Amund Grimstad

KOMMENTAR

Er arvingane etter nokre av dei største dramatikarane frå 1900-talet i ferd med å bli sin eigen verste fiende?

For tida spelar Den Nationale Scene i Bergen «Heksejakt» av Arthur Miller og «Glade dager», av Samuel Beckett. Presentasjonen av både desse dramaa reiser ein viktig diskusjon om opphavsrett og i kor stor grad ein regissør og ein scenograf kan tolke den opphavlege teksten.

Med bakgrunn i hekseprosessane i Salem Massachusetts på 1600-talet skreiv Miller «Heksejakt» i 1953, ein krass kritikk av kommunistjakta i USA på 50-talet. Med det som skjer i verda i dag, der det blir jakta på både den eine og andre, er problematikken igjen blitt særs relevant. Det er difor eit godt val av DNS å setje opp akkurat «Heksejakt» nå.

Trass i stort sett rosande ord av framsyninga har alle kritikarane påpeika at dialogen er for omstendeleg og at regissøren burde ha kutta meir. Problemet er berre at dei som sit på rettane etter Arthur Miller, har lagt ned totalt forbod mot å kutte.

Endå verre er det med «Glade dager» som Samuel Beckett skreiv i 1961. Her er det ikkje berre teksten ein ikkje kan kappe eller endre, rammene for scenografien er minst like strenge. For 60 år sia var dramaet ein surrealistisk kommentar til korleis tilværet kan fortone seg. Men gjennom åra har røyndomen innhenta Beckett, og det som kunne sjåast som absurd i 1961, er meir som sosialrealisme i dag. Difor ville ei litt friare tolking som tok utgangspunkt i vår eiga samtid, ha gjort dramaet langt meir relevant.

I eldre dramatikk var det ganske vanleg med tydelege scenetilvisingar i manuset. Men med framveksten av dei siste femti åras regiteater blir det meir opp til regissørane, i samarbeid med dramaturg og scenograf, å tolke og vidareutvikle sceneteksten. Ved å tvihalde på originalens genialitet risikerer mange av arvingane etter dei store dramatikarane å bli sin eigen verste fiende. Om ikkje slike drama i større grad kan bli grunnlag for nytolking og variasjon, vil det til slutt ende med at delar av nyare verdsdramatikk kan bli irrelevant. Inntil vidare. For om 70 år er allting gløymt, for å omskrive Hamsun litt. Sytti år etter opphavspersonens død er det litt meir fritt fram.

Verda utviklar seg, og dramatikken med den. Då Ola B. Johannessen som nytilsett sjef på Trøndelag Teater hevda at verdsdramatikken ikkje er skriven for mellomaldrande kvinner og sa opp fire kvinnelege skodespelarar, fekk han den store skodespelarstreiken i 1979 rett i fanget. Kjønn, legning, etnisitet og miljøvern er berre nokre av dei sidene ved samfunnsdebatten som har eksplodert dei siste femti åra, og som sjølvsagt ikkje kunne ha blitt fanga opp i tekstane til femtitalets dramatikarar. Men dei som freistar å få desse temaa inn i klassikarane, møter heilt meiningslaus motstand. Mange vil hugse Ine Jansen og Linn Skåbers forsøk på å spele «Mens vi venter på Godot» (også den av Beckett) med to kvinner i staden for to menn. Det var blankt nei. I staden skreiv dei parafrasen «Mens vi venter på no’ Godt», ein tittel med meir enn dobbel botn. Trøndelag Teater måtte i 2009 ta Godot av plakaten rett før premiere av same grunn. Fire år seinare ville dei setje opp Arthur Millers «En handelsreisendes død» med to døtrer i staden for to søner. Det kunne ha vore ei interessant vinkling. Men blankt nei. Som med Skåber og Jansen enda det med ein fornøyeleg sjølvskriven parafrase over Miller i staden. Slik kan ein sjølvsagt halde på i 70 år, men det hadde vore meir interessant å nytolke originalen.

Her heime er det spesielt Thorbjørn Egners drama som det er vanskeleg å gjere noko med. Eg har forståing for at scenografien i Kardemomme By bør henge nøye saman med teikningane til Egner, men det burde vere mogeleg å sjå litt nærare på byens kjønnsroller og kriminalomsorg.

I mange drama er rammevilkåra like ille for scenografen som for regissøren. Eg har opplevd at teatera ikkje har lagt ut pressebilde frå spesielle tablå fordi dei nok er litt på kant med opphavsretten. Og eg er ved fleire høve beden om ikkje å vere for spesifikk i omtalen av einskilde scener. Slik skal det sjølvsagt ikkje vere. Og det treng det heller ikkje. Eg oppfattar at ein del av dei fremste norske samtidsdramatikarane, som Jon Fosse, Arne Lygre og Monica Isakstuen er langt rausare. Og sjølv om det kan føre til så mangt, gir det stort sett rom for spennande nye vinklingar.

Norske teater er sjølvsagt alt for små til å gjere noko med arven etter Miller, Beckett eller Edvard Albee. Men det er likevel på høg tid at nokre oppegåande journalistar spør forlag og dei som sit på rettane om kvifor det er slik, og om dei ikkje ser at dei i det lange løp gjer seg sjølve ein bjørneteneste.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen onsdag den 4.desember 2024.)

TEATER

«Glade dager»
Den Nationale Scene, Lille scene
Av: Samuel Beckett
Omsett av: Øyvind Berg
Regi: Ida Høy
Scenografi og kostyme: Simen Mustvedt
Lys og videodesign: Arne Kambestad
Med: Marianne Nielsen og Gerald Pettersen

«Glade dager» hadde fortent ei langt friare tolking enn det regissøren har fått lov til.

I «Glade dager» av Samuel Beckett (1906-1989), som nå blir spela på Den Nationale Scenes Lille scene, er alt sett på spissen. Det er eit drama som ytre sett er ganske surrealistisk, men som eigentleg handlar om kvardagen til kvar einskild av oss. Nedgrave i ein jordhaug i steikande sol sit Winnie på om lag 50, opptatt av innhaldet i handveska si. Tilværet ser ikkje særleg lysteleg ut, men likevel tar ho stadig opp att mantraet om kor herleg alt er. Mannen hennar, Willie, som truleg er nokre år eldre, er stort sett skjult bak haugen. Han er mest opptatt av avisa og svarar knappast når han blir tilsnakka. Stykket er difor nesten som ein monolog frå Winnies side. Ho er ei kvinne som klamrar seg til optimismen jamvel om livet ser heilt annleis ut. Og verre blir det, for medan ho i første akt har armane fri, er det berre hovudet som stikk opp av jorda i andre akt.

