Amund Grimstad

TEATER

«De ti bud»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Basert på «Dekalog» av Krzysztof Kieślowski
Dramatisering: Koen Tachlet
Omsetjing: Øyvind Berg
Regi: Maren E. Bjørseth
Scenografi: Olav Myrtvedt og Norunn Standal
Kostyme: Anette Werenskiold
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Alf Lund Godbolt
Koreografi: Ida Wigdel
Med: Sarah Francesca Brænne, Janne Kokkin, Emil Olafsson, Hans Petter Nilsen, Mira Dyrnes Askelund, Trond-Ove Skrødal og Fabian Heidelberg Lunde

Ei tidvis særs god, men litt ujamn framsyning som blir for stutt til å yte alle episodane rettferd.

Dagleg må menneska ta val, dei fleste trivielle, men nokre av dei heilt eksistensielle. For å rettleie oss har alle samfunn laga lover og reglar, og i vår kultur er nok dei ti boda, slik Moses skal ha fått av Gud, dei mest grunnleggjande. I 1989 laga den polske regissøren Krzysztof Kieślowski (1941 – 1996) TV-serien «Dekalog», som i ti episodar av rundt 50 minutt, tok opp moralske og etiske spørsmål med bakgrunn i kvart av dei ti boda. I ei stor bustadblokk i Warszawa møter vi ulike menneske som må ta skilsetjande val. Sjølv om episodane tok utgangspunkt i boda, var problemstillingane knytte meir til ålmenn etikk enn til tru. Det gjorde at serien blei ein stor suksess, også blant ikkje-truande.

Basert på «Dekalog» har den belgiske dramaturgen Koen Tachlet laga ein sceneversjon, og i Maren E. Bjørseths regi var det norgespremiere på Trøndelag Teater torsdag. Kieślowskis meir enn åtte timars film er komprimert ned til to framsyningar på godt under to timar kvar der du anten kan sjå dei kvar for seg eller som ei maratonframsyning med pause.

Olav Myrtvedt og Norunn Standal har ved hjelp av ti mobile modular laga ein scenografi som sinnrikt og på effektivt vis både er bustadblokka i Warszawa, og alle dei andre plassane vi er innom. For å skape naudsynte brot mellom dei fem boda i kvar akt, har Ida Wigdel laga ein enkel koreografi der absurd dans fungerer både som humoristisk overgang og som kommentar til at menneska er statistar i kvarandre sine liv, alt til vakker musikk av Alf Lund Godbolt. Når berre sju aktørar skal spele drygt femti roller på langt under halve tida av TV-serien, er det uråd å få med alt, og dette er i hovudsak løyst ved ei blanding av eit forteljande kor, og at aktørane går ut og inn av rollene og kommenterer seg sjølve. Scenetilvisingar blir fortalde, ofte i humoristisk og absurd kontrast til det vi faktisk ser. Slik blir det skapt ein distanse som kler framsyninga. Sjølv om det berre er sju aktørar, er rollene tydeleg og skifta gode. Det er godt ensemblespel, og særleg overtydande var Sarah Francesca Brænne i si første rolle på Trøndelag Teater, spesielt som den jødiske flyktningen Elzbieta og som kikkarofferet Magda. Scena der ho nærast forfører Tomek (Emil Olafsson), guten som står for stalkinga, er eit høgdepunkt.

Det er for omfattande å skrive om alle dei ti episodane, og presentasjonen av dei er noko ujamn. Vi får overmotet der realisten har slik klokkartru på vitskap og reknemåtar at det fører til at sonen dør. Det er eit forhold mellom far og dotter som kan bli incestuøst. Det er ho som blir plaga av og avslører ein kikkar, og det er ikkje minst eit sterkt oppgjer med polsk rettargong og dødsstraff. I alle episodane kjem ein til eit vendepunkt der det viktige valet må bli tatt. I hovudsak blir dette formidla levande og godt, og aktørane og vala deira er truverdige. Men eit par av episodane blir for stutte, blir fortald meir enn spela, og missar mykje av nyansane i originalen. Særleg gjeld det for bodet om ikkje å stele.

For ein som for seksti år sia måtte pugge dei ti boda, og som tretti år seinare såg «Dekalog», dukkar det opp mange spørsmål, også om dei vala Tachlet og Bjørseth har gjort. Sjølv om bibelen fortel om steintavler, er ikkje boda «hogde i stein», for innhald og rekkefølgje er faktisk ganske forskjellig i ulike kulturar. Kieślowskis film følgjer boda slik vi kjenner dei, men har bytt om på rekkefølgja av dei to siste. Som avslutning på alle dei eksistensielle og vanskelege vala, nøkternt formidla, blir finalen hans ein slags oppsummerande og kontrasterande svart komedie. I sceneversjonen blir dramaturgien endra ved at komedien kjem som eit malapropos i niande episode, og eg spør meg sjølv kva som gjer den norske bibelforståinga viktigare enn god dramaturgi.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 21. november 2022.)

TEATER

«Bin Laden: The One Man Show»
Haugesund Teater
Av: Tyrrell Jones og Sam Redway
Omsetjing: Kjetil Falkum
Regi: Tyrrell Jones
Med: Thomas Bye

Eit enkelt forteljarteater som verkeleg set publikums oppfatning av rett og gale på prøve.

