Amund Grimstad

TEATER

UTANFOR: Vampyren Eli, ein metafor for dei som står utanfor. FOTO: ESPEN STORHAUG/BANJO MEDIA

La den rette komme inn
Basert på roman av John Ajvide Lindquist
Omsett av Ketil Kolstad
Regi og dramatisering: Jakob Hultcrantz Hansson
Scenografi og kostyme: Fridjon Rafnsson
Musikk: Markus Hultcrantz
Lysdesign: Lars Lunder
Med: Nina Åkerlund, Hanne Gjerstad Henrichsen, Rune Temte, Hanne Brincker Fjerdingstad, Lavrans Haga og Espen Mauno.
Nord-Trøndelag Teater, Dampsaga Kulturhus, Steinkjer
På turné i Nord-Trøndelag fram til 14/12.

Ein sosialrealistisk vampyrhistorie frå svensk drabantbykulde, varmt og vakkert om det stygge og groteske.

Den svenske forfattaren John Ajvide Lindquist debuterte i 2004 med boka «La den rette komme inn», noko så uvanleg som ein sosialrealistisk vampyrroman. Boka blei ein suksess, fekk raskt kultstatus, og er alt filmatisert to gongar, ein svensk versjon frå 2008, og ein amerikansk frå 2010. For to år sia blei historia dramatisert for scena og urframført på Uppsala Stadsteater. Og basert på produksjonen i Uppsala hadde Nord-Trøndelag Teater torsdag  norgespremiere i Steinkjer.

Lindquist har skrive ei historie med mange lag, og flust med metaforar for dei som vil sjå. Utgangspunktet er ei ganske vanleg urban setting der det går ein ritualmordar laus og spreier ei uhygge både scenografi, lyssetting og effektar formidlar på utsøkt vis. Tolvåringen Oskar (Hanne Gjerstad Henrichsen), som blir brutalt mobba og mishandla, men som ikkje vågar å seie noko til mora, blir fasinert av mordaren og drapa. Kanskje med bakgrunn i Oskars eigne ønske om hemn? Så treff han den jamgamle jenta Eli (Nina Åkerlund), og eit sårt og spesielt venskap utviklar seg. Eli er også på utsida ettersom ho faktisk er vampyr og eigentleg 200 år gamal. Og i samspelet mellom desse to plaga og forhutla menneska byr oppsettinga på ein del særs varme og velspela scener. Nina Åkerlunds rolletolking som vampyrjenta var så overtydande at det var ei heil lita teaterframsyning i seg sjølv.

I «La den rette komme inn» er det mange parallelle historier som fungerer både saman og kvar for seg. Ein kriminal, litt urban sosialrealisme og ei vampyrhistorie, i tillegg til ungdommeleg kjærleik. Og sams for dei alle er problemet med å stå utanfor. Jakob Hultcrantz Hansson, som hadde ansvar for både  dramatisering og regi i Uppsala, er henta inn som instruktør. Han har laga ei særs vakker framsyning i tydinga det stygges estetikk, med ein utsøkt scenografi som skapar dei naudsynte rom og sceneskift og som samstundes set den litt mørke og dystre stemninga, og i tillegg nydeleg musikk og diskret, men effektfull lyssetting. Det er sjølvsagt ikkje vampyrar og ritualmord utan blod, men Hansson har halde seg frå fråtsing i effektar, og i staden presentert dei så nøkternt og kresent at det gjer verknaden ekstra sterk.

Men så heftar det likevel diverre eit stort minus ved framsyninga. Eg har korkje lese romanen eller sett filmen, og det skal heller ikkje vere ein føresetnad for å sjå teater. Slik historia blei presentert i sceneversjonen, var ho delvis uforståeleg, og i alle fall tok det alt for lang tid før eg skjøna kva det eigentleg handla om. Mye blei faktisk ikkje klårt før eg las meg opp på innhaldet etter framsyninga. Romanen og filmen har kultstatus og sine trufaste fans og følgjarar, men for alle oss andre mangla det diverre mye på det narrative. Det er synd, for denne framsyninga har elles det meste som skal til for å nå eit stort publikum.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 20. november 2012) 

TEATER

Faust for kids
Konsept: Hildur Kristinsdottir og Matilde Holdhus
Etter Faust av Johann Wolfgang von Goethe
Regi: Hildur Kristinsdottir
Scenografi: Petter Alstad og Bård Vaag Stangnes
Med: Maria Dommersnes Ramvi, Anders Høgli og Tora Nilsen
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim

Ei grenseoverskridande framsyning som syner at teater for barn ikkje treng å vere så pedagogisk, moralsk og ikkje minst lettfatteleg som vi er vande med å tru.