Trass Becketts strenge føringar har scenograf Simen Mustvedt likevel fått til litt nytenking. Haugen der Winnie sit nedgrave er sjølvsagt sentral, men i tillegg har han funne rom for ein bakskjerm med lys- og videoprojeksjonar til å skape gode brot og lyseffektar. Og i opninga veks det blomar opp av haugen som Winnie kan spegle seg i, for ho er kledd opp nærast som ein blome sjølv. Ida Høy har heller ikkje hatt store spelerommet i regien av dette dramaet. Men ho opnar med at Willie (Gerald Pettersen) som ein gamal mann og på litt komisk vis, stavrar seg inn på scena og sjølv dreg opp sceneteppet, som for å understreke at dette er teater. Så forsvinn han bak haugen, og attende er Winnie (Marianne Nielsen). Ho tar til å legge ut om kor bra alt er samstundes som vi alle ser at det er det slett ikkje. Ho kommuniserer, stort sett einvegs, med Willie, og nesten like mykje med sitt vesle kosmos som i hovudsak er veska hennar og innhaldet i den.

Winnies rolle er enormt tekstrik. I tillegg er den særs krevjande fordi det er så lite fysisk å spele på, og særleg i andre akt då berre hovudet hennar er synleg. Sjølv om registeret ho nyttar kunne ha vore litt større, greier Marianne Nielsen likevel å fylle rolla. Det gjer ho med små variasjonar i intonasjon og stemmebruk, med pausar, og ikkje minst den stadige vendinga mot ein kulisse av ein mann. Og utan at Winnie sjølv skjønar at det er slik, får Nielsen likevel fram både komikken og det tragiske i tilværet hennar.

For tida spelar DNS også «Heksejakt» av Arthur Miller der fleire av meldarane meinte at det burde ha vore stroke meir. Men problemet med både Miller og Beckett er at dei som sit på opphavsrettane set forbod mot å stryke eller endre tekst. Og for Becketts vedkomande er også scenetilvisingane særs strenge. Det som kunne verke absurd då Beckett skreiv «Glade dager» i 1961, er i dag nærast som sosialrealisme, og dette dramaet hadde fortent ei langt friare tolking enn det Høy og DNS har fått lov til. Gitt dei strenge rammene, har Ida Høy likevel greidd å skape ei framsyning til å kjenne seg att i og der ho får godt fram at uansett korleis livet er, freistar menneska alltid å skape meining i det meiningslause.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 30. november 2024.)

TEATER

«Eg er vinden»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Jon Fosse
Regi: Victoria Meirik
Scenografi og kostyme: Anette Werenskiold
Komponist: Ingvild Langgård
Lysdesign: Agnethe Tellefsen
Med: Kim Fairchild og Ingrid Unnur Giæver

Ei teksttru og lågmælt framsyning som reiser langt fleire spørsmål enn svar.

Dei fleste har tenkt tanken. Du står der på ein perrong når toget kjem, eller du går over ei bru, og tenkjer: Kva om eg hoppar? Men du gjer det ikkje. Kva er det som får nokre til likevel å krysse denne skjøre lina og gjere slutt på livet? Om dette handlar Jon Fosses drama «Eg er vinden» frå 2006 som nå blir spela på Rogaland Teaters intimscene. Det er ein sterk og eksistensiell tekst som stiller store og vesentlege spørsmål.

«Eg er vinden» handlar om to personar i ein båt, «Den eine» (Kim Fairchild) og «Den andre» (Ingrid Unnur Giæver). Framsyninga tar til med at Den eine tar livet av seg ved å hoppe på sjøen, eller som ho seier: «Eg ville det ikkje. Eg berre gjorde det». Så held det fram som ein fiktiv samtale mellom dei to der Den andre i ettertid freistar å finne ut kva som skjedde, og kvifor det gjekk som det gjorde. Gjennom denne tenkte samtalen forsøker Den andre å nøste opp bakgrunnen for å forstå der ho sit att ganske fortvila med ei rekkje spørsmål, og ikkje så reint lite skuldkjensle.

I tilvisinga frå Fosse skriv han at «Eg er vinden speler seg ut i ein tenkt og så vidt illudert båt, og handlingane er også tenkte, og skal ikkje utførast, men illuderast.» I teksten hans er det også openbert at Den eine er ein mann, men det går ikkje fram kven Den andre er. Og jamvel om det er ein eller annan relasjon mellom dei to, er det likevel tydeleg at det ikkje er noko tett forhold.

På intimscena til Rogaland Teater har Anette Werenskiold laga ein scenografi som er som ei hylle over ein vasspegel, ein situasjon som kan illudere eit skipsdekk, men også så mykje meir. Og ho nyttar forsiktig og diskré videoprojisering av horisonten i bakgrunnen. Det er blitt ein enkel og stilisert, men likevel illustrerande scenografi som ikkje legg for sterke føringar på tolkinga. For i dette dramaet har Fosse gitt eit stort rom for å assosiere og tenke sjølv. Victoria Meiriks regi er særs tru mot Fosses tekst, med eitt lite unnatak. I denne oppsetjinga er båe aktørane kvinner. Då er det nokre tolkingshøve av mogelege relasjonar mellom dei to som forsvinn, men eg merkar raskt at det eigentleg går heilt greitt, og at det likevel framleis er meir enn nok å ta tak i for publikum.

Regien er også tru mot Fosses tilvisingar der det først og fremst er dialogen mellom dei to og forsiktig mimikk, som driv handlinga framover, og i særs liten grad aktivt spel eller fysisk interaksjon. Det blir spela i stort breiddeformat på den vesle intimscena, og for det meste med god fysisk avstand mellom dei to. Slik understrekar Meirik kor langt dei står frå kvarandre i å forstå det som skal skje, eller det som i røynda nettopp har skjedd.