Eg må vedgå at eg var ganske skeptisk då eg drog til Haugesund for å sjå «Bin Laden: The One Man Show». Kunne det vere fornuft i å lage teater om ein islamsk fundamentalist som meir enn nokon er ansvarleg for tusenvis av uskuldige ofre i ulike terroraksjonar? Kva ville teateret, dramatikar og regissør med dette? Stykket er skrive av dei to britane Tyrrell Jones og Sam Redway og hadde urpremiere i 2013 med Jones som regissør og Redway i hovudrolla. Seinare har dei turnert verda rundt, og vunne fleire prisar. Og i Haugesund var det framleis Tyrrell Jones som var regissør, men med Thomas Bye som bin Laden.

Når vi kjem inn i salen blir vi møtt av ein smilande Thomas Bye som helsar vennleg og byr på kaffi og peparkaker. Medan vi ventar på dei siste publikummarane stiller Bye oss nokre enkle spørsmål om kva vi meiner om regjering, styresmakter og demokratiet i landet. Folk er openbert ikkje berre nøgde. Så kva kan ein gjere med det? Bye presenterer seg så som Abu og fortel at denne kvelden skal handle om korleis ein kan endre verda til det betre. På avslappa og pedagogisk vis fortel han med flip-over og stor innleving si eiga livshistorie frå tidleg ungdom, kjærleik, giftemål og om sonen og eit ganske vanleg tilvære som ung og rik muslim i Saudi Arabia. Han tar til å studere, og der møter han ein viktig læremeister. Samstundes kjem revolusjonen i Iran der folk korkje vil sjå til aust eller vest, men skape sin eigen muslimske veg. Rett etter kjem den sovjetiske okkupasjonen av Afghanistan. Med økonomisk hjelp og solid våpenstøtte frå USA dreg Abu til Afghanistan for å kjempe ein rettvis krig mot okkupantane. Han byggjer sitt eige verdsomfemnande nettverk, og er med på å nedkjempe den sovjetiske okkupasjonsmakta. Bye er overtydande som forteljar og nyttar seg på humoristisk og uvanleg godt vis av publikum medan vi følgjer Abus utvikling, Iraks invasjon av Kuwait, det han oppfattar som sviket til Saudi Arabia og USA, og til slutt hans gradvise radikalisering.

Abu er karismatisk og tillitvekkjande og vi får fort sympati for både han og kampen hans, samstundes som vi kjenner på motviljen, for Abu er eit anna namn for Osama bin Laden. Etter kvart som grenser blir flytta og mannen blir meir terroristisk, skjer det brot, og vi mistar også sympatien. Men når og kvifor skjer det?

Framsyninga er skrive som ein provokasjon for å utfordre publikum, våre fordommar og tilvante meiningar, men også for å finne ut kor langt ein god skodespelar kan drive oss, og kva som gjer at sympatien til slutt forsvinn. Ein viktig del av denne framsyninga er eit ettersnakk, som ein debriefing der vi får dele opplevingar, sympati og forakt. Og då er det interessante at vendepunktet for publikum skjer på heilt ulike tidspunkt, og kan vere forskjellig frå dag til dag. Slik syner denne framsyninga oss kva teaterets dramaturgi og spel kan gjere med oss, samstundes som det byr på eit anna blikk og understrekar at kritisk tenking er viktig. Det gjorde godt å bli provosert.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 21. november 2022.)

TEATER

«Eks»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av: Marius von Mayenburg
Omsett av: Øyvind Berg
Regi: Øystein Martinsen
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Med: Svein Solenes, Mari Strand Ferstad og Mareike Wang

Intenst, svart og humoristisk ensemblespel.

I seriemonogamiets tidsalder er det ikkje uvanleg at ein må forhalde seg til ulike eksar. Det er temaet i Marius von Mayenburgs «Eks» som hadde premiere på Rogaland Teater 10. november. Daniel (Svein Solenes) og Sibylle (Mari Strand Ferstad) er eit vellukka mellomklassepar i førtiåra. Han er arkitekt, ho er lege, og dei bur i eit designarhusvære, framifrå illustrert gjennom Gjermund Andresens smakfulle scenografi med interiør som neppe er av det billegaste. Ein hektisk kvardag med to små born gjer at dei båe har sett karrieredraumane litt på vent. Eller kanskje var ambisjonane høgare enn talent og kunnskap tilsa? For her handlar det nok ein gong om den borgarlege livsløgna, men i ei langt meir moderne tapping enn Henrik Ibsens.

Daniel og Sibylla er tilsynelatande veltilpassa, og samtalen ein sein kveld etter at ungane har gått til ro dreier seg om utveksling av sarkasmar, humoristiske små stikk som ein intellektuell leik. I Øyvind Bergs særs gode omsetjing har han boltra seg i metaforar og mogeleg dobbeltyding der Sibylla, til Daniels fortviling, på meir og meir perfid vis mistolkar dei språklege bilda hans. Som ein ouverture får vi ein underhaldande verbal pingpong som dei fleste med erfaring frå eit parforhold kan kjenne seg att i.