På 50- og 60-talet fanst det eit magasin som heitte «Illustrerte klassikere», og som i røynda var eit teikneseriehefte som populariserte kjende verk frå verdslitteraturen og gjorde dei tilgjengelege for folk flest. Då eg for mange år sia gjekk på skule i USA, fanst det hefte vi kunne kjøpe som ga enkle synopsis av dei mest omfattande og kompliserte verk slik at vi ikkje skulle trenge å lese originalen. For alt eg i mi naive vankunne veit, er slikt tilgjengeleg framleis og kanskje også på norsk. Mange kunne nok tenke seg slike lettvinte løysingar for å auke sin klassiske kapital utan for stor innsats, men sams for desse prosjekta er at ein like gjerne kunne kalle dei klassikarar for dummies. Dei er i beste fall resymé, og formidlar lite av kjensler, nyansar, idear og alt det underteksten i eit drama eller ein roman inneheld.

Bak denne temmeleg omstendelege innleiinga ligg eit forsøk på å forklåre lesaren kva «Faust for kids» ikkje er. Prosjektgruppa bak det som skal bli trilogien «Klassikere for kids» har langt høgare ambisjonar enn å lage resymé av den litterære kanon. Og dei er motige nok til ikkje berre å komprimere Goethes Faust ned til knappe tre kvarter, men også å gi han ei form som gjer han presentabel og truleg også fattbar for ungar ned til ti år. Det er dristig, ukonvensjonelt, og temmeleg imponerande, og om ikkje resultatet av første presentasjon var heilt vellukka på alle område, skal folka bak likevel ha enorm kred for forsøket og vilja. Eg gler meg til det som kjem.

Faust er ein vitskapsmann som ikkje er heilt ung lenger. Han les alle bøkene i verda, men di meir han les, di meir innser han kor lite han veit. Dette er diverre ganske kjend stoff også for alle oss som berre har lese brøkdelen av det Faust har konsumert. For å bøte på problemet, går han inn i ein allianse med djevelen sjølv der Faust for det første skal bli ung att, og i tillegg få meir kunnskap og oppleve kjærleiken. Til gjengjeld gir han Mefisto sjela si i pant. Som dei fleste veit, er det alltid ein Catch 22 ved slike alliansar, og det går, – ja nettopp, – til helvete  for vår mann. Slik er stenografiversjonen av Faust, og innhaldsmessig er ikkje «Faust for kids» mye lenger enn dette. Men ved godt spel, utsøkt miming, lyd- og rekvisitteffektar, og ved å ta seg særs god tid, uakta at det faktisk går ganske fort, greier det vesle ensemblet likevel å formidle stemningar, uhygge, det litt skumle, og ikkje minst dei større eksistensielle spørsmåla på eit vis som tar godt vare på originalen.

Det er fantastisk å sjå eit prosjekt som vågar å presentere noko tilsynelatande vanskeleg og utilgjengeleg i ei tapping som gjer det forståeleg for ungar ned til ti år utan at det blir tabloid, fordummande, eller overpedagogisk. Her var moralsk og pedagogisk hakkebakkelirumlarum fullstendig fråverande, og eg trur aldri eg har sett ei framsyning for barn som har hatt så stor tillit til publikummet sitt. Framleis er det sjølvsagt mye ein ikkje får med seg, og oppsettinga har ikkje heilt funne forma, men dette var meir enn godt nok til at eg gler meg til framhaldet, og er spent på kva som blir det neste.

TEATER

UREINT: Det er mye ureint farvatn i den store, norske oljereisa, og Angola er neppe noko unnatak. FOTO: STEFAN SCHRÖDER

 Ship o’hoi!
– en sjøreise fra Odalen til Angola
Av: Pia Maria Roll i samarbeid med Terje Nordby
Regi: Pia Maria Roll og Hooman Sharifi
Scenografi: Stefan Schröder
Video: Sabina Holth-Jacobsson
Med: Terje Nordby, Magdi Alandulesi, Janne Heltberg, Nigel Krishna Iyer og Trond Peter Stamsø Munch
Produsert av: Trøndelag Teater, Dramatikkens Hus og Black Box Teater
Studioscena, Trøndelag Teater

Oljevenetyret har gjort Noreg til verdas rikaste land. Er det for ubehageleg å sjå kva som skjuler seg bak rikdommen?

I dag blei Raftoprisen delt ut til den nigerianske miljøforkjemparen Nnimmo Bassey. Han har fått prisen for sitt mangeårige arbeid mot skadeverknadane av oljeutvinninga i Nigeria. I eit intervju med Bergens Tidende har han kritisert både Statoil og norsk oljepolitikk. Hadde Pia Maria Roll fått det som ho ville, trur eg ho gjerne hadde sett Nnimmo Bassey som del av oppsettinga «Ship o’hoi» som i går hadde Trondheimspremiere på Studioscena på Trøndelag Teater.