Kim Fairchild har til nå først og fremst vore ein musikalartist, men her syner ho seg også som ein god karakterskodespelar. Spelet hennar er neddempa og med rom for gode pausar der teksten kan søkke inn. Som Den eine, ho som hoppar på sjøen, greier ho på lågmælt vis å syne sider ved personen som kan forklåre handlinga og valet ho gjer. Og samstundes tvisynet ved at ho både er glad i livet, men også ønsker å avslutte det. Ho er den røynde båtføraren som tek med seg den langt mindre sjøvande Den andre, og som trass i dårlegare ver, etter kvart legg ut mot ope hav. Ho gjer Den andre meir og meir nervøs, og når ho også hoppar på sjøen, er det ei både desperat, fortvila og livredd Den andre som sit att i båten.

Ingrid Unnur Giæver speglar fint både undringa til Den andre og utforskinga hennar for å finne ut og forstå kva som skjedde og kvifor. Samstundes er spelet hennar langt meir aktivt og direkte, og det gjer at kontrasten mellom dei to tidvis blir litt i største laget. Men når det dreg seg til i finalen, og ho sit att åleine i båten, blir fortvilinga og skuldkjensla hennar verkeleg til å ta og føle på. Og både for henne og for oss i salen reiser det som har skjedd, langt fleire spørsmål enn svar.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 25. november 2024.)

TEATER

«Den fræmende»
Teater Innlandet, Grimshallen, Folldal
Av: Mattis Herman Nyquist og Fredrik Høyer
Regi: Mattis Herman Nyquist
Komponist: Nils Martin Larsen
Scenografi og lysdesign: Øyvind Wangensteen
Kostyme: Lise Søraune
Med: Fredrik Høyer

Ei lågmælt og tekstrik framsyning med skråblikk på ulike former for munnleg kommunikasjon.

Vi har alle vore der. I eit lag med berre kjende der det med eitt dukkar opp ein utanfrå, ein framand, som ikkje berre dukkar opp, men som også gir seg til å prate. Og kva pratar han om? Jo, inkjeseiande småprat, såkalla «small talk» om alt og inkje, gjerne om veret, kven vi er, kor vi kjem frå, kva vi gjer osb. Ofte blir slikt kleint, men andre gongar endar det opp i det motsette. Som når du til dømes sit på toget og kjem i forsiktig og fullstendig nøytral samtale med sidepersonen om dette og hint. Og det så utviklar seg til ein spennande prat som gjer at du gjerne skulle ha vore med til endestasjonen sjølv om du berre skal halvvegs. Men så er det andre gongar at du leitar etter ein utveg, håpar at telefonen din ringer, eller seier du må på do sjølv om blæra er tom Alt dette er så attkjenneleg, og vi er der stadig vekk, – truleg kvar dag.

Dette fenomenet, og etter kvart mykje meir, har Mattis Herman Nyquist og Fredrik Høyer tatt tak i og skrive om, og i Nyquists regi og med Høyer åleine på scena, er framsyninga «Den fræmende» blitt ein times monolog som Teater Innlandet nå turnerer med. Men ikkje til kulturhusa og dei vanlege scenene, men til små, gamle grendehus og forsamlingslokale. Hus som i årevis har vore møteplass og staden for viktige hendingar i folks liv, som dåp, konfirmasjon, bryllaup og gravferd. For ikkje å snakke om dansefestane og pubertal kjærleik. Desse husa representerer limet i småsamfunna, og her sit uendeleg mange historier i veggane.

For meg som er busett i Trondheim, er det enklaste å sjå produksjonane til Teater Innlandet når dei er lengst nord i regionen, og då eg såg at dei skulle spele i Grimshallen i Folldal ein sundagskveld, var det eit enkelt val. Om enn litt spesielt. For situasjonen er at eg hadde oppveksten min i Folldal, og har mange minne frå Grimshallen. Samtidig er det 55 år sia sist eg var der, så då eg nærma meg, kjende eg meg med eitt som «den fræmende» sjølv. Skulle denne framsyninga kanskje også handle om meg? Måtte eg gi meg til kjenne, og korleis ville drøset gå? Men angsten blei gjort til skamme, for den første eg møtte var bestekameraten til bror min frå meir enn femti år attende, og vi fann tonen så raskt at det ikkje var naudsynt med tomprat for å kome i gang.

Etter dette omstendelege forsøket på å setje framsyningas tema, og meg sjølv, i ein kontekst som vi alle nesten dagleg er del av, skal eg omsider kome til poenget og seie litt om det vi var komne for å sjå, og ikkje berre min eigen interaksjon i publikum.

I eit lite lokale som sikkert har sett sine beste dagar, men som framleis er i god drift, benkar vi oss. Og medan vi ventar på at noko skal skje, høyrer vi enkel gitarklimpring og ser at rommet er fylt av eit titals stålampar av den gamle typen med silkeskjerm. Og så er det eit lite rundt podium framom scenekanten. Det er det heile. Så kjem «den fræmende» (Fredrik Høyer) inn. Ikkje frå scena, men frå vestibylen som ein forsinka publikummar. Allereie i klesdrakta skil han seg noko ut, og med litt sjenerte gestar er det openbert at dette er ein som ikkje høyrer til her, og som i tillegg er synleg klår over det sjølv. Men han vil så gjerne, og tek til å prate. Og opninga er ikkje eingong småprat, men slikt som «Ja, ja. Yes, yes.» Og «Her står eg.» Det kunne ha blitt skikkeleg kleint, og vi kjenner alle litt på ubehaget. Men så tar han til å prate om det han pratar om. Som i eit metateater legg han ut om small talk, og korleis vi nyttar det i det daglege både overfor kjende og ukjende. Og der vi etter kvart forstår ar småpraten også er fundamentet for verkeleg prat.