Men så kjem brotet. Franziska, Daniels eks (Mareike Wang), ringer og fortel at ho har gått frå sambuaren og spør om å få overnatte. Daniel avslår, men når han fortel det til Sibylla, framstår ho som den storsinna og tolerante som ikkje forstår kvifor han sa nei. Når Franziska likevel dukkar opp, blir realiteten ein heilt annan for Sibylla.

Rogaland Teater har tidlegare sett opp to av von Mayenburgs drama, «Perpleks» og «Pang!», og Øystein Martinsen spela i båe. Når han nå debuterer som regissør, er det tydeleg at dette er ein dramatikar han er godt kjend med. For regien av dette nesten to timars intense kammerspelet er stram og utan daudpunkt. I ei god dramaturgisk oppbygging avkler Martinsen den sjølvtilfredse borgarlege idyllen lag for lag. Dei tre rollefigurane er ganske ulike, men likevel lett attkjennelege for dei fleste. Sibylla er den som er mest avgjerande for konflikten, men dei ber alle ved til bålet. Og når kjenslene blir utfordra, er det ikkje grenser for kor vonde vi kan vere med kvarandre og kva elles danna menneske kan finne på å seie. Mari Strand Ferstad blottlegg bokstaveleg talt dei undertrykte kjenslene til Sibylla når ho gradvis går frå å vere den tolerante til å bli ein ufordrageleg åndssnobb. Svein Solenes syner ein Daniel som er riven mellom fysiske kjensler og ambisjonane om sosial klatring. Og Mareike Wang, som den litt meir stillfarande og ikkje så høgt utdanna Franziska, bringer inn klasseperspektivet, og gjer det med ein finstemd mimikk, augekast og stor detaljrikdom. Tre særs gode skodespelarar gir oss i «Eks» ei både trist og humoristisk framsyning i eit underhaldande og intenst ensemblespel av aller høgste klasse.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 18. november 2022.)

TEATER

«Kirsebærhagen»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Anton Tsjekhov
Omsett av: Kjell Helgheim
Regi: Ole Anders Tandberg
Scenografi: Sven Haraldsson
Kostyme: Maria Gebers
Komponist: Joel Sahlin
Lysdesign: Karl Oskar Sørdal
Med: Nina Ellen Ødegård, Espen Reboli Bjerke, Anders Dale, Jon Lockert Rohde, Anna Ladegaard, Ingrid Rusten, Marianne Holter, Per Tofte, Matias Kuoppala, Christian Greger Strøm og Elg Elgesem

Eit mislukka forsøk på postmodernistisk dekonstruksjon.

Anton Tsjekhovs siste drama, «Kirsebærhagen», hadde premiere like før han døydde i 1904 og berre eitt år før den første revolusjonen i Russland. Nye idear er i emning, det gamle er i ferd med å gå under, men aristokratiet, personifisert ved godseigaren Ljubov Ranevskaja (Nina Ellen Ødegård), ser ikkje signala og held fram med eit øydselt liv som om alt var ved det gamle. Ho er i botnlaus gjeld og godset hennar skal på tvangsauksjon. Forslaget frå oppkomlingen Aleksejevitsj (Espen Reboli Bjerke) om å redde stumpane ved å selje den enorme kirsebærhagen til tomter for sommarhus, blir blankt avvist, og reisa til helvete held fram på første klasse. Til og med dei som forstår situasjonen og ser framover, er karikerte, pompøse og utan realisme. Det er ein slags sorgmunter dystopi over det heile, og med tydeleg frampeik til dagens situasjon.

I Rogaland Teaters oppsetjing er det lett å forstå kva regissør Ole Anders Tandberg har hatt som berande idé. Han vil vise eit samfunn i ferd med å gå i oppløysing, då som nå. Og i tillegg ser det ut til at han også vil dekonstruere Tsjekhov og hans drama. Både gjennom regi, og ikkje minst Sven Haraldssons scenografi, er det tydelege parallellar til 1980-talets postmodernisme der alt var like gyldig, og sanninga hadde mista truverd. Scenografien er ei stor ope scene med ein bakvegg og nokre steinar, alt utan referanse til stykkets innhald. I dette golde landskapet kjem dei livstrøytte menneska og leverer sine replikkar og utsegner meir enn dei snakkar med og til kvarandre, og det i eit tidvis ganske absurd univers. Mot slutten blir symbolikken vel tydeleg når det kjem fullt lys på scena og scenearbeidarar tar til å rydde kulisser medan spelet går som før.

Det er eit talrikt ensemble og mange roller og forteljingar å halde greie på. Skodespelarane gjer gode rolletolkingar innafor dei rammene dei er gitt. Spesielt gjeld det Nina Ellen Ødegård som den livstrøytte og fullstendig urealistiske godseigaren. Men regien legg i liten grad opp til interaksjon. Replikkane blir ofte sagt ut i lause lufta, tablåa er fragmentariske, framsyninga blir lite samanhengande, og ikkje minst noko langdryg.

Stykket er skrive som ein komedie, og framsyninga har mykje god og heilt surrealistisk humor. Ein del absurde song- og musikkinnslag, spesielt der godseigarens bror (Jon Lockert Rohde) verkeleg får vist stemmeprakta si, var kjærkomne brot trass i at dei kunne verke noko umotiverte.