Eg har hatt gleda av å sjå dei tre siste produksjonane til Pia Maria Roll; «The street scene», «Over Evne III» og nå «Ship o’hoi», og alle har dei gjort noko med meg. Sams for dei er også at då eg fekk sjå dei i Trondheim, var dei alt melde i Klassekampen etter framsyning i Oslo. Med det var det ikkje noko meir å melde for meg. Men nå må eg berre ta bladet frå munnen likevel. «The street scene» er ei spooky framsyning som eg framleis, tre år etter at eg såg ho, ikkje får heilt ut av kroppen. Ho trefte noko i meg som blir for personleg til at eg skal skrive om det her og nå, men i alle fall var det eit heilt annleis teater enn eg var vand med, og noko så utrendy som eit politisk teater som ville noko og hadde ein agenda. «Over Evne III» følgde i same gate, og med ein utsøkt bruk av relativt vanlege folk som hadde ei sterk historie som fortente både ei scene og eit publikum.

Nå er Roll attende med eit retrospektivt blikk på det som er blitt heile nasjonens kollektive lykkepille, og som vi difor helst ikkje snakkar så høgt om. Det er olja som har gjort dette landet så uforskamma rikt, og det er på høg tid at nokon minner oss på kva for etiske og økonomiske krumspring dette har kosta.

Oljeeventyret starta med Phillipsfunnet i desember 1969, og utover syttitalet spratt plattformene opp utan korkje særleg diskusjon eller offentleg innsyn. Det var Texas og Clondyke for å bruke terminologi frå oljas «heimland», og vill vest med omsyn til arbeidsmiljø og tryggleik. Den 22. april 1977 skjedde det som ikkje kunne skje, vi fekk Bravo-utblåsinga, ei ukontrollert utblåsing det tok heile åtte dagar å stoppe. Med ei timing  teaterfolk berre kan drøyme om, hadde det nystarta Tramteatret urpremiere på oljemusikalen «Deep sea thriller» på Chateau Neuf berre tre dagar etter at utblåsinga tok til. Som ein overtyre til «Ship o’hoi» fortel Terje Nordby, tekstforfattar og sentral i Tramteatret, om dette før vi alle benkar oss for å ta del i den store, norske oljereisa gjennom farvatn som er ganske ureine, men som vi heile tida blir fortald ikkje er farlege.

Vi er ombord på supertankaren MT Neptun som saman med 180 000 tonn råolje tek oss frå Norskehavet, via Nordsjøen, Den engelske kanal, Biscaya, Libya, Midt-Austen, Suez, rundt Kapp og til Angola. Det er særs turbulente farvatn i dobbel tyding, men besetninga roar oss med at det ikkje er farleg. Skipet er solid, stort og tungt (som Statoil?), men det som i fysikken kallast inertia, på norsk treigheit, gjer at ein ikkje kan endre kurs i ei handvending. Metaforane til Statoil, Hydro og norsk oljepolitikk er mange for dei som vil sjå, og etter kvart kjem også historier som gjer at det ikkje er mye tvil om kva vi dagleg gjer oss blinde for.

I båe dei to føregåande produksjonane til Roll har ho nytta vanlege menneske som har ei eller fleire historier å fortelje. Slik også denne gongen. Skodespelaren Trond Peter Stamsø Munch er ein forteljar og styrmann som leiar oss gjennom farvatna, medan kollegaen Janne Heltberg fortel den naive historia til ein norsk biletkunstnar som var godtruande nok til å bli med på eit kunstprosjekt i Aserbadsjan, eit gjennomkorrupt og utfattig land, der ho ganske raskt forstod at ho ikkje hadde noko å gjere. Dei to andre deltakarane er revisoren, og etterkvart korrupsjonsjegeren, Nigel Krishna Iyer, som også var med i «Over Evne III», og den libyske Magdi Alandulesi. Iyer syner oss med økonomens nøkterne språk korleis enorme summar blir overførte frå Hydro og Statoil til det som tilsynelatande kan vere greitt nok, men som syner seg å vere private konti i ulike skatteparadis. Olja smørar bokstaveleg tala verdas mest korrupte og bestialske regime. Det nøkterne og økonomisk upersonlege blir atskillig sterkare når Magdi Alandulesi på lågmælt vis og utan nokon dramaturgisk hjelp fortel si ekstremt sterke historie frå eit liv på solsida i Libya, som klassekamerat av ein av Ghaddafis søner, til fengsling, tortur, flukt og redsle. Det var utruleg stutt avstand mellom hovudkvarteret til norsk oljeindustri i Tripoli, Ghaddafis bustad, Alandulesis heim og huset der han blei torturert.

