Amund Grimstad

TEATER

FELA: Edvin Røsten levde eit omflakkande og tidvis litt kaotisk liv, men den evige følgjesveinen, fela, var aldri langt unna. FOTO: MERETE HASETH

«Farfarfortellinger»
Turnéteatret i Trøndelag, Verdal
Idé: Evy Kasseth Røsten
Manus: Ingrid Weme Nilsen
Regi: Kjersti Haugen
Musikk: Gjermund Larsen
Scenografi: Dorte Walstad og Unni Walstad
Med: Evy Kasseth Røsten og Gjermund Larsen

Ei varm og ærleg forteljing presentert i spennet mellom kjærleik til farfaren og samstundes undring over ein del av vala hans.

Det første den som tar til med slektsgransking må lære seg, er å vere frilyndt og open for det meste. Det har ein tendens til å ramle ut eitt og anna skjelett av skapa etter kvart. Evy Kasseth Røsten, skodespelar og oppvaksen i gruvesamfunnet Malm inst i Trondheimsfjorden, har dykka ned i historia til farfaren sin, Edvin Røsten, og sett på korleis hans ulike val har prega også hennar liv. Det er blitt ei personleg og varm forteljing om kjærleik, skam og svik, og ikkje minst om øydeleggjande tvil, fortald nådelaust ærleg. Og samstundes gir ho oss indirekte ein god porsjon norsk gruve- og anleggshistorie.

Edvin Kristian Røsten var fødd i Folldal i 1921 som ein av ti born i ein småbrukarfamilie der faren i tillegg var gruvearbeidar. I denne vesle fjellbygda (der eg sjølv har vakse opp, men vel 40 år etter, så det er ei heilt anna sak) var slik vekselbruk heilt vanleg. Ottar Brox har skrive godt om dette i boka «På vei mot et postindustrielt klassesamfunn» der han nyttar nettopp Folldal som døme på kombinasjonen industriarbeid og småbruk. Edvin var ikkje eldstemann og skulle såleis ikkje overta garden, og då var lagnaden gitt. Han måtte tidleg ta til i gruva.

Evy Kasseth Røsten fortel anekdotisk om farfarens liv frå oppvekst i Folldal, draumen om fele og eige sengepledd, om gruva, ekteskap, ungar og krigen som i ettertid fylte han med skam fordi han ikkje deltok med meir enn å arbeide særs sakte i gruva. Scenerommet har eit bakteppe med projiserte minne som lønsslippar, medlemsboka i Norsk Arbeidsmandsforbund og tilsetjingsdokument. På golvet er det eit utal koffertar som Røsten nyttar til å mane fram gammaltanter og andre kjelder som etter kvart syner seg særs upålitelege. Og så har ho med seg Gjermund Larsen på fele som både musikalsk og verbalt kommenterer og tek del, og samstundes får fram spelemannen i farfaren. Frå Edvin kjøpte fiolin for dei første lønningane sine, var instrumentet følgjesveinen hans resten av livet. Og sjølv om klassemedvitet openbert var sterkt, spela han til underhaldning for dei kondisjonerte i direksjonsboligen.

Røsten følgjer farfaren ut i verda til fire overvintringar på Svalbard og jobb i gruva for Store Norske Spitsbergen Kulkompani. Med enkel hovudrekning fann Edvin ut at den tredje sonen måtte ha vore unnfanga medan han sjølv framleis var på Svalbard, og så var det slutt på det ekteskapet. Røsten har problem med å skjøne korleis farfaren, som elles var så snill, kunne vere så bitter heilt inn i alderdomen over det han oppfatta som sviket knytt til denne hendinga. Og gjennom heile framsyninga formidlar ho denne kontrasten mellom barnebarnet som berre kjenner ein særs god farfar som alltid har ein mjølkerull på luringa, og dei oppdagingane ho gjer om dei ulike vala hans. Og etter kvart oppdagar ho at også hennar eigen far må ha fått ein del av denne dualiteten. Det er gjennom det botnlaust ærlege i presentasjonen av desse forholda at Røsten løfter framsyninga til å bli noko langt meir enn ein hyllest til bestefaren. Gjennom historiene om Edvin fortel ho ganske mye om kor vanskeleg og samstundes enkelt det er å vere menneske.

Etter eit intermesso som anleggsarbeidar under bygginga av Elgeseter bru i Trondheim, flyttar Edvin til Malm og blir gruvearbeidar for Fosdalens Bergverk, giftar seg på nytt og får fleire ungar, til slutt også far til Evy. Men som vi for lengst har forstått, går ikkje livet på skeiner. Og lagnaden, for å nytte ei omskriving, gjer at Edvin etter nokre år sit att som aleinefar for fem ungar, ikkje ein heilt vanleg kvardag for gruvearbeidarar på 50- og 60-talet.