Intensjonane til både regissør og scenograf er openberre, men dei lukkast diverre ikkje i forsetta sine. Hadde eg ikkje sett fleire tidlegare oppsetjingar av «Kirsebærhagen» ville eg ha trudd at dette var ein svak tekst. Det er han ikkje.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 12. november 2022.)

TEATER

«Kappe land»
Nordland Teater, Falstadsenteret
Av: Ketil Kolstad
Regi: Hanne Brincker
Scenografi og kostyme: Anna Widén
Komponist: Frode Fjellheim
Lysdesign: Johan Haugen
Med: Bernt Bjørn, Katja Brita Lindeberg, Kristoffer Hjulstad og Lucas Sørensen Junger

Intenst og tett om ein alt for lite kjend del av krigshistoria

I samband med dei allierte sine planar om å invadere Helgelandskysten og dele Norge i to, blei det i 1941-42 sett i land og lagra mykje våpen, mellom anna på garden Tangen ved Majavatn i Grane kommune. Der låg også eit lite lag frå kompani Linge. Men tyskarane kom på sporet, og den 6. september 1942 blei dei ei trefning der tre tyske soldatar blei skotne og ein drukna. Reichskommissar Terboven var rasande, og ei vekes tid etter blei ei mengd menn frå Grane og nabokommunane arresterte. Det blei innført unntakstilstand i Trøndelag og Grane, og frå 7. til 9. oktober blei 24 helgelendingar og 10 leiande menn frå Trøndelag avretta i Falstadskogen utanfor Levanger etter summarisk standrett.

Nordland Teater markerer 80-årsminnet etter dei falne og «Majavatn-affæren» med ei teaterframsyning som hadde premiere på Majavatn fredag, og som eg sjølv såg på Falstadsenteret dagen etter, i den same gymsalen der standrettane blei haldne for 80 år sia.

Ketil Kolstad har skrive eit drama der han let eit augevitne sjå attende på dei dramatiske dagane 50 år etter. Gustav Kappfjell (1913 – 1999) var gardbrukar, reineigar, lyrikar og joikar, og ein sentral person i den sør-samiske kulturen. Han blei uforvarande vitne til trefninga, blei arrestert og sat inne to månader før han blei slept fri. Kolstad let den fiktive tyske ungjenta Stefi (Katja Brita Lindeberg) gå av toget på Majavatn hausten 1992, på dagen 50 år etter trefninga. Der møter ho heilt tilfeldig Gustav Kappfjell (Bernt Bjørn). I denne forteljinga er det ein del litt spesielle premiss ein berre må godta, men gjer ein det, blir resten av framsyninga ein einaste stor og intens cliffhanger der Kolstad avdekker historia lag for lag. Og han syner at trauma som følgjer, kan gå i arv og gjelde både for offer og okkupant. Stefi viser seg å vere meir enn ein tilfeldig turist, og gjennom hennar møte med Gustav får vi sjå hendingane i 1942 i retrospekt med både den unge Gustav (Lucas Sørensen Junger) og SS-offiseren som leia arrestasjonane og standretten (Kristoffer Hjulstad).

I Hanne Brinckers stramme regi, med Frode Fjellheims musikk, bygd på Kappfjells joik, og i Anna Widéns enkle, men illustrerande scenografi blir det eit velspela og ekstremt intenst drama der den konkrete historia sjølvsagt er sentral, men også spørsmålet om traume, forsoning og nåde. Og sentralt står Bernt Bjørns stillferdige, men overtydande rolletolking der han gir oss innblikk i ei av dei mest dramatiske hendingane i norsk krigshistorie, og ikkje minst den samiske delen av den.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 9. november 2022.)

OPPLEVING

«Saturns Platz»
Rosendal Teater, K-U-K
Av: Wild at Art
Konsept, kunstnarleg leiing m.m. Siri Gjære og Ann-Cathrin Hertling
Scenografi: Terje Aursøy
Lyddesign: Tor Breivik
Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Med: Alf Hulbækmo, Mattis Kleppen, Tor Haugerud, Live Maria Roggen, Sunniva Skjøstad Hovde, Jørgen Stoltz, Marte Huke, Tor Ivar Hagen, Andrea Samplamieri, Victor Wilhelmsen, Ann-Cathrin Hertling og Siri Gjære

Det som skulle bli eit lite besøk på noko eg ikkje visste heilt kva var, viste seg å bli ei openberring, og ei lise det var vanskeleg å kome seg frå.

Nokon gongar er det slik at eg ikkje anar kva eg skal skrive, men eg må berre skrive det likevel. Slik er det nå etter at eg i ettermiddag, ein mørk og regntung novemberkveld, lét meg overtale til å stikke innom K-U-K i Kjøpmannsgata rett etter ein lang arbeidsdag. Produksjonsselskapet Wild at Art har snart halde på i ti år, men har diverre gått under radaren min sjølv om eg kjenner fleire av aktørane både frå Trondheim Voices, konsertar, teater og anna. For to år sia, midt under pandemien, sette dei opp «Saturns Hage», som eg altså ikkje såg (eller opplevde er vel rettare å seie), og som det eg fekk med meg i ettermiddag er ei oppfølging og eit framhald av.