Etter langvarig manøvrering kjem MT Neptun fram til Angola der mye av framtida truleg ligg for norsk oljeindustri, men der korrupsjonen også er motsett proporsjonal med ytringsfridom og demokrati. Og der sluttar framsyninga med ei oppmoding om å gå på Youtube og sjå rapparar som med fare for eige liv fortel om situasjonen i dette vestafrikanske landet som skal vere med på å trygge pensjonsfond og ytterlegare velstand for oss vanlege, sakeslause nordmenn i åra som kjem. Det smaka ikkje godt!

Oljeindustrien er verdas største økonomi, og er gjennomkorrupt. Olja gir smurning (i dobbel tyding og vel så det) til mange av dei mest korrupte regima i verda, og norsk oljeøkonomi er i høgste grad del av kalaset. Pia Maria Roll fortel oss dette som vi kanskje alt veit, men helst ikkje vil vete. Det er sterkt, det er politisk, og det er sjølvsagt einsidig. Difor kan ein innvende at Roll har laga dokuteater utan motførestellingar. Eg har ikkje slike innvendingar. Tida er overmogen for eit oppgjer med oljekapitalen. Det er 101 år sia amerikansk høgsterett tvang Standard Oil til å dele seg opp i fleire selskap, men etter det har dei fleste regjeringar latt oljeindustrien vere i fred, og i realiteten få diktere verda. Både i eit demokratisk, økonomisk og etterkvart ikkje minst i eit miljøpolitisk perspektiv, er det på tide å gjere noko. Giske blir i dag kritisert for at han blandar seg inn i styringa av statsselskapa i for stor grad. Eg trur Roll meiner han er alt for passiv.

ENGLAR?: I Jo Strømgrens univers er englane ganske spraglet. FOTO: GT NERGAARD

TEATER

Jubileet
Av Jo Strømgren
Regi, koreografi, scenografi og kostyme: Jo Strømgren
Med: Janne Kokkin, Kingsford Siayor, Herbert Nordrum, Marianne Meløy, Trond-Ove Skrødal, Hildegunn Eggen og Martha Standal
Trøndelag Teater, Gamle scene.

Ein leiken, surrealistisk, laussloppen og velspela komedie med store visuelle kvalitetar.

Trøndelag Teater er 75 år, og feirar seg sjølv og restaureringa av den snart 200-årige Gamle scene med ein urpremiere skriven, koreografert og regissert av Trondheims eigen Jo Strømgren. I 2010 sette han opp «Pseudonymet» på Trøndelag Teater, ein kjempesuksess då produksjonen omsider var premiereklar etter to langvarige utsettingar, mellom anna på grunn av at skodespelaren Janne Kokkin brakk beinet i prøveperioden. Som førre gong vel Strømgren først ut ensemblet, og deretter skriv han rollene for castinga si. Då set ein ikkje inn ein understudy på premieredagen. Jubileumsframsyninga på Gamle scene blei på mange vis eit metastykke om teatrets indre liv og samstundes ein parafrase over lagnaden til «Pseudonymet». Det er intelligent og artig gjort, men med mye internhumor der låtten fort kan sitte lausare hjå dei som har sitt daglege virke i Thalias teneste.

Det er jubileum og premiereklårt på teatret. Fanny (Janne Kokkin), ensemblets diva (ikkje berre av kunstnarlege grunnar!) vaknar opp etter generalprøva, litt for mange Campari, og ein kraftig bilkollisjon, – ikkje i baronens seng, men på sjukehuset. Ille tilreidd og med brot i det meste, konstaterer ho tilfreds at nå blir det utsett premiere, berre for å innsjå det generasjonar av folk har oppdaga før ho: kyrkjegardane våre, og for så vidt også sjukehusa, er fulle av uunnverlege menneske! Dramaturgen (Herbert Nordrum) tek grep på premieredagen, ensemblets skårunge, Maria, har på eiga hand lært seg heile rolla til Fanny. Og ikkje nok med det. Ho er også i stand til å danse slik at mye av den strokne koreografien nå kan bli tatt inn att. Dei fleste vil vel kunne kjenne seg att i Fannys manglande entusiasme ved å sjå seg forbigått av ungdomen.