Dette er Evy Kasseth Røstens eiga private historie om farfaren, men samstundes har ho forstått at det fort kan bli for nært om ho skulle skrive manus og ta regien sjølv. Difor har ho fått Ingrid Weme Nilsen, dramaturg på Det Norske Teatret, til å skrive manus, og Kjersti Haugen (som også er oppvaksen i eit lite gruvesamfunn) til å setje det heile i scene. Det har vore to kloke val. Ingrid Weme Nilsen har vore tru mot historia, men gjort sine eigne undersøkingar og skapt små illustrerande tablå. Og i Kjersti Haugens regi er det historia og hendingane som får vere det sentrale, berre litt sprita opp med kreativ rekvisittbruk der koffertar kan bli både historiekjelder, russiske esker og ein barneflokk. Framsyninga er kanskje vel anekdotisk der det dramaturgisk ikkje er skild så mye mellom kva som er viktig og ikkje, og dei store høgdepunkta går i eitt med kvardagen. Slik er kanskje også livet? Men eitt dramatisk og dramaturgisk unntak toppar det heile, og her går manus, regi og spelet opp i ei høgare eining. Det gjeld ei dramatisk båtulykke der både faren og farfaren er med, og der Evy Kasseth Røsten greier å halde meg på pinebenken sjølv om eg veit at båe må ha greidd seg.

I alle levde liv finst det grunnlag for minst ein roman, og ein treng ikkje vere noko helgenaktig førebilde for å fortene å bli portrettert. Snarare tvert om. Evy Kasseth Røsten har levert ei varm og ærleg beretning om gruvearbeidaren, farfaren og mennesket Edvin Røsten, presentert i spennet mellom kjærleik og undring.

TEATER

UTSTØYTT: Gregor blir servert skjemd mat, og halden i eit søppelrom. Systera forstår han, men vågar ikkje gjere noko. FOTO: LARS ÅKE ANDERSEN

«Gutten som ble et insekt»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av: Franz Kafka
Regi og bearbeiding: Eline Arbo
Scenografi og kostyme: Sarah Nixon
Maskedesign: Leo Thörn
Med: Gunnar Eiriksson, Maria Agwumaro, Kristine Cornelie Margrete Hartgen, Martin Karelius Østensen og Ida Løken Valkeapää

Ei særs spennande, kreativ og dyktig nytolking av ein klassikar som langt frå var skriven for ungar.

Det skjer mye spennande i norsk barneteater for tida. Oppsetjingar som tek barna på alvor og er laga på barnas eigne premiss, og stadige omskrivingar av gamle klassikarar for yngre målgrupper. Torsdag hadde Hålogaland Teater premiere på Franz Kafkas vidgjetne kortroman «Forvandlingen» med tittelen «Gutten som ble et insekt». Romanen opnar med at den handelsreisande Gregor Samsa ein morgon vaknar og er blitt eit ufordrageleg insekt. Gjennom ein relativt stutt tekst fortel Kafka om korleis familien og omgjevnadane reagerer, og ved å føre inn det surrealistiske ved ein slik ekstrem metamorfose, får han sagt vesentlege ting om utanforskap og om å vere annleis. Romanen er nesten profetisk med tanke på alt som har skjedd sia han kom ut i 1915.

Hålogaland Teater har tatt tak i historia, og følgjer henne i store trekk. Men medan Gregor i romanen er vaksen, bur saman med og forsørgjer foreldre og ei yngre syster, er han denne gongen åtte år, men framleis den mest aktive i det som er ein temmeleg typisk norsk kjernefamilie av i dag. Dei er hektisk opptekne med kvardagens utfordringar med stram timeplan, køyring til og frå trening, speidar og musikk. Ganske sjølvopptekne er dei også, og Gregor er den snille, pliktoppfyllande som må hjelpe både storesystera og foreldra.

Eline Arbo, sjølv frå Tromsø, men utdanna i Nederland i 2016, har så langt berre to produksjonar bak seg. Sjølv såg eg «Helvete er de andre» på Teatret Vårt i fjor, ein parafrase over Jean Paul Sartres «For lukkede dører», ei særs eksperimentell og spennande framsyning, og ein formidabel regidebut. Nå held Arbo fram med å dikte vidare på klassikarane, og nok ein gong er det både eksperimentelt, nyskapande, – og ikkje minst vellukka. For å leggje historia til rette for barn, har ho gjort eit par gode grep. For det første er alle bipersonane i boka fjerna, medan ho i staden har ført inn Kim (Ida Løken Valkeapää) som er Gregors lærar og kanskje den einaste som ser og forstår. Ho har fått ei forteljarrolle som gjer at det heile blir lettare å forstå, og ikkje minst at den ganske triste avslutninga likevel blir runda av med ein særs oppbyggjeleg epilog. Og så er det slik at Gregor oppfattar kva dei andre i familien seier, men dei forstår ikkje insektspråket hans. Dette har Arbo løyst ved å dele ut to sett hodetelefonar til publikum der ungane høyrer alt, medan Gregors tale blir forvrengt for dei vaksne. (Sjølv fekk eg jukse litt med å veksle mellom dei to.)