Eg visste som sagt særs lite om dette prosjektet på førehand, men ettersom det ikkje er ei «framsyning», men «noko» som startar klokka 13.00 kvar dag, og berre går og går fram til seine kvelden, og det i tillegg er gratis, stakk eg som sagt innom etter arbeid i dag. Eg heldt på å ikkje kome meg derifrå.

Etter å ha signert ein gjesteprotokoll og blitt tilbydd eit eple av ei særs hyggeleg vertinne, gjekk eg gjennom nokre forheng, og kom ut i ein stor kunsthall. Der var det eit tjue-trettitals menneske, eit hav av madrassar, campingstolar, puter og hengekøyer, ulik musikkrigg over heile lokalet samt masse ting og tang, og i hjørnet ein av Kjell Erik Killi-Olsens vortemenn. Om lag midt i rommet stod ei kvinne og song ein meir enn lågmælt song med ubestemmeleg tekst.

Eg fann meg ein stol, sette meg ned, og blei raskt tilbydd ein liten rett av varme eple, og etter kvart også ein kopp god og søt te. Og eg fann meg raskt til rette. Gradvis auka intensiteten på songen, fleire kom til både på vokal og instrument, og mange av dei eg trudde var publikum, tok etter kvart fram eit instrument, eller greip ein mikrofon og tok del i songen. Sjølv seig eg ned i stolen og berre naut tilværet.

Dette i utgangspunktet store og sjellause roterommet, der nokre sat avslappa og koste seg, andre la seg til på madrassane med lukka auge og lét draumane fare, medan ei mor vogga dotter si i ei hengekøye, – det synte seg å vere eit fantastisk godt rom å vere i. Musikk, song og diktlesing kom og gjekk med små avbrot og andre gongar samanhengande. Alt var så avslappa og i utgangspunktet improvisert. Men sjølv med så dyktige musikarar og songarar, trur eg nok at det ligg litt grunnleggjande regi i botn sjølv om dei færraste, om nokon, visste kva som ville bli det neste. Musikalsk var det ei mangefasettert og uvanleg fordomsfri reise der utvalet spente frå Erik Byes «Hildringstimen», Alf Prøysens «Så seile vi på Mjøsa» og ein særs roleg versjon av Grethe Kauslands «Teddyen Min» og til langt heftigare og rocka musikk. Og dette var berre på den vesle tida eg var der. Alt framført av enormt dyktige musikarar og songarar. Og innimellom las Marte Huke frå det eg vil tru er eigne tekstar.

Å kome inn i dette lokalet til K-U-K i kveld var som å lausrive seg frå alt, slappe av, senke skuldrene, la tankane fare og nyte, musikk, song, lyrikk og tilværet. Når eg kika rundt på dei andre i lokalet, var det smil i dei fleste andleta og alle hadde ei så avslappa haldning at ein utanforståande nok kunne lure på kva vi hadde røykt.

Etter det som skulle vere ein stutt visitt, greidde eg motviljug å lausrive meg etter to og ein halv time, berre for å love meg sjølv at eg nok kjem attende ein av dagane som kjem. Slik lise for sjela, og gratis attpåtil, er ikkje kvardagskost. Fram til og med sundag kan du, heilt gratis, droppe innom stort sett når du vil på ettermiddag og kveld. Ei åtvaring til slutt: Besøket kan vere sterkt vanedannande.

TEATER

«Tvillingene»
Teatret Vårt, Molde
Fritt etter William Shakespeare
Tekst og regi: Kjetil Bang-Hansen
Scenografi og kostyme: Even Børsum
Rørsleinstruksjon: André Moi Danielsen
Lysdesign: Øyvind Wangensteen
Pianist og arrangør: Per Christian Revholt
Med: Nils Vogt, Kim Haugen, Kirsten Hofseth, Johanna Mørck, Ingrid Myhre Løvik, Kristoffer Egset, Eline Øverby og Sverre Røssummoen

Teateret Vårt er 50 år, og gjer det med både å feire seg sjølv og teateret som institusjon.

Laurdag var det på dagen 50 år sia det nystarta regionteateret i Møre og Romsdal, Teatret Vårt, hadde si opningsframsyning i Ørsta. Det var med William Shakespeares forvekslingskomedie «Tvillingene» i regi av Kjetil Bang-Hansen. Då teateret nå skulle feire sine første femti år, fekk dei like godt Kjetil Bang-Hansen til å skrive og regissere ein ny versjon av den same komedien. Og i to av dei berande rollene var Nils Vogt og Kirsten Hofseth, som båe var med for femti år sia. Det er blitt ein lun, lågmælt og sjarmerande komedie, ei verdig markering av jubileet, og i tematikk også ei feiring av teateret som institusjon.

«Tvillingene» er berre sett opp tre gongar her i landet dei siste femti åra, trass i at Shakespeare kalla det «The Comedy of Errors», altså sjølvaste Forvekslingskomedien i bestemt form. I ytre handling dreier det seg om to einegga tvillingpar som kjem frå kvarandre ved eit skipbrot. To av dei hamnar på ei øy i nord, og dei to andre langt sør i verda. Antifolus (Nils Vogt) og Dromio (Kim Haugen) frå sør er eit sjarmerande gjøglarpar som reiser rundt med underhaldninga si, samstundes som dei også brukar reisene til å leite etter tvillingbrørne sine. Eller djupast sett er dei på leiting etter seg sjølve. Så kjem dei ein dag til øya i nord, og møter spegelbilda sine, lenge utan å forstå at det er det dei gjer. Slikt blir det sjølvsagt mykje forvekslingar og humor av. Før erkjenninga kjem, og Kirsten Hofseth, kanskje som Thalia, komediens muse, eller kanskje som ei personifisering av det draumar blir vovne av, held ein oppsummerande epilog.