Men i Strømgrens univers er det fleire tema enn som så. Både sjukehuset og teatret er karikerte og overspela for å skape den naudsynte absurditeten, men ikkje heilt utan snev av sanning. Gamle stereotypiar og fordommar får her nye liv, men på eit vis som latterleggjer dei i staden for å sementere. På teatret syner det seg å vere fleire intrigar i garderobane enn på scena, og på sjukehuset er teieplikt og empati kanskje ikkje det første som renn ein i hu når vi møter den sjølvmedvetne og eigenrådige pleiaren Mari (Hildegunn Eggen) som så absolutt ikkje let seg blende av ein tilfeldig teaterdiva. Inn i dette Strømbergske surrealistiske menasjeriet får vi òg ein aborterande medpasient (Marianne Meløy), mannen hennar (Trond-Ove Skrødal) og teatrets unge sivilarbeidar og Fannys vesle tidsfordriv (Kingsford Siayor). Etter kvart som Strømgren nøstar opp intrigen, syner det seg at alt heng saman med alt, og kanskje vel så det, jamvel om han også stundom leikar seg med å føre publikum bak lyset ved å legge ut blindspor som vi let oss lure av. Verda er så openbert ei scene der vi alle spelar roller, det tilsynelatande er ikkje sanning, og bak englefasadar er ikkje alt like vakkert.

Bakteppet i «Jubileet» er heilt spesielt. Denne gongen er koreografien blitt ein særs integrert del av oppsettinga. Til eit treffsikkert utval musikk med Nina Simone, er bakscena fylt av dans og koreografert rørsle, først og fremst av Martha Standal som visualiserer kjensler og absurditetar vakkert og humoristisk, og etter kvart med tidvis temmeleg surrealistisk dansefølge frå resten av ensemblet.

«Jubileet» er ein laussloppen, absurd og leiken komedie som i tillegg har store visuelle kvalitetar. Intrigen er komplisert, men likevel enkel. Strømgren kunne nok ha stramma inn nokre av scenene ein del, men med eit ensemblespel av høgste klasse, og med overspel akkurat på grensa, blir timinga likevel meir enn god nok. Trøndelag Teaters jubileumsfeiring har fått ei særs verdig markering!

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 15. oktober 2012.)

TEATER

KUNST?: Er kjærleiken ein kunst, eller kan ein lage kunst av kjærleiken? FOTO: FOTO.SAMFUNDET.NO

The Shape of Things
Av: Neil LaBute
Omsett av: Trond-Atle Farestveit
Regi: Mina Rype Stokke
Scenografi: Lina Linnea Aspen og Marie Riiser Haugerud
Kostymedesign: Marthe Sofie Øhra
Med: Emma Sigridsdatter Jones, Petter Rossvoll, Kjell-Roger Lange og Rosilin Varughese
Studentersamfundets Interne Teater (SIT)
Knaus, Studentersamfundet i Trondhjem

Finst det etiske reglar også for kunsten, og går det grenser for kor langt du kan sette i scene eit anna menneskes liv?

Den amerikanske dramatikaren og filmregissøren Neil LaBute (f. 1963) har hausta mye ære for både filmar og drama, men etter det eg kan sjå er det stort sett berre filmane hans som er viste i Norge. «The Mercy Seat» var eitt av dei første amerikanske drama som omhandla 11/9, og det blei framført som lesestykke av Oslo Internasjonale Teater i 2011, men sett bort frå dette, ser det ikkje ut til at LaBute er blitt framført på andre norske scener, i alle fall så langt ein kan sjå på eit vanleg nettsøk. Studentersamfundets Interne Teater (SIT) har nå hatt norgespremiere på «The Shape of Things», og oppsettinga gav absolutt meirsmak. Vakkert er det ikkje, men desto meir engasjerande, slik eg forstår at det meste av LaButes dramatikk er.

Adam (Petter Rossvoll) er ein relativt vanleg og anonym litteraturstudent, rett nok med ein del av fagidiotens nerdetrekk, men ikkje verre enn dei fleste. Han sper på studiefinansieringa med to bijobbar, der den eine er på eit kunstgalleri. Dit kjem kunststudenten Evelyn (Emma Sigridsdatter Jones) ein dag. Ho er ein helt annan type enn Adam, atskillig meir rett på, og ikkje så reint lite provoserande. Ein spennande, litt aparte, og temmeleg keitet samtale finn stad, og søt musikk oppstår. LaBute lar oss følgje utviklinga i det heftige og etterkvart stormfylte forholdet mellom Evelyn og Adam, og syner oss korleis Adam gradvis endrar seg, får av seg bilringane, fiksar sveisen, kjøper seg betre klede, får meir sjølvtillit og alt i alt ser ut til å bli ein ganske likandes kar. Dei to vennene Phillip (Kjell-Roger Lange) og Jenny (Rosilin Varughese) er ikkje udelt begeistra for korkje Evelyn eller utviklinga til Adam, og vi blir vitne til fleire direkte og ganske ubehagelege konfrontasjonar.

