Amund Grimstad

MUSIKAL

Assassins
Msikk og songtekstar: Stephen Sondheim
Tekst: John Weidman og Davis Freeman
Regi: Davis Freeman
Produsert av Random Scream/Davis Freeman
Teaterhuset Avant Garden, Verkstadhallen

Bildet:
RELIEFF: Skotet (eller skota?) til Lee Harvey Oswald blir presentert på eit vis som set heile den amerikanske drapsspiralen i relieff. FOTO: RANDOM SCREAM

Ein treng korkje orkester, dansarar eller påkosta kostyme for å lage god musikal. Det held med dyktige folk og ein god idé.

Ikkje noko anna vestleg land har hatt same tendens til å ta livet av leiarane sine som USA. Frå John Wilkes Booth drap Abraham Lincoln våren 1865, har det vore ei lang og samanhengande rekke drapsforsøk der intervalla sjeldan er over tjue år. Og i eit land der det enklaste så avgjort er pistol, er det er nesten slik at ein kvar president med respekt for seg sjølv bør ha blitt skote på. Dette tok Stephen Sondheim tak i, og saman med John Weidman skreiv han musikalen ”Assassins” som hadde premiere i 1990. Den har hausta stor fagnad, men også vore offer for politiske konjunkturar. Ei Broadway-oppsetting  i 2001 blei utsett heilt til 2004 på grunn av 11. september, og slik har musikalen tatt til å leve sitt eige liv som ein kommentar ikkje berre til gamle drapsforsøk, men også til amerikansk patriotisme. På mange måtar kan ein seie at det er denne metaversjonen av musikalen den amerikanske teaterkunstnaren Davis Freeman, saman med det belgisk/amerikanske teaterkompaniet Random Scream, har gripe fatt i med den produksjonen som i desse dagar har gjesta Norge.

”Assassins” i Random Scream/Davis Freeman si tapping er på alle vis antitesen til det vi forbind med musikalar. Her er ikkje noko orkester, berre eit flygel og ein ustemd gitar. Her er ingen påkosta kostyme, ingen koreografi, og heilt minimalt med regi. I alle fall tilsynelatande. Ti skodespelarar sit ved eit langbord som paneldeltakarar på eit seminar. Dei har manus framfor seg og er kledd i det vi ville kalle sivile klede. Vekslande namneskilt fortel til ei kvar tid kven vi har å gjere med, og det einaste verkelege regigrepet er at skjermen bak dei blir nytta til ulike bilde- og videoprojeksjonar der også songtekstane blir presentert. På enkelt og pedagogisk vis startar dei opp med å introdusere scene ein, og går så gjennom drapsforsøka sak for sak.

Baktteppet for framsyninga er sjølvsagt det spesielle ved den amerikanske kulturen som produserer eit slikt utal med drapsmenn og -kvinner. Det gjeld våpenkulturen, men kanskje i større grad det amerikanske fridomsmantraet om å leve ut draumane sine, om dei så måtte vere å ta livet av presidenten. Usentimentalt og naivistisk blir vi presentert for eit titals ulike stakkarar og bakgrunnen deira for å gjere som dei gjer. Utan store faktar, og stort sett sittande ved langbordet, blir dette framført av skodespelarane. Dei ler og småkommenterer kvarandre, og er i det heile tatt særs tydelege på at dette ikkje er tradisjonelt teater, men tvert om ein kommentar til det.

Det fungerer faktisk særs befriande. Og underhaldande. Med den lett komiske og naivistiske presentasjonsmåten kombinert med framifrå songlege prestasjonar, var dette lenge i hovudsak først og fremst god underhaldning. Men så kjem ubehaget snikande. For det er ikkje leiketøyspistolar vi snakkar om, og dei bisarre haldningane som avlar slik kultur er langt frå noko å le av.

Finalen er eit overraskande møte mellom dei to mest namngjetne attentatmennene i amerikansk historie, John Wilkes Booth og Lee Harvey Oswald, der vi får ein ny og uventa vri på kva som var bakgrunnen for skota i Dallas i 1963, ei metaforklaring som set heile drapsspiralen i relieff. Det viser seg å handle om langt meir enn ”five minutes of fame”, for det er jo enorm skilnad på eit attentat og eit simpelt drap? Er det ikkje? Og ein liten unnseleg og artig detalj set fart i nok ein konspiratorisk spekulasjon rundt drapet på Kennedy. 