Even Børsums scenografi er eit illustrerande og effektivt lite urbant miljø på ei dreiescene. Her går aktørane ut og inn av dører, og dei to tvillingpara blir lett attkjennelege ved at Vogt og Haugen berre skiftar farge på sko og brystlommetørkle. Synleg på sidescena sit pianisten Per Christian Revholt som akkompagnerer med nye arrangement av gamal populærmusikk. I slike komediar er det ofte høgt tempo og mange og presise skift. Kjetil Bang-Hansen har vald ei nesten mollstemd tilnærming, mykje rolegare og med ei meir kontemplativ spelestil. Når han i tillegg har lagt inn ei leiken metaform der skodespelarane ofte går ut av rollene, kommenterer seg sjølve og leikar seg med Shakespeare-referansar, blir det ein langt lunare humor som både kler framsyninga og understrekar dei mange laga i underteksten.

Nils Vogt og Kim Haugen har båe dei finslipte detaljane som kan gi humor utan geberdar og halloi, og i den lågmælte spelestilen er dei tydelege og står godt til kvarandre. Kirsten Hofseth er den myndige kommentatoren som summerer opp det heile. Dei andre blir meir eller mindre naudsynte statistar, og nokre av dei har fått alt for lite å spele på og kompenserer med skjemmande overspel.

I Kjetil Bang-Hansens modernisering kunne nok mykje ha vore tydelegare eller stroke, og historia hans blir tidvis litt fragmentarisk. Men når ensemblet får lov å lage metateater, herje med både seg sjølv og konvensjonane, og ikkje minst «stele litt frå Shakespeare», blir dette ganske fornøyeleg. Og i tillegg ei verdig feiring av både scenekunsten og Teatret Vårt.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. oktober 2022.)

TEATER

«Don Juan»
Trøndelag Teater, Studioscena
Etter Molière med fleire
Regi og scenografi: Ole Johan Skjelbred
Scenografi og kostyme: Ane Ledang Aasheim
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Anders Schille
Med: Jo Saberniak, Joachim Joachimsen, Emma Caroline Deichmann, Per Bogstad Gulliksen, Christian Eidem og Synnøve Fossum Eriksen

Ei framsyning som er blitt sprikande og lite samanhengande.

Sia 2014 har regissøren Ole Johan Skjelbred nesten årleg fått setje opp framsyningar på Trøndelag Teater der han har hatt ganske frie taumar. Det har resultert i ei rekkje framifrå og delvis grensesprengjande produksjonar, frå «Moby Dick» i 2014, via «Brødrene Karamasov», og til «Bjertnæs, Lygre» i 2020. Nå er Skjelbred attende på Studioscena til Trøndelag Teater med «Don Juan».

Historia om verdas største forførar, den skruppellause Don Juan, blei først skriven av den spanske forfattaren Tirso de Molina i 1630. Men den som i større grad gjorde historia kjend, var nok den franske komedieforfattaren, Molière i 1665, for ikkje å snakke om Wolfgang Amadeus Mozart med operaen «Don Giovanni» frå 1787. Etter kvart har langt fleire kome til, og på Wikipedia er det i alt 65 komponistar og forfattarar som er krediterte for å ha skrive om Don Juan.

I år er det 400 år sia Frankrikes største komedieforfattar, Jean-Baptiste Poquelin Molière, blei født, og Trøndelag Teater og Ole Johan Skjelbred tenkte at det kunne vere rett å markere dette med ei oppsetjing av «Don Juan». Men etter kvart som arbeidet skreid fram, blei resultatet meir ei forteljing om mytane og historia, enn Molières komedie. Og med dei siste års #metoo-rørsle, var det også naturleg å bringe inn dagsaktuelle forhold. Laurdag var det premiere på ei framsyning fristilt frå tid og rom, og med lån, sitat og referansar til så ulike kjelder som Molière, de Molina, Bertolt Brecht, Elfriede Jelinek og Trond Giske, for å nemne nokre.

Studioscena er ein nesten naken black box der golvet er måla i eit sinnrikt mosaikkmønster som kan gi assosiasjonar til tidlegare tiders fyrstepalass. På bakveggen er det eit lite loftsrom dit skodespelarane stundom går, og på golvet står ei flyttbar kasse. Etter kvart kjem også ein stor stein, gravsteinen til kommandanten som Don Juan drep for å kome unna etter å ha valdteke dottera hans. Kostyma er overdrivne, relativt tidlause, burleske og gir fort erotiske assosiasjonar. I denne settinga opnar det særs lovande med ein monolog av Sganarelle (Per Bogstad Gulliksen). Han er hovudpersonens følgjesvenn og hjelpar, og presenterer oss for Don Juan som jordas største slyngel, ein trulaus kjettar som har seg med alt og alle utan omsyn til alder, kjønn eller utsjånad. Ja han opnar endatil for dyresex. Om du trur Don Juan berre var ein sjarmerande fyr som forførte saklause ungjenter, må du openbert tru om att. Med denne godt framførte opningsmonologen er lista lagt, og vi går rett på sak der vi får ein langtfrå sjarmerande Don Juan som valdtek Anna (Synnøve Fossum Eriksen). I myrkret trur ho at han er forloveden Octavio, og når sanninga går opp for henne, og far hennar freistar å fange overgriparen, blir faren drepen. Desse to opningsscenene er tydeleg og godt formidla og klårt definerande for både innhald og vidare handling.