Som tittelen meir enn antyder, er det ikkje nødvendigvis slik at alt er som det artar seg. Utan å røpe for mye, tar handlinga til slutt ein ganske dramatisk og uventa vending, og frå å vere eit artig og intelligent kammerspel med mye god tekst, får vi med eitt kasta på oss ganske store etiske spørsmål rundt kunstens autonomi frå etikk og vanleg folkeskikk. Problemstillingane frå debatten om Knausgårds utlevering av slekt og venner fortonar seg som ein flau vind samanlikna med dette. Det er provoserande, men samstundes presentert på eit vis som ikkje gjer det heilt eintydig å konkludere. Om dette blir kryptisk, får de gå og sjå sjølve. Meir vil eg ikkje røpe.

Teksten er omsett til eit relativt munnleg norsk av Trond-Atle Farestveit, og dialogen fell i hovudsak ganske naturleg. Det er mye tekst, mange sceneskift, og sparsamt med scenografi å hjelpe seg med. Dei fire på scena leverer solide og gode rolletolkingar, og særleg imponerer Emma Sigridsdatter Jones i rolla som Evelyn.  Instruktøren Mina Rype Stokke har laga eit tett og intenst kammerspel, men har ikkje heilt fått til dei særs gradvise overgangane frå hyggelege samtalar til open konflikt. Her manglar det noko på nyanseringa, og stemningsskifta kjem litt for brått, men i det store og heile blir dette ein bagatell i ein elles velprodusert framsyning som slett ikkje er av dei enklaste å sette opp.

TEATER

SKUFFAR OG SKÅP: Frå skjulte rom blir det trylla fram eit vakkert lite univers. FOTO: ANNE VIJVERMAN

Book burning
Av Pieter De Buysser og Hans Op de Beeck
Framført av: Pieter De Buysser
Scenografi: Hans Op de Beeck
Bastard scenekunstfestival, Teaterhuset Avant Garden

Med klokkartru på både publikum og fortellinga held Pieter De Buysser oss fast med eit nesten to timars fortellarteater.

Jamvel om vi i vår digitale tidsalder har høve til å katalogisere og lagre uendelege mengder data, har menneska framleis behov for å skjule, gløyme, gøyme eller slette fakta. Kanskje meir enn før ettersom datalagringsdirektiv, overvakingskamera, DNA-spor, digitale avtrykk og you name it gjer liva våre opne, tilgjengelege og ikkje minst sårbare. På eine sida Wikileaks, og på den andre retten til eit privatliv.

Dette er det forfattaren og skodespelaren Pieter De Buysser og kunstnaren Hans Op de Beeck har tatt som utgangspunkt for ein både underhaldande og vakker fabel i form av gamaldags fortellarteater og særs enkel, men likevel så komplisert og opplevingsrik scenografi. Aleine med berre ei stor kiste tar De Buysser til å fortelle ei historie med mange lag og digresjonar. Lågmælt, men ganske entusiastisk set han oss inn i livet sitt som katt, etter kvart som Schrödingers katt, og til slutt som ven av ein person omgitt av møll. (!) I nesten to timar held han oss i age med ei fortelling som er mangefasettert og spennande nok i seg sjølv, men som likevel berre er ein illustrasjon av det han vil formidle. Du skal ha ganske god tillit til både publikum og historia for å våge ei så sakte framføring utan korkje særleg dramaturgi eller regi. Den klokkartrua har han, og det var godt å bli fortald til.

Men han har også ein god hjelpar.  De Buyssers kiste er ikkje den enkle kista vi trur, men eit lite kunstverk og ei sanseoppleving i seg sjølv. Ho er full av skjulte skuffar og skåp som han gradvis og særs forsiktig avdekkar. Dei avslører gamle spor, fortel, kompletterer og illustrerer. I eit nydeleg samspel mellom denne visuelle magien og ei fjetrande historie, greier han på sitt ekstremt lågmælte vis å seie mye vesentleg. Trass i forma er det ei uvanleg sterk politisk ytring vi blir vitne til, men nettopp på grunn av forma så langt frå det agitatoriske som det er mogeleg å kome.
(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 13. september 2012)

DANS

SYNLEG: Er det vi ser og det som er synleg det same? FOTO: KURT VAN DER ELST

Nothing’s for something
Av Heine Avdal og Yukiko Shinozaki
Skapt og framført av:  Heine Avdal, Brynjar Åbel Bandlien, Fabrice Moinet, Taka Shamoto, Oleg Soulimenko og Yukiko Shinozaki
Lyddesign og elektronikk: Fabrice Moinet
Lysdesign og teknisk ansvarleg: Hans Meijer
Bastard scenekunstfestival, Olavshallen, Lille sal

Alt er rørsle, og objekta er berre illusjonar på netthinna. Eller?