Fredrik Høyer har bakgrunn frå slam-poesi og spoken word, og det kjem tydeleg fram i denne produksjonen. Praten hans er særs munnleg og naturleg, ja i starten så munnleg at det tok ei god stund før eg oppdaga at han ytra seg i bunden form. I røynda er framsyninga eit timelangt dikt beståande av ei herleg blanding av trivialitetar og kloke gullkorn. Det er tekstrikt så det held, og stundom går det så fort at det er vanskeleg å få med seg alt. Det er truleg også meininga. Høyer nyttar heile salen, spelar på og med publikum utan at vi kjenner det som invaderande eller vanskeleg, og han greier å halde oss i age, og merksemda vår på topp i ein heil time. Med småprat! Forstå det den som vil, men slik var det. Sjølvsagt har Mattis Herman Nyquist i sin regi lagt inn eitt og anna dramaturgisk brot for å stykke opp, og musikken til Nils Martin Larsen er også til god hjelp der den ligg som eit tydeleg lydbilde over framsyninga heile tida. Men det er først og fremst med blandinga av det inkjeseiande og djup klokskap, presentert så nedpå og lågmælt som det er mogeleg, at Høyer greier å unngå at dette blir keisamt. Jamvel om det sjølvsagt er litt kleint av og til. Det skal det jo vere. Eg skal ikkje røpe alt denne framandkaren er innom i den timen han held på. Men indirekte fekk han sett tankane og assosiasjonane våre i sving, og det gjorde han gjennom stor forteljarkunst. Med ei herleg blanding av trivia og klokskap, greidde Fredrik Høyer å seie oss vesentlege ting om å vere sosiale vesen.

TEATER

«God dag, herr Jul»
Det Vestnorske Teateret, Hovudscena
Av: Laura Djupvik
Dramatisering: Thomas Bye
Regi: Jon Tombre
Scenografi og kostyme: Even Børsum
Komponist: Torbjørn Berglund Eriksen
Lysdesign: Silje Grimstad
Med: Vilde Biserød Vengnes, Anders Vårdal Gjerde, Johanne Fossheim, Sigmund Njøs Hovind og Piero Issa

Ei juleforteljing som byggjer opp om undring og spørsmål utan svar.

«God dag, herr Jul», som for tida blir spela på Det Vestnorske Teateret, er basert på Laura Djupviks roman med same namn. Det er ei ganske annleis juleforteljing med mange lag og ein god porsjon mystikk.

Malin (Vilde Biserød Vengnes) er ti år, og saman med mora (Johanne Fossheim) har ho flytta til ein ny stad der ho ikkje kjenner nokon, Faren er på Sydentur med «ho der nye», og mora er også litt fråverande. Det nærmar seg jul, og Malin vil at jula skal vere som ho alltid har vore. Men mora er ikkje like opptatt av slikt, og har «gløymt» å lage julekalender. Malin er overlate til seg sjølv, men når ho tar til på ny skule, får ho kameraten Henrik (Anders Vårdal Gjerde). Han bur i same gata og kan fortelje at i nabohuset bur det ei heks. Der bur også Jørgen som av merkelege grunnar får levert eit nytt juletre kvar dag. I forteljinga dukkar også Malins onkel Thor opp, ein som er meir i det religiøse, og ein lærar som er varm og forståingsfull.

Så er det ikkje slik at alt er slik det ser ut, for alle har sine løynde sider. Forteljinga har fleire lag og tema. Viktigast er nok spørsmålet om innhaldet i jula og kvifor vi feirar henne. Men her er samstundes tema som einsemd og Malins lengt etter faren, og også psykisk helse, for heksa er sjølvsagt ikkje heks. Og her er litt mystikk og merkelege ting som desse juletrea som kjem på døra til Jørgen kvar dag.

Jon Tombre har laga ein poetisk regi som reiser fleire spørsmål enn svar. Fire gode grep understrekar det poetiske. Torbjørn Berglund Eriksen har skrive nydeleg og stemningsskapande musikk som smyg seg om framsyninga. Even Børsums scenografi er stilistisk, enkel og gjennomført juletregrøn, men gir likevel rom for mange ulike situasjonar. Silje Grimstads lysdesign og særleg bruken av skuggeteater med dobbeleksponering, er særs effektfull. Og så er framsyninga krydra med små lyriske brot der Piero Issa dansar, klatrar, og gjer noko så uvanleg som å breakdanse. Alle desse elementa gjer framsyninga til noko langt meir magisk enn den meir prosaiske forteljinga, og løfter fram undringa og det både mystiske og mytiske.

Vilde Biserød Vengnes er trygg og truverdig i rolla som Malin, og får godt fram tiåringens ulike sider som både nyfikna, det triste og lengten etter faren. Anders Vårdal Gjerde er den varme og gode vennen Henrik, men syner også tydeleg at han har ei heilt anna tilnærming til røyndomen enn Malin. Johanne Fossheim, Sigmund Njøs Hovind og Piero Issa spelar alle fleire roller, men gjer det tydeleg og med lett attkjennelege karaktertrekk.

«God dag, herr Jul» er inga enkel eller typisk juleforteljing, og kan vere litt krevjande å kome inn i. Men ungane i salen sat som tende ljos, så det var openbert at dei fint greidde å leve seg inn i all mystikken.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2024.)

TEATER

«Kristiania magiske tivolitheater»
Hålogaland Teater, Scene Vest
Idé: Atle Knutsen
Av: Kjetil Indregard og Mads Løken
Dramatisering og regi: Hilde Brinchmann
Barneregissør: Katrine Strøm
Musikk: Sindre Hotvedt og Sebastian Zalo
Scenografi: Signe Gerda Landfald
Kostyme- og maskedesign: Helena Andersson
Lyddesign: Jim-Oddvar Hansen
Lysdesign: Elisabeth K. Nilsson
Koreografi: Gerd Kaisa Vorren
Musikarar: Ole Morten Indigo Lekang (musikalsk leiar), Lene Buvik Larsen, Joakim Kristiansen og Alexander Aarøen Pedersen
Med: Ellen Andreassen, Julia Bache-Wiig, Mats Holm, Ingrid Mikalsen Deinboll, Jørn-Bjørn Fuller-Gee, Kristine Henriksen, Anna Karoline Løseth Bjelvin, Sindre Arder Skildheim, Hanne Mathisen Haga og 35 aktørar frå Lille HT.

«Kristiania magiske tivolitheater» er ein gedigen hyllest til scenekunstens evne til å skape glede, undring og rein magi.