Don Juan (Jo Saberniak) er ein halvnaken adonis, med ei tidvis feminin framtoning. Han er på same tid både innsmigrande og motbydeleg. Gjennom ei rekkje tablå følgjer vi hans erobringar, falskspel, lygner og bedrag. Vi er i Spania, i Lisboa, i Trondheim, på havet og blant fiskarar ved kysten. Vi hoppar i tid og rom på eit vis der det diverre er vanskeleg å henge heilt med, og dessutan tidvis uklårt kva Skjelbred eigentleg ønsker å fortelje oss. Gjennom mykje fysisk overspel, som for så vidt kler framsyninga, får vi ei burlesk og mørk historie, krydra med ordkløyveri og svart humor, og ein ikkje alltid like vellukka freistnad på språkleg leik og blødmer med referansar i aust og vest.

Og det er nettopp det eg trur er hovudproblemet til denne produksjonen. «Don Juan» blir etter kvart ei framsyning som sprikar i alle retningar der dei ulike tablåa er springande og lite samanhengande. Mot slutten kjem hovudpersonen til ei slags erkjenning der han bed om orsaking, – ikkje for det han har gjort, men for korleis folk har opplevd han. Alt, heile livet hans, og også erkjenninga, er altså berre eit stort spel for galleriet. Det kunne ha vore ei fin avrunding om ein hadde hatt litt meir tillit til publikum og ikkje gjort det så overtydeleg. Orsakinga er eit direktesitat frå Trond Giske, framført på trøndersk.

Sams for alle dei åtte framsyningane Ole Johan Skjelbred har sett opp på Trøndelag Teater, er særs høge ambisjonar, og difor også tilsvarande stor fallhøgde. Det er prisverdig, og då får vi bere over med at ikkje alle lukkast.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. oktober 2022.)

TEATER

«Fruen fra havet»
Nordland Teater i samarbeid med Convoi Exceptionnel
Fritt etter Henrik Ibsen mfl.
Manus: Astrid Hansen Holm og Jon R. Skulberg
Regi og lysdesign: Jon R. Skulberg
Scenografi og kostyme: Maja Ziska
Komponist og lyddesign: Julie Østengaard
Med: Kirsti Torhaug, Anne Kokkinn, Linda Brean Mathisen, Anne Wiig og Sven Johannessønn Henriksen

Ein kreativ og nyskapande vri på Henrik Ibsens drama om verkeleg valfridom.

Ein del av den konkrete tematikken i Henrik Ibsens nåtidsdrama er i dag utdatert. I «Fruen fra havet» er det store spørsmålet om Ellida Wangel har fridom til sjølv å velje å gå ut av ekteskapet med Dr. Wangel. I dag er slikt ikkje spesielt kontroversielt. Ei modernisering av Ibsen vil difor ofte møte på problem når gårsdagens tema blir kledde i moderne drakt. På Nordland Teater har regissøren Jon R. Skulberg løyst dette på eit nesten genialt vis.

Ellida Wangel er gift med Dr. Wangel som er enkemann og har barn frå det tidlegare ekteskapet. Saman fekk han og Ellida ein son som døydde etter få månader. Ellida slit med psyken, og det er ikkje lenger noko ekteskap å snakke om for dei to. Når Ellidas gamle flamme, som Ibsen har gitt den kryptiske nemninga «en fremmed mann», dukkar opp, blir det eksistensielle spørsmålet for Ellida om ho har eit val, og om ho i så fall skal velje å gå.

I Ibsens drama er det åtte personar og ein del sommargjestar og lokale folk. Saman med dramaturgen Astrid Hansen Holm, har Jon R. Skulberg skrive eit nytt manus, nokså fritt etter Ibsen, og med islett av sitat og scener frå så ulike forfattarar som Inger Christensen, Virginia Woolf og Michel Houellebecq. Det er blitt eit nedskalert og reinskore drama der berre fire av dei opphavlege aktørane er att. Og vi er så avgjort i dag. Ellida Wangel (Kirsti Torhaug) er gift med legen Wera Wangel (Anne Kokkinn). Dei fekk ein son som døydde etter berre fire månader, og Ellida er ikkje den same etter det. Dei bur saman med Hilde (Anne Wiig) som er Weras dotter frå første ekteskap. Lyngstrand (Sven Johannessønn Henriksen), som hjå Ibsen er ein viktig person som vitne om den framande, er her blitt ein slags husvenn som er både forteljar og katalysator for handlinga. Men det verkeleg kreative og spennande grepet, er at den framande, Ellidas gamle flamme, er gjort om til Døden (Linda Brean Mathisen). Slik er kjærleiken endra til dødslengt. Ellida har openbert vore suicidal, og nå har Døden kome for å hente henne. Det store og djupt eksistensielle spørsmålet blir då om Ellida har eit val, og om ho i så fall skal velje døden.