Det er langt mellom kvar gong eg i så stor grad lar meg forføre som i denne uvanleg vakre, spesielle og tankevekkande produksjonen til Heine Avdal og Yukiko Shinozaki. Stikkordet deira er å synleggjere det usynlege. Spor er så mangt, nokre blir viska ut med ein gong, nokre varer tilnærma evig, og nokre blir synlege ved sitt eige fråver. Er dette komplisert å forstå? Nei, ikkje etter å ha sett dette Brusselbaserte kompaniets leikne, poetiske, og ikkje så reint lite filosofiske framsyning, ei visuell gåve til publikum.

Det tar til som eit vanleg scenebilde med alle teppa nede. Litt spesielt kanskje at teppa heng i store grå heliumballongar oppunder lysbrua, men elles er alt normalt. Vi ventar på at teppet skal gå opp. Så tonar den ultimate wienervalsen «An der Schönen Blauen Donau» ut over høgtalarane, og forsiktig, særs forsiktig tar teppa, eller draperia til å danse. Ja, tru det eller ikkje, men dei dansar vals! Det er magisk, og utruleg vakkert. Men kva skjuler seg bak? Kva er det vi ikkje ser? Etter ei stund, og ganske gradvis kjem menneskelege lemmar til syne før draperia etter kvart forsvinn og vi får særs synlege teppeførarar som med rørsle og dans forflyttar seg saumlaust i eit sakte strobolandskap. Like saumlaust og forsiktig dukkar projiseringar av enkle strekteikningar opp, eit projisert bylandskap, og ikkje minst omrissa eller avtrykka av folka som etter kvart forsvinn frå scena. Personleg fekk eg assosiasjonar til dei måla omrissa vi ofte ser i byane, og som syner kor noko kriminelt eller valdeleg har skjedd. Det blei litt skummelt.

Men så tek Avdal og Shinozaki oss attende til poesien. Til tonane av fugleskrik og storbylarm dansar ni kvite, opplyste og omlag meterstore ballongar gjennom scenerom og sal, rett over hovudet på oss, og styrt av sinnrik elektronikk og nesten usynlege propellar. Eg legg meg attende i stolen, og vil at dette skal vare evig. Ser eg det eg ser? Og er dette røyndom? Avdal og Shinozaki har gjenskapt barndomens undring og stilt meg ein god del eksistensielle spørsmål. Og det utan å seie eit ord.
(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 12. september 2012.)

TEATER

ELEGANSE: Alle seier at Jeppe drikk, men ikkje at det er med slik stil. FOTO: GT NERGAARD

Jeppe på Bjerget
Av Ludvig Holberg
Bearbeidd av: Øyvind Osmo Eriksen, Ingrid Weme Nielsen og Matilde Holdhus
Regi og koreografi: Øyvind Osmo Eriksen og Ida Wigdel
Musikk: Øyvind Osmo Eriksen
Scenografi og kostyme: Dagny Drage Kleiva
Med: Jan Sælid, Silje Lundblad, Espen Klouman Høiner, Hans Petter Nilsen m. fl.
Trøndelag Teater, Hovudscena

Det hjelper ikkje med godt spel når komedien korkje har brodd eller er morosam.

Ein god komedie bør ha brodd og vere full av humor. Trøndelag Teaters oppsetting av «Jeppe på Bjerget» har ingen av delane. Då hjelper det lite med god koreografi, fin musikk og særs bra spel av Jan Sælid i hovudrolla. I tillegg til Jeppe, er det publikum som denne gongen vaknar i baronens seng utan å forstå kva som går føre seg, og vi kjenner oss nok meir i slekt med Obstfelder enn Holberg der vi undrar oss på kva for klode vi har hamna på.

Jeppe på Bjerget var ein av Trøndelag Teaters første produksjonar då det blei skipa for 75 år sia. I jubileumssesongen har teatret ønska å modernisere den 290 år gamle, nærast ikoniske komedien om den drikkfeldige og litt ynkelege Jeppe som lar seg tyrannisere av kona, Nille. I originalen til Holberg blir Jeppe spela eit puss ved at han i fylla blir lagt i baronens seng. Når han vaknar, blir han etter kvart overtydd om at han er baron. Deretter syner Holberg oss korleis makta korrumperer og stig til hovudet på stakkars Jeppe før det blir maskefall og attende til kvardagen. Alt dette er for så vidt med også denne gongen, men nå blir Jeppe lurt inn i ein såpeaktig realityserie som har skrantande sjåartal, og som treng litt action.