NRK sin førjulsserie «Kristiania magiske tivolitheater» tok sjåarane med storm for tre år sia. I fjor sette serieskaparane opp ein to timars versjon på Oslo Nye Teater. Nå har Hålogaland Teater fått Hilde Brinchmann til å dramatisere historia på ny, og sette henne i scene. Gjennom åtte år har ho vore primus motor for det oppsøkjande gratistilbodet «Tigerstadsteatret» som har fått nye grupper barn i teateret. På same tid har Brinchmann dramatisert og regissert fleire skilsetjande, og Heddavinnande produksjonar på andre scener. Det var difor ikkje utan forventingar eg såg Hålogaland Teaters versjon av «Kristiania magiske tivolitheater». Og ho innfrir til fulle. Ikkje sia «Mio, min Mio» på Barneteatret Vårt i Ålesund for seks år sia, også den i regi av Brinchmann, har eg sett betre teater for barn.

Til liks med Rogaland Teater har Hålogaland Teater ei avdeling for barneskodespelarar, – «Lille HT». Og for teateret og regissørar er det ei Sareptas krukke å ause av. I oppsetjinga i Tromsø er det barn i alle barnerollene, heile 35 som ambulerer anna- og tredjekvar dag. Og under Katrine Strøms enormt dyktige leiing er desse ungane så flinke at dei ikkje blir statistar, men fullgode skodespelarar som gir framsyninga ein eigen autentisitet.

Signe Gerda Langfald har laga ein scenografi som skapt til framsyninga. Ein kreativ bruk av dreiescena og ei rekkje store element som blir flytta rundt på scena skapar teatermagi i seg sjølv. Elementa kan opne seg som forundringsboksar og på eit blunk endre seg frå slummen i bakgardane i Vika og til ein overdådig patrisiarheim. Og med Helena Anderssons utsøkte kostyme blir framsyninga også ei visuell oppleving av det heilt sjeldne. Hilde Brinchmanns regi er full av lag og overraskingar. Luka både spelar og er ein forteljar som på metavis, eller kanskje magisk vis, kan stoppe og fryse framsyninga og kommentere den før han set henne i gang att. Og både han og heile ensemblet spelar hemningslaust på publikum som villig let seg forføre. Den første trampeklappen kom etter berre eit kvarter. Eit firepersonars orkester spelar nyskriven musikk av Sindre Hotvedt i ei herleg sjangerblanding slik omreisande vaudevilleartistar gjerne gjorde. Og ikkje berre dei vaksne profesjonelle, men også ungane har songstemme så det held.

Historia er godt kjend, men vi er i Vika i Kristiania for 115 år sia. Den polioråka tiåringen Luka bur saman med faren, Hugo, som blei enkemann og gjennomgåande trist, to år tidlegare. Hugo jobbar på krutverket, og vil ha Luka til også å arbeide der. Men Luka er fascinert av det noko rufsete Kristiania tivolitheater, og med sjarm og litt kunnskap om trylling får han jobb på teateret. Da som nå ligg det mørke skyer over hovudstadsscenene. Teaterbygget er eigd av den snørrhovne aristokraten Erle Butenschøn. Mannen hennar er truga av konkurs, og i monoman redsle for å bli fattig, gjer ho alt ho kan for å kunne kaste ut teateret og selje bygget. I denne skitne konspirasjonen mobiliserer ho både Aftenposten, politiet og sunnheitskommisjonen, der ho sjølv sit. Mot denne overmakta står scenekunsten, fattigfolk, kreativitet og litt flaks. Det går sjølvsagt godt til slutt, og vi forstår til og med Erles personlege bakgrunn for å vere så vond. Når det nærmar seg jul, er vel dei fleste gode.

Personinstruksjon og spel er framifrå. Ellen Andreassens tolking av oppkomlingsfrua Erle er infernalsk og akkurat passe karikert. Og Julia Bache-Wiig er myndig og klår som teatersjefen og unganes mest fortrulege. Men i denne oppsetjinga er det ungane som rår, og dei vaksne skodespelarane blir nærast statistar. Katrine Strøm har gjort ein heilt imponerande jobb med instruksjon av desse 35 aktørane, nokre av dei i store berande og ufatteleg tekstrike roller. Diksjon, mimikk, spel, skifte, – alt er på plass!

«Kristiania magiske tivolitheater» er ei oppsetjing som leikar seg med eit utal av teaterets verkemiddel. På botn av det heile ligg ein gedigen hyllest til scenekunsten og teaterets evne til å skape glede, undring og magiske augneblikk. Det vi kallar kunst.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2024.)

TEATER

«And We Cheerfully Put the Gods to Death»
Rosendal Teater
Av: Spreafico Eckly
Manus: James Long og Andrea Spreafico
Regi: Andrea Spreafico
Lysdesign: Thomas Bruvik
Med: Helga Guren og James Long

Ei framsyning som både handlar om seg sjølv og på leikent vis om så mykje anna, – veldig mykje anna.

Den Bergens-basert kunstnarduoen Spreafico Eckly er eitt av dei mest innovative og spennande teaterkompania i landet for tida. I løpet av dei siste åra har dei produsert to særs gode minioperaer med utgangspunkt i Dante Alighieri og hans «Skjærselden» frå «Den guddommelege komedie». Men det er framsyninga «Footnote # 12» frå 2019 som verkeleg sette dei på kartet for min del. Der greidde dei å lage ei heilaftans framsyning om ein fotnote i David Foster Wallace sitt ikoniske essay «Federer as Religiuos Experience» om Wimbledonfinalen mellom Roger Federer og Rafael Nadal i 2006. Med canadiske James Long frå Theatre Replacement på scena, blei det ei intelligent og særs underhaldande framsyning.

Nå er dei attende med ein litt tilsvarande produksjon, der James Long er med både som medforfattar og skodespelar. I tillegg har dei fått med Helga Guren som nettopp har opplevd prisdryss for den kinoaktuelle filmen «Elskling». Det er blitt nok ei leiken framsyning med eit utal lag, og som i «Footnote # 12», med ei høgst litterær tilnærming.