Regissøren Jon R. Skulberg er norsk, men bur i København der han til dagleg er leiar for produksjonsselskapet Convoi Exceptionnel. Saman med scenografen Maja Ziska har han laga ei tett og minimalistisk framsyning der det er lite scenografi og få rekvisittar. Då får også det vesle som er, mykje sterkare tyding. Det er lite fysisk spel, og handlinga skjer i særs sakte tempo der replikkane får henge lenge i lufta. Julie Østengaards lydkulisser og dvelande musikk bidreg ytterlegare til den ganske dystre stemninga. Alt dette kler framsyninga. Dei fem på scena er tydelege i sine tolkingar der det verkar som ei kvar rørsle er bestemt ned til minste detalj. Men når det er så lite fysisk å spele på, blir replikkane desto viktigare. Og med dei lange ettertenksame pausane bør orda vere som hogde i stein. Men her buttar det litt, for det er for mange ord, for lite substans i replikkane, og dermed blir ikkje dramaturgien stram nok.

Trass i denne innvendinga, er denne oppsetjinga av «Fruen fra havet» eit særs godt døme på korleis Ibsen kan tolkast på eit nytt og kreativt vis samstundes som ein er tru mot den grunnleggjande tematikken om menneskas valfridom.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. oktober 2022.)

TEATER

«Idiot!»
Turnéteatret i Trøndelag
Av: Nina Wester
Regi: Nina Wester
Scenografi og kostyme: Ingvild Rømo Grande/Sir Grand Lear
Koreografi: Live Strugstad
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Ingunn Beate Strige Øyen, Marte Mortensdatter Steinholt, Mats Gukild og Tore B. Granås

Lågmælt og gripande, men litt for episodisk.

Til alle tider har det vore ungar som av ulike grunnar har falle utanfor det fleirtalet oppfattar som normalen. I dag sit diagnosane laust samstundes som det knapt er att nokon av dei gamle institusjonane dit ungar med tilpassings- eller læringsproblem blei sende. Nokon for å få hjelp, men alt for mange for å bli stuva bort. Ein slik skule var Røstad ved Levanger. Då han blei etablert i 1903 heitte han «Statens Abnormskole», og det seier vel det meste. Før skulen blei lagt ned i 1992 hadde nærare 3000 elevar vore innom. Blant dei er det mange vonde og tunge lagnadar, feilplasseringar og ulike overgrep.

Dramatikar og regissør Nina Wester, som i fjor stod bak det prisvinnande dokumentarteateret «Utvik senior», har nok ein gong dukka ned i ei historie det er freista å leggje lokk på, intervjua elevar og andre tidsvitne og gjort grundig research. Det har resultert i ei gripande framsyning på Turnéteatret i Trøndelag. Fire skodespelarar presenterer oss for ei rekkje ulike lagnadar, dei fleste frå etterkrigsåra, men ein av nyare dato. Sentralt står Agnes frå Grong (Ingunn Beate Strige Øyen) som hadde lærevanskar, og som blei send til Røstad på slutten av 50-talet. Ho er til stades på scena heile tida nærast som ein observatør. Dei tre andre aktørane spelar ei mengd ulike personar som dei skiftar mellom berre ved endra kroppsspråk, dialekt eller eit klesplagg. Men blant dei mange trør nokre tydelegare fram. Peder, vennen til Agnes, blir flytta fordi skuleleiinga er redde for at vennskapet deira skal bli seksuelt. Torbjørn, som ikkje er ein fiktiv person, var feilplassert på Røstad i mange år utan å få noka oppreising. Og så er det Adrian frå vår tid, med ein ADHD-diagnose.

Scenografien til Ingvild Rømo Grande er både symboltung, enkel og effektfull. Store leikeklossar og bankebrettelement fortel tydeleg om dei som ikkje greier dei enklaste øvingar, samstundes som klossane blir flytta og manøvrerte så dei skapar nye og illustrerande situasjonar. I dette landskapet får vi presentert dei ulike historiene frå unganes og foreldras synsvinkel, om draumar som går i knas, om manglande budsjett og firkanta byråkratar, og om ei rekkje overgrep. Det er hjarteskjerande og vondt, men gjennom spelet greier likevel dei fire å formidle ein varme og ei innleving som kontrasterer alt det svarte. Det er kjappe og saumlause skift, og det er godt ensemblespel med mange rørande tablå. Og fremst i det heile er Ingunn Beate Strige Øyens neddempa og sobre tolking av Agnes, der ho med diskré mimikk og varsamt spel får fram vakre nyansar og stemningar, og blir eit menneske til verkeleg å bli glad i.

Når framsyninga likevel ikkje kjem heilt i hamn, skuldast det at der vi får høve til å bli kjende med og kome under huda på Agnes, blir resten for episodisk og fragmentarisk der handlinga vekslar litt for raskt, både i tid og mellom dei mange ulike lagnadane.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 30. september 2022.)