”Assassins” er på same tid både god underhaldning og eit særs politisk teater. Produksjonen viser at det er mogeleg å lage musikal nesten som eit lesestykke. Og i staden for at historia og tematikken druknar i effektar, arrangement, feite lydbilde, scenografi, spektakulær dans og masse lys, blir alt særs tydeleg når ein skjærer inn til beinet slik det her er gjort.
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Kassekampen laurdag den 20. mars 2010)

TEATER

Andevariasjoner
Av David Mamet
Omsett av Finn Iunker
Ilesesett av John Yngvar Fearnley og Arne O. Reitan
Trøndelag Teater, Studioscena

Bildet:
ENDER: John Yngvar Fearnley og Arne O. Reitan funderer over det meste med stadige visittar til andedammen. FOTO: GT NERGAARD

To gamle menn som utvekslar kvardagsvurderingar. Det kan bli teater av slikt

Då Kristian Seltun tok til som teatersjef på Trøndelag teater frå årsskiftet, flagga han ganske tydeleg at han var regiteatrets mann. Men Seltun er ikkje dogmatisk og vil stå på fleire bein. Difor har han starta eit prosjekt han kallar ”Ilesesetting” (i motsetnad til iscenesetting). Det er eit slags dogmeteater med sine eigne reglar (sjå dogma nederst på sida). Her er det heilt minimalt med regi, og ordet står definitivt i sentrum. I første omgang planlegg teatret to slike ilesesettingar, og først ute er ”Andevariasjoner” av den amerikanske forfattaren og dramatikaren David Mamet. Trøndelag teater gjer det relativt enkelt for seg med denne produksjonen, for ”Andevariasjoner” er nesten som eit lesestykke i utgangspunktet. Men i mai blir det meir utfordrande, for da presenterer dei ”Geografi og Kjærlighet” av Bjørnstjerne Bjørnson.

To godt vaksne menn (John Yngvar Fearnley og Arne O. Reitan) sit på ein parkbenk og pratar saman som folk flest gjer det, i hopp og assosiative sprett, utan alltid å høyre etter kva den andre seier. Og slik sit dei og utvekslar synspunkt om dette og hint. Dei er innom mye kvardagsfilosofi, og i hovudsak dreier nok dette seg om Livet med stor L. Det gjer dei med stadige visittar til ender som ein allegorisk referanse til menneska og liva våre. Som kvardagslege samtalar ofte er, blir dette tidvis absurd, men likevel langt meir logisk enn til dømes Beckett. Trass i logiske kortslutningar og sprang, er Mamets tekst relativt enkelt å henge med i. Den lune og underfundige humoren gir teksten ein eigen varme, og du blir fort glad i desse to mannfolka, kanskje fordi det er litt for lett å kjenne seg att i dei. 

Finn Iunker har omsett teksten til særs munnleg norsk slik at dialogen fell heilt naturleg.  Fearnley og Reitan står godt til kvarandre, og som dei erfarne skodespelarane dei er, greier dei å legge meir enn nok av mimikk, intonasjon og litt eigenregi i dette til at dette langt frå blei noko lesestykke. Første utgåve av ilesesettinga var absolutt vellukka. Her har teatret laga seg eit lavkostkonsept som er lett å sette opp kor som helst, og når som helst.
Amund Grimstad

Dogme for Ilesesettarane
1. Gå aldri på scena utan manus.
2. Ver alltid tru mot teksten.
3. Teksten skal alltid kommenterast.
4. Eventuelle fysiske hjelpemiddel skal finnast på staden.
5. All lyd skal skapast på staden.
6. Påkledinga skal vere nøytral og stilig.
7. All ilesesetting skal ha til hensikt å svare på minst eitt av dei store spørsmåla i livet.
8. Ilesesettarane sine dogme skal lesast opp for publikum før ilesesettinga tar til.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag 18. mars 2010)

TEATER 

Fluenes Herre
Av William Golding
Dramatisert av Nigel Williams
Omsett av Hilde Hagerup
Regi: Marit Moum Aune
Scenografi og kostyme: Nora Furuholmen
Med: Tone Mostraum, Ine Jansen, Andrea Bræin Hovig m. fl.
Nationaltheatret, Amfiscenen

Bildet:
KOSTSKULEGUTAR: Ikkje vanskeleg å sjå at dette er engelske kostskulegutar.  FOTO: GISLE BJØRNEBY

Sceneversjonen av Fluenes Herre manglar mye av den indre logikken som er naudsynt for å få med seg korleis samfunnet gradvis går i oppløysing.