Denne gongen er førelegget den argentinske forfattaren Jorge Luis Borges (1899-1986) og hans korte tekst «Ragnarök». Den handlar om gudanes tilbakekomst der menneska blei skuffa og enda opp med skyte dei («And We Cheerfully Put the Gods to Death»). På bakgrunn av denne teksten har James Long og Andrea Spreafico laga ei meta-meta-meta-framsyning der det aldri er heilt enkelt å forstå i kva for lag av historia vi er. Utgangspunktet er karaokebaren Trolls Lounge i Fargo i Nord Dakota. Dit kjem den norske turisten Anna, og møter den lokale Roger (James Long) som er i overkant opptatt av det norske. Eller kanskje er utgangspunktet Helga Gurens og James Longs arbeid med eit filmmanus om hendingane i denne karaokebaren? Kva framsyninga handlar om, spelar i røynda inga rolle, for her er det den leikande vekslinga mellom alle laga som gjer det spennande.

Etter ein forsnakk mellom Guren og Long, moderert av Andrea Spreafico, og der vi eigentleg blir meir nysgjerrige og kanskje forvirra enn opplyste, er vi i gang. Scena er baren Trolls Lounge med bardisk, stolar og bord, og for å gjere dette meir autentisk, møblerer Long og Guren lokalet med folk frå publikum. Anna er ein ung, norsk turist som har forvilla seg inn i denne baren, og der møter ho Roger som har fornorska namnet sitt til Råger, som han uttalar Ruger. Han er gift med Karen, ei norsk, eller i alle fall norskætta, kvinne som driv med rosemaling. Roger nærast fetisjerar det norske i ein etter kvart ganske rasistisk måte som i utsegna «Norwegians make the best Americans». Som mange norskamerikanarar, trur han Norge er rosemåling, lutefisk, og hardingfele. Når Anna ikkje er med på dette, og etter kvart får eit latteranfall som set publikums tolmod på prøve, er tolmodet også over for Roger. På fiktivt vis plaffar han ned Anna, eller den guden han har drøymd i hop.

Handlinga og historia er ikkje det viktige i denne framsyninga, men vekslinga mellom alle dei ulike laga, og, som i «Footnote # 12», leiken med ord og språk, der dei stoppar opp ved einskildord, og ulike tydingar, og vrir og vrenger på dei. Dette er stor underhaldning for den som er glad i språklege nyansar og det litterære. Alle metalaga er også til å kose seg med, som når Roger fortel Anna at ho studerer psykologi. Ho spør korleis han veit det, og svaret hans er «because I made you up». *

Helga Guren og James Long er så avslappa og naturlege i rollene at vi like gjerne kunne tru vi var fluger på veggen i ein verkeleg bar Der går dei to gjennom eit filmmanus som handlar om noko på ein bar som igjen handlar om ein korttekst av Borges som sikkert igjen handlar om, ja Gud veit, – om du forstår kva eg meiner. For det er her den verkelege opplevinga ligg. Framsyninga er kanskje ikkje det eg ville tilrådd for den som aldri har vore på teater før, men for dei som er opptekne av litteratur, scenekunst og teaterets mange konvensjonar, verkemiddel og uttrykksmåtar, er denne framsyninga ei skikkeleg gåvepakke.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 16. november 2024.)

*
I etterkant har eg fått opplyst at det var Anna som kommenterte at ein annan i baren studerte psykologi, og som deretter sa at ho visste det, fordi ho «made you up». Ettersom det viktige ikkje er kven som sa det, men meta-grepet som dei nytter, har eg vald å la det stå.

TEATER

«Stargate»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Ingvild H. Rishøi
Regi: Maria Drangeid
Scenografi og kostyme: Ida Grimsgaard
Komponist: Fredrik Storsveen
Lysdesign: Steffen Telstad
Med: Emma Caroline Deichmann, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Paal Herman Ims, Synnøve Fossum Eriksen og Christian Eidem

Ei framsyning der poesien og det vakre druknar litt i surrealistiske påhitt.

Ingvild H. Rishøis vesle roman «Stargate» frå 2021 har for lengst blitt ein juleklassikar, ein moderne versjon av «Piken med svovelstikkene». Ti år gamle Ronja bur saman med faren og systera Melissa i eit slite husvære på Tøyen i Oslo. Ronja er ein drøymar medan storesystera på 16 er langt meir nøktern og har forstått det meste, slik det ofte er for ungar som ikkje får lov å vere barn. For sjølv om denne vesle familien har eit tett og varmt forhold, og openbert er svært glade i kvarandre, er pappa også glad i flaska. Han er arbeidslaus og likar seg best saman med sviresystera Sonja på puben Stargate. Det nærmar seg jul, og Ronjas fortrulege, vaktmeisteren, tipsar henne om at det er ledig jobb som juletreseljar. Ronja legg det fram for faren som, overraskande nok, får jobben. Så er kanskje jula berga? Faren får forskot, handlar inn mat, men drikk opp resten, og er ikkje lenger i stand til å arbeide. Melissa hoppar inn for faren, og saman med den kreative seljaren Tommy, og minst like kreativ bruk av Ronja som åte, går salet strykande. Ei stund. Meir skal eg ikkje røpe.

Boka er skriven frå ståstaden til ein tiåring, og er ei sosialrealistisk skildring av omsorgssvikt, fattigdom, rus og redsla for barnevernet. Men ho er også ei umåteleg vakker og poetisk forteljing om håp, vennskap og draumen om noko betre. Forteljinga om Ronja kan oppfattast som realisme heilt fram til finalen, men då blir likskapen med H.C. Andersens eventyr meir og meir tydeleg, og ein forstår at her er det draum og røyndom i skjønn foreining.

Trøndelag Teater har fått Maria Drangeid til å dramatisere og regissere «Stargate», som nå blir spela på teaterets studioscene. Dei to produksjonane eg har sett av Drangeid tidlegare, «Sanger for bortkomne dager – og grønn tusj» og «Den Gylne Drage», har båe særmerkt seg ved at i den grad det er noka forteljing, så bryt ho den opp. Med ei uærbødig og leiken tilnærming til innhaldet boltrar ho seg i staden i absurditetar og det surrealistiske. I dei to nemnde produksjonane har det vore svært vellukka. Dette regigrepet har ho tatt med seg i «Stargate» der ho alt frå opninga syner oss at dette ikkje er realisme.

Scenografien til Ida Grimsgaard er stua i husværet til Ronja. Framsyninga tar til med at ein figur kjem dalane ned på altanen, ikkje «englar i skjul», men vaktmeisteren (Christian Eidem). Dermed er magien, og det ikkje heilt realistiske, etablert på eit oppfinnsamt vis. Brotet med realismen blir også understreka ved at både scena med Lucia-markering på skulen og juletresalet ved bensinstasjonen også går føre seg i stua. Til nyskriven musikk av Fredrik Storsveen, i positiv forstand litt julete i forma, kjem det eine treet etter det andre vandrande inn i stua som slik blir både draumen og den triste røyndomen i Ronjas univers.

