med den største eleganse. Det er ganske imponerande, for ho har ikkje anna å hjelpe seg med enn stemmeleie og kroppsspråk. Med Sølvberg som vegvisar er det lett å leve seg inn i Oscars univers, og det er ein god prestasjon å greie å halde publikums merksemd så stramt i dryge ein time og ført minutt utan pause. Den norske omsettinga er munnleg og fell naturleg, og personinstruksjonen er framifrå.

Kjersti Haugen har vald ein scenografi med ei ganske nake scene med eit slakt skråplan, i starten forma som eit brev, men etter kvart som tumleplass for Oscar og brevskrivinga hans. Av annan ytre staffasje er det berre litt diskret musikk og forsiktig ljossetting. Her er det forteljinga og ordet som er det viktige. Det er gode val, og både Haugen og Sølvberg har gjort maksimalt ut av historia om Oscar. Særleg når dei kretsar rundt den tabuomspunne døden blir dette både sterkt og lærerikt. Men eg er diverre ikkje like nøgd med alt i tekstgrunnlaget. Det er sjølvsagt ikkje alltid at godt teater må vere truverdig, og ofte må ein berre akseptere eit univers som ikkje er heilt logisk. Men denne veslevaksne Oscar blir nok oftare talerøyr for forfattarens moralske og religiøse idear enn for ein ti år gamal kreftsjuk gut. Etter kvart blir historia vel søt og pedagogisk korrekt, og mange av visdomspoenga som kjem frå tiåringen får eit strok av godtkjøpsfilosofi av den typen folk postar og deler på Facebook. Men det skuggar ikkje over det faktum at Ragnhild Sølvberg har gitt oss ei varm og tankevekkjande framsyning om det vi alle ein gong skal gjennom, men som vi likevel har så vanskeleg for å snakke om.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 14. januar 2014.)

TEATER

Ingjerd Egeberg som Blanche. FOTO: KETIL BORN

Tennessee Williams: EN SPORVOGN TIL BEGJÆR
Regi: Terje Skonseng Naudeer
Scenografi og kostyme: Tormod Lindgren
Nordland Teater, Brønnøysund Samfunnshus 22. oktober 2013

Ei oppsetting der vi kjem så tett på at ubehaget blir nesten påtrengande. Og det var også meininga.

Tennessee Williams’ Pullitzerprisvinnande drama frå 1947, «En sporvogn til Begjær» har, i tillegg til å bli udøydeleggjort med ikoniske Marlon Brando og Vivien Leigh på lerretet,  gjennom 65 år blitt sett opp på dei fleste scener verda rundt. Så skulle ein tru at Terje Skonseng Naudeer ville gjere ein 2013-produksjon litt annleis, gje han eit strok av vår tid, eller på anna vis freiste å modernisere det heile. Men Naudeer har vore tru mot det meste i manus utan forstyrrande påhitt, og har i staden synt at teksten til Tennessee Williams står på eigne bein, og er like moderne og aktuell i dag som for to mannsaldrar sidan. Det har Naudeer gjort med eit tett og  velregissert salongdrama der vi på nesten ubehageleg vis blir dratt heilt inn i familien Kowalskis aller innarste gemakkar. Og her finst definitivt ingen heltar, men berre menneske det i høgste grad er «synd om».

I programmet skriv Naudeer at han vil freiste å skape ei tett og klaustrofobisk verd, dra publikum inn i dette rommet, låse døra, kaste nøklane og la aktørane kjempe for livet. Langt på veg lukkast han. Klaustrofobisk er kanskje ikkje rette ordet, men gjennom den tilsynelatande enkle scenografien til Tormod Lindgren blir vi nådelaust dregne rett inn i ein trong og intens intimsfære der jamvel toalettbesøka er integrert del av spelet. Vi kjem så tett på at ubehaget blir nesten påtrengande. Og det er openbert meininga.

«En sporvogn til Begjær» handlar om klassereiser, livsløgner, kjønnskamp og mye meir. Og kanskje først og fremst om kva som er sanning, eller den verkelege røynda. Systrene Dubois har gått kvar sine vegar i livet, og gjort ganske ulike val. Når Blanche (Ingjerd Egeberg) etter lang tid oppsøker systera Stella (Yngvild Støen Grotmol) som er gravid og gift med Stanley, ein enkel mann som syner seg å vere ganske valdeleg (Rune Storsæther Løding), er det to heilt ulike røyndomar som møtest. Trur vi. Det er gamalt fransk aristokrati mot polsk-amerikansk arbeidarklasse. Kunnskap og kultur mot fyll og mishandling. Men mye er overflate, og det meste er berre tilsynelatande. Dette spelet på motsetnadar og kontrastar har Naudeer greidd å ta vare på og formidle særs godt, og han syner oss at heile persongalleriet er ganske samansette personar, like mangefasetterte som dei fleste av oss. Og nettopp på dette viset ålmenngjer han det heile. Om aktørane er aldri så outrerte, er det alltid meir enn nok å kjenne seg att i.

Blanche feiar inn i familien Kowalski, og som ein Ibsensk Gregers Werle ser ho ut til å søke den absolutte og utilslørte sanninga, berre for å oppdage at svogeren Stanley er ein alen av same stykket. Og som hos Ibsen, syner Tennessee Williams oss korleis det går når sanningskravet blir omsynslaust og absolutt. Dei fell båe for eige grep. Ingjerd Egeberg gjer ei fantastisk rolletolking, og framsyninga er i røynda først og fremst hennar diskret og gradvise demaskering av Blanche frå den kunnskapsrike overklassedama til si rake motsetning. Det er gjort med verkeleg fingertippkjensle der ho kler av Blanche lag for lag, nesten umerkeleg fram til ho står nake og sårbar attende til doms for oss alle. Og når den bråkjekke og påståelege fasaden er borte, når alle løgnene er avkledd, så gir ho oss paradoksalt nok eit menneske å føle for.

«Tryin’ to get to heaven before they close the door» syng Bob Dylan i pausen, men på scena går det stort sett motsett veg for alle. Terje Skonseng Naudeer har gitt oss ei reise i menneskeleg forfall, presentert eit ensemble som kjempar for livet, men som er langt frå å lukkast. Det er vondt, det er trist, og nettopp difor er det godt teater.

(Meldinga stod i Norsk Shakespeare- og teatertidsskrift nr. 3/4-2013)