William Goldings nærast dystopiske roman frå 1954 er eit både skræmande og framifrå bilde på samtida, kor skjør fernissen av sivilisasjon er, og kor lite som skal til før det går forferdeleg gale. Boka ga han nobelprisen, ho er blitt filmatisert to gongar, og er lese av eit enormt stort publikum.  Det er difor med relativt stor fallhøgde at Nationaltheatret presenterer sceneversjonen som hadde norgespremiere på Amfiscenen i helga.

I storsamfunnet, eller makrokosmos, er det atomkrig, og eit flylass med engelske kostskulegutar blir evakuert til det foreldra trur er geografisk tryggleik. Men flyet dett ned over ei øyde øy, piloten døyr, og gutane freistar å skipe sitt eige samfunn, eit mikrokosmos Golding nyttar som bilde på den sivilisasjonen gutane kjem frå. I tematikk og bildebruk er historia ikkje ulik George Orwells Animal Farm frå ni år tidlegare. Gutane (som dyra i Animal Farm) startar med å lage seg eit slags demokrati med vald leiar og relativt klåre reglar. Initiativtakar til dette er Piggy (Tone Mostraum), den rasjonelle og nøkterne, men også så snusfornuftige at han ikkje akkurat blir gruppas yndling. Jack (Andrea Bræin Hovig) har leiarambisjonar, er intrigant og gjer kva som helst for å vinne fram, medan Ralph (Ine Jansen) blir vald til leiar og er sivilisasjonens garantist.

Frå det lausleg organiserte skjer det gradvis små endringar, det oppstår maktkamp, semireligiøse situasjonar, frykt, massesuggesjon, og i romanen endar det etter kvart med at Jack si gruppe set fyr på heile eksistensgrunnlaget for å vinne over Ralph. Men røyken frå elden gjer at øya blir oppdaga, og ein marineoffiser reddar gutane frå å utslette seg sjølve. Kva dei så blir redda til, er eit ope spørsmål Golding ikkje gir svar på.

Å presentere ni kostskulegutar i alderen sju til tretten år på eit truverdig vis er ikkje lett når ein skal nytte vaksne aktørar. Marit Moum Aune har vald å bruke berre kvinner. Det var tilsynelatande eit sært val, men synte seg raskt å vere temmeleg genialt. Relativt små kvinner med lys røyst blei frå første stund til å tru på. Like vellukka var også opninga der ho på eit enkelt, illustrerande og pedagogisk vis greidde å presentere både dei særs britiske kostskulegutane og flystyrten. Så gjekk teppet opp for livet på øya. Det blei diverre ikkje like vellukka.

Ei dramatisering er eit sjølvstendig kunstnarleg uttrykk, og skal korkje ha som føresetnad at ein har lese boka, eller kjenner historia. Oppsettinga må stå hundre prosent på eigne bein og på eigen indre logikk. Det gjer ikkje denne produksjonen. Tittelen på stykket blir innhaldslaus ettersom flugene ikkje finst. Når gutane blir livredde for det dei trur er eit monster, men som berre er liket av flygaren hengande frå fallskjermen i eit tre, er dette nærast uråd å få med seg. Og den gradvise, snikande endringa som skjer frå sivilisasjon til barbari er presentert i tablå der spranga blir for store til at dei blir forståelege. Slik blir det også med avslutninga som berre er ei vill menneskejakt, men utan at øya brenn. Då blir det ikkje like logisk at det med eitt og ut av inkje dukkar opp ein marineoffiser. Og finalen der Piggy kjem attende frå dei daude og hoppar over ei trestamme, blir nesten pinleg.

Scenografien til Nora Furuholmen er relativt enkel og illustrerande, men gir ikkje tilstrekkeleg rom for dei mange sceneskifta. Øya er stor, og det skjer ting fleire stadar og med stor innbyrdes avstand. Dette blir problematisk å formidle gjennom scenografien til Furuholmen. Det er, som eg alt har påpeika, eit særs vellukka grep å nytte kvinner i alle rollene, og eg tenkte aldri på dei som anna enn unge gutar. Det er òg mange gode einskildprestasjonar. Særleg er Tone Mostraum særs truverdig som den irriterande nøkterne og retthaverske Piggy. Kjersti Elvik fekk også fram heilskapen i tvilaren Maurice, medan Marika Enstad var den store, sterke, men likevel svake som let seg manipulere av Jack. Og eg må vedgå at eg blei sjarmert av tvillingane Sam og Eric (Mari Maurstad og Kjersti Botn Sandal). Men eg blei diverre ikkje like sjarmert av sjølve oppsettinga.
Amund Grimstad