Emma Deichmann gjer ein formidabel rolleprestasjon som Ronja. Med barnets ståstad, utan å overspele, men med utsøkte detaljar og fin mimikk er ho verkeleg til å tru på. Det er også Madeleine Brandtzæg Nilsen som den omsorgsfulle og kloke storesystera. Samspelet mellom dei er formidla varmt, inderleg og vakkert. Patrick Hilmar Ingvaldsen gir oss på overtydande vis ein far som på eine sida er oppriktig glad i og stolt av jentene sine, men som samstundes ligg under for flaska. Personane rundt Ronja, som juletreseljaren Tommy (Paal Herman Ims) og den gamle naboen Aronsen (Christian Eidem) er gode menneske og blir framstilt slik. Medan dei vonde eller vanskelege personane, som alle blir spela av Synnøve Fossum Eriksen, blir karikerte og overspela, truleg slik ein tiåring vil oppfatte dei.

Så skulle ein tru at dette var ei vellukka dramatisering av Rishøis vakre, vesle juleforteljing. Men der Maria Drangeid tidlegare har treft med å løyse opp og lage absurd teater, lukkast ho ikkje i same grad med dette grepet i «Stargate». Det blir for mange påhitt, og for mykje surrealisme. Det vakre, og ikkje minst poetiske i romanen druknar diverre litt i alle påfunna. Men Ronjas monolog i finalen er til å grine av, og tek framsyninga ned dit ho i større grad burde ha vore.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2024.)

«Kodenavn: Operasjon Asfalt»
Nordland Teater
Av: Stein Elvestad
Regi: Øystein Ulsberg Brager
Scenografi og kostyme: Mari Lotherington
Lyddesign: Frode Fridtjofsen
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel N. Andreassen
Koreografi: Mathias Rydjord og Janne D. Kristiansen
Med: Stein Elvestad, Rune Løding, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen, Julie Sofie Reite, Iso Porović, Ekaterina Bespalova, Valentina Alexeeva, Harald Thompson Rosenstrøm og Marit Synnøve Berg.

Ein lite ærerik del av norsk etterkrigshistorie er blitt eit mektig og omfangsrikt drama på Nordland Teater.

Under nemninga «War travels» og i samarbeid med Bodø 2024, den europeiske kulturhovudstaden, har Nordland Teater dei siste åra sett opp fleire nyskrivne drama om andre verdskrig i Nord-Norge. Det har dreidd seg om slaget om Narvik i 1940, Majavatn-affæren hausten 1942, om NSB sin bruk av sovjetiske krigsfangar for å bygge Nordlandsbanen, og om dei mange fangeleirane med austeuropeiske slavearbeidarar. Som eit mektig og verdig punktum for dette særeigne prosjektet, har teateret nå laga ei maratonframsyning om det hemmelege og lite ærerike prosjektet som forsvarsminister Jens Chr. Hauge sette i verk hausten 1951 med i løynd å grave opp og flytte over 8000 sovjetiske lik.

Stein Elvestad, mangeårig tilsett skodespelar ved Nordland Teater, har lenge arbeidd med dette stoffet. I samarbeid med forfattaren og journalisten Halvor Fjermeros planla han i 2012 å lage ein dokumentarfilm om det som regjeringa ga kodenamnet «Operasjon Asfalt». Det blei ingen film, men Fjermeros ga ut bok, og stoffet låg der. Nå har Elvestad skrive eit drama, og i Øystein Ulsberg Bragers regi, er det blitt ei omfattande og veldokumentert framsyning som syner ein nesten gløymd del av norsk etterkrigs- og kaldkrigshistorie.

Det døydde langt fleire sovjetiske fangar i Norge under krigen enn det samla tapet av nordmenn. Krigsfangane blei gravlagde på kyrkjegardar over heile landet. Men då den kalde krigen tok til, blei regjeringa redd for at gravplassane skulle tiltrekkje seg sovjetiske spionar. I løynd blei det vedtatt å grave opp alle sovjetiske lik i Nord-Norge og flytte dei til øya Tjøtta på Helgelandskysten. Sjølv om det meste blei utført i løyndom, resulterte det i store protestar. I Mo i Rana mobiliserte fagrørsla, husmorlag, kommunistane og fleire, og då meir enn 700 møtte opp på kyrkjegarden, våga ikkje regjeringa å fullføre prosjektet.

Framsyninga blir presentert som ei form for doku-teater der vi følgjer Elvestad i arbeidet med stoffet for tolv år sia. Det er eit godt forteljargrep der Elvestad spelar seg sjølv og er til stades på scena heile tida, som deltakar eller som tilskodar. I retrospekt får vi rulla opp tablå etter tablå frå krigen og fram til dokumentararbeidet, men med hovudvekt på det som skjedde i 1951. Det tar til med at Elvestad er på Grønsvik fort, ein del av Helgelandsmuseet, der sju sovjetiske fangar har ei namnlaus grav. Styraren Ragnar Selnes (Roger Opdal Paulsen) finn tyske papir som fortel kven dei sju er. I tillegg til likflyttinga, blir historia om desse sju, og arbeidet med å finne etterkomarar i dei tidlegare sovjetstatane, eit omdreiingspunkt i framsyninga. Ti skodespelarar, fleire av dei russiskspråklege, spelar rundt 80 roller.

Scenografien til Mari Lotherington er i hovudsak ein todelt flyttbar rigg som fungerer illustrerande både som skipsbru, kyrkje og mykje meir. I hennar mange tidsriktige kostyme er det overraskande lett å halde alle dei ulike personane frå kvarandre. Det skuldast i tillegg eit samspela og godt instruert ensemble som er tydelege i rollene sine. Og alle skifta, og ikkje minst kostymeskifta, går imponerande saumlaust.