Framsyninga opnar i foajeen der Kim bur oss på det som skal skje. Så kjem vi inn i salen og får oppleve kvelden før forvandlinga. Gregor (Gunnar Eiriksson) er travelt opptatt med å gjere lekser, medan systera Grete (Maria Agwumaro) stadig avbryt han med påstandar om at han har vore på rommet hennar, faren Trond (Martin Karelius Østensen) skal ha hjelp til alt og inkje, og den særs sjølvopptekne mora Anita (Kristine Cornelie Margrete Hartgen) ikkje let han få fred eit sekund. Når det er tid for å leggje seg, og Gregor framleis ikkje har fått gjort leksene, får han kjeft for å ha somla! Eg trur det var mange ungar i salen som kjende seg att. Utmatta fell han i søvn, og vaknar altså morgonen etter som eit insekt.

Då får vi ei oppvising i utanforskap, forventningspress, neglisjering, fornekting, manglande vilje til å forstå og akseptere, og ikkje minst redsla for alt som er litt annleis. Arbo har laga ei framsyning der ho let døra til mogelege tolkingar stå vidopen, og det er eit godt val. For her er høve til å kjenne seg att på mange plan. Når det går opp for Gregor at dei andre ikkje forstår kva han seier, let han ikkje sjansen gå frå seg, til hylande latter frå ungane. Men når han verkeleg har behov for å bli forstått, og ikkje når fram, var det nok like mange i salen som kjende seg att. Og når Gregor som insekt likar skjemd mat, og blir fora med søppel, er parallellen openberr til behandlinga vår av alle som er annleis.

Arbo har vald å nytte mye overspel frå dei tre andre i familien, og det kan stundom bli litt i meste laget, men stort sett blir det godt balansert av Gunnar Eiriksson som gjer ein særs truverdig, mangefasettert og inderleg tolking av Gregor. Og i samspelet mellom han og Maria Agwumaro er det mange både vakre og såre scener. Systera forstod, men våga ikkje å seie frå, og lét seg i staden overtyde av foreldre som var meir opptekne av å glatte over og halde fasaden. Og når læraren kjem mot slutten, og både ser og forstår, er det diverre for seint.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 26. februar 2018,)

DANS

NÅDELAUST: Omkransa av 48 lysande «auge» er det vanskeleg å gøyme seg. FOTO: CHRISANDER BRUN

«I det fjerne, Troja»
Teaterhuset Avant garden, Trondheim
Av og med Magnus Myhr
Musikk: Bendik Giske
Scenografi, lys og kostyme: Chrisander Brun

Ekspressivt og sanseleg, men ikkje alltid like forståeleg om indre kamp mellom det maskuline og feminine.

Hausten 2014 sette multitalentet Magnus Myhr opp ei sterkt sjølvbiografisk framsyning han kalla «Jeg satt på en stein og så utover «havet»» i regi av Rebekka Nystabakk og Huy Le Vo. På eit humoristisk vis utforska Myhr oppvekst som homofil og litt annleis i det vesle bygdesamfunnet Klæbu rett sør for Trondheim der det er forventa at gutar spelar fotball, og ikkje er opptekne av dans, eller Hedda Gabler for den del. Det var ein lovande solodebut der han nytta både skodespel, tale, song og dans for å seie mye særs personleg om både kjønnsidentitet og utanforskap. I haust var Myhr med i «Goodbye Kitty», ei ungdomsframsyning på Teatret Vårt, også den av Rebekka/Huy, og nok ein gong om kjønnsidentitet og å få lov å vere seg sjølv. I oppsetjinga «I det fjerne, Troja» som hadde urpremiere på Teaterhuset Avant Garden i helga, har Myhr sjølv ansvar for både innhald, koreografi, regi og framføring, og i motsetnad til dei to førre er dette ei rein danseframsyning. Men temaet er framleis det same, om enn litt vidareutvikla og meir utforskande.

I ein black box med tre svarte veggar, berre open mot publikum, og omkransa av 48 lyskastarar lever Myhr ut sine ytre og indre konfliktar mellom det å kjenne seg som ein feminin person samstundes som han i det ytre framstår med veltrena maskulinitet. Fanga i lyset frå nådelause spotlights der det openbert er vanskeleg å gøyme seg, utforskar han med ekspressiv dans og ikkje alltid like tydelege metaforar frå greske tragediar, sine eigne indre konfliktar. I samspel med nyskriven og tidvis ganske suggererande musikk av Bendik Giske leverer han ekspressiv dans som vekslar mellom det nesten spastisk-hektiske og rolegare og meir poetiske parti.

For meg som ikkje er altfor røynd med å sjå og tolke dans, opplevde eg framsyninga først og fremst som ei litt vond reise inn i ein person som ikkje har det så godt med kroppen sin. Men frå det spastiske og sekvensar der eg las inn både brekningar og anna ubehag, kom det også parti der eg opplevde ei stadfesting og ein slags indre ro. Og det var i kontrastane mellom desse ulike stemningane at framsyninga for meg hadde sine sterkaste sider. Mye var vanskeleg å fatte, men grunnideen og bodskapen til Myhr var det aldri tvil om. Slik sett ble dette for meg meir ei visuell og sanseleg oppleving enn ei inngåande forståing av det Magnus Myhr ønska å formidle.

Framsyninga er ein co-produksjon og skal visast både på Teatergarasjen BIT i Bergen, RAS i Sandnes og Black Box i Oslo seinare i vår.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 26. februar 2018.)