Framsyninga er omfattande, og sjølv om ho er kutta frå fem til fire timar, kunne ho nok framleis tolt fleire kutt. Likevel greier Brager og Elvestad å halde merksemda vår. Episodisk og anekdotisk følgjer vi oppgraving og transporten frå Finnmark og sørover kysten til det heile kulminerer med kyrkjegardsopprøret i Mo. I eit nitid dokumentarisk arbeid greier Brager og Elvestad å formidle dette statlege gravskjendingsprosjektet, og utan i særleg grad å bli moralistiske. Publikum får sjølv dømme, og det gjer vi. Når vi følgjer dei stakkars sjøfolka og vernepliktige som blir sette til arbeidet, er det formeleg som vi kjenner likstanken. Men i regien er det også blanda inn både galgenhumor og andre påfunn, noko som gjer det lettare å fordøye. I formidlinga er det og sterke kjenslemessige scener, som når dei 70 år etter, greier å spore opp enke og barnebarn etter ein av dei sju frå Grønsvik. «Kodenavn: Operasjon Asfalt» er litt i lengste laget, men det er blitt eit mektig, velspela og skakande stykke teater.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2024.)

TEATER

«Ædnan»
Det samiske nasjonalteatret Beaivváš, Čoarvvuš, Kautokeino
Av: Linnea Axelsson
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Scenografi: Jakob Jakobsson
Kostyme: Inger Hallström Stinnerbom
Koreograf: Jimmy Meurling
Lyddesign: Eivind Steinholm
Lysdesign: Øystein Heitmann
Kapellmeister: Thomas Eriksson
Med: Elin Oskal, Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Ingá Márjá Sarre, Anitta Suikkari, Matias Tunold, Nils Henrik Buljo, Egil Keskitalo, Ingor Ántte Áilu Gaup, Esaia Valio Länta, Lemet Jonne Sarre mfl.

Eit mektig og lyrisk epos som tek oss gjennom hundre års samisk historie.

Det samiske nasjonalteatret Beaivváš har i år fått sitt eige nybygg, Čoarvemátta i Kautokeino. Det er teikna av Snøhetta, 70° N arkitektur og Joar Nango, og førsteinntrykket for denne meldaren (som også er arkitekt) var imponerande. Det er blitt eit vakkert og praktisk bygg som har to scener og topp moderne produksjonslokale, og det inneber sjølvsagt eit enormt løft for teateret.

Til opningsframsyning på hovudscena Čoarvvuš, har dei vald å dramatisere den svensk-samiske forfattaren Linnea Axelssons prisvinnande diktepos «Ædnan» frå 2018. Gjennom ein 750 siders diktsyklus gir Axelsson oss historia til to samiske familiar gjennom tre generasjonar med særleg vekt på kvinnene. Det tar til i 1919 då Norge og Sverige signerte den første reinbeitekonvensjonen som førte til at Sápmi, det samiske busetjingsområdet, blei delt mellom fleire nasjonar med strenge grenser, noko som resulterte i tvangsflytting for fleire samiske familiar. Neste generasjon er på femtitalet då koloniserings- og forsvenskingspolitikken skaut fart med oppretting av nomadeskular. Samisk ungdom mista røter, identitet og språk. Samstundes kom gruvedrift og utbygging av vasskraft i konflikt med beiteområda. I siste generasjon møter vi vår tid der mykje framleis er uløyst, men der framtidshåpet er større, og fleire og fleire tek attende identiteten sin og er stolte av den,

Til å dramatisere og regissere «Ædnan» har Beaivváš henta inn Leif Stinnerbom, til vanleg leiar av Västanå Teater i Sunne i Sverige. Han er ein røynd scenekunstnar som har sett opp eit utal framsyningar, også i Norge, og fleire av dei for Beaivváš. For å få det enorme eposet ned til ei totimars framsyning, har han gjort det om til ein mangefasettert bildevev med ei mengd tablå der han, som i boka, hoppar saumlaust fram og attende i tid og rom.

Scenografien til Jakob Jakobsson er eit amfi der det særs dyktige åtte personar store orkesteret sit synleg på eit platå over ein portal på bakscena. På sidene er det kassar som formar ein slags tribune der skodespelarane sit når dei ikkje er i aksjon. Scenografien er velfungerande og gir gode rom for både dans og dei mange ulike tablåa. Framsyninga tek til med at Elin Oskal, som ein forteljar, dreg opp ein dans med to blåe draperi, som ei buktande elv. Gjennom ei rekkje tablå, ubunde av tid og rom, og med like mykje song og dans som rein tale, blir vi presenterte for dei tre generasjonane der Ristin (Mary Sarre) er den eldste, Lise (Marte Fjellheim Sarre) i midten, og Sandra (Ingá Márjá Sarre) er den yngste. Det er heile femten aktørar på scenen, men omdreiingspunktet er dei tre kvinnene medan orkesteret og forteljaren Elin Oskal bind det heile saman.

Stinnerbom har tatt med seg fleire frå den kunstnarlege staben ved Västanå Teater. Inger Hallström Stinnerboms kostyme er både tydelege og symboltunge. Folka i dei tre generasjonane er gitt drakter i ulike farger, og det gjer det lettare å halde dei frå kvarandre. Storsamfunnets kostyme gir assosiasjonar til makt og overgrep utan å bli for tydelege. Den nyskrivne musikken til Magnus Stinnerbom ligg som eit tungt, illustrerande og stemningsskapande lydbilde over framsyninga, og er samstundes akkompagnement til alle songane. Saman med dansen, som kanskje er mest koreografert rørsle, gir det god samanheng mellom dei ulike tablåa.

I tidlegare produksjonar har Beaivváš ofte nytta eit noko gamalmodig teaterspråk. Sjølv om denne oppsetjinga er full av bilde og symbolikk, og difor kan tole det litt meir pompøse, er spelet likevel nå meir ledig og naturleg for dei fleste aktørane. Dei leverer også tydelege rolletolkingar. Men trass i det, og trass i at både forteljar og kostyme gjer dette meir leseleg, er det likevel nærast uråd å følgje og forstå alle historiene. Og det er nok framsyningas største utfordring. Men om ein som publikummar i staden vel å nyte det visuelle, det storslåtte og musikken, og sjå det heile som det Stinnerbom kallar eit draumspel, blir framsyninga ei mektig oppleving, og ei verdig opning av eit flott teaterbygg.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 5. november 2024, men med ei forsvenska overskrift.)