I ein merkeleg og dels uforståeleg miks av ulike settingar frå ein mellomkrigspub til Paradise Hotel og vidare til ein parodi på eit tribunal, følgjer vi Jeppe medan scenografiske einskildelement blir trilla fram og attende på ei elles fullstendig ope og nake scene. Ideen med å plassere Jeppe i eit realityshow er kanskje god, og sikkert meint som eit kritisk skråblikk på samtida, men resultatet er eit tilnærma kaos utan særleg mål og meining. Ideen er vel heller ikkje heilt ny. Shakespeare var sjølv inne på temaet då han i «As you like it» sa at heile verda er ei scene. Og filmen «The Truman Show» frå 1998 dyrkar ideen til fulle og gjer heile tilveret til ei konstruert verd. Denne produksjonen av Jeppe er i slekt med båe, men fell mellom alt for mange stolar avdi han ikkje greier å samle trådane og bestemme seg for kva han vil. I staden blir det ei lite morosam vareopptelling av likt og ulikt der vi vekslar mellom syttenhundretalets mektige adel, mellomkrigstidas brune kneiper og ei nåtid der alt er fiksjon og ingenting er ekte.

Dagny Drage Kleiva har dei siste åra levert mye framifrå scenografi på Trøndelag Teater, men denne gongen fungerer det ikkje. Når den enorme hovudscena er heilt ope, det er forstyrrande aktivitet av skodespelarar og scenearbeidarar som ventar på entré, og det berre er eitt og anna element som blir trilla fram og attende på scena, er det vanskeleg å vite kva ein skal konsentrere seg om.

Hadde det ikkje vore for tre viktige og forsonande trekk, ville dette diverre ha vore totalt havari. Regien til Øyvind Osmo Eriksen og Ida Wigdel er sprikande og dels uforståeleg, men koreografien deira desto betre. Ein del stiliserte danseopptrinn gir framsyninga ein estetisk dimensjon, og det same kan ein også seie om den nykomponerte musikken til Øyvind Osmo Eriksen. Og så er den sosialt fullstendig dysfunksjonelle Jeppe ganske vakkert og vart framstilt av Jan Sælid i ei nydeleg blanding av diskret mimikk og akkurat passe overspela faktar på grensa til det akrobatiske, og med ikkje så reint lite eleganse.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. september 2012)

TEATER

SEXISME: Torneroses prins syner seg å vere ein gra og valdeleg kanin. FOTO: LENA KNUTLI

Prinsessedrama
Av Elfriede Jelinek
Omsett av Torgeir Skorgen og Matilde Holdhus
Regi og bearbeiding: Hilde Brinchmann
Scenografi og kostyme: Ingrid Tønder
Med: Cici Henriksen, Olve Løseth, Ingrid Bergstrøm, Mads Bones og Kine Bendixen Trøndelag Teater, Studioscena

Underhaldande om mytar og kjønnsroller, men ikkje spesielt provoserande.

Heile tida omgir vi oss med mytar, og det er ikkje alltid lett å sjå røyndomen og sanninga bak alle dei sminka historiene. Både i eventyra og i vekeblada blir vi fortalde om prinsesser og prinsar, om hundreårssøvn, froskar og evig lykke. Røyndomen er langt mindre glamorøs, og dette har den austerrikske forfattaren og dramatikaren Elfriede Jelinek tatt tak i. «Prinsessedrama»  er opphavleg fem monologar skrive for omlag ti år sia. Det er eitt av Jelineks mest spela drama, men er ikkje blitt sett opp i Norge før nå. Onsdag var det norgespremiere på Trøndelag Teater der dei fem monologane er kappa ned til tre: «Snøkvit, Tornerose og Jackie». Dei tar opp ikkje fullt så kjende sider ved historiene om og bak Snøkvit, Tornerose og Jackie Kennedy Onassis.

Elfriede Jelinek fekk nobelprisen i litteratur i 2004, og er ein kontroversiell og radikal forfattar som tar opp politiske saker utan å skjele til kva som sel og er populært. Kjønnsroller er ofte tema, og i «Prinsessedrama» freistar ho å syne korleis vi skapar roller og posisjonar ut frå nettopp det mytiske. Som illustrasjon nyttar ho to kjende eventyr og ei like godt kjend historie frå røyndomen. For å understreke kjønnsperspektivet, har teatret vald å skilje publikum slik at kvinnene sit på eine sida av salen og mennene på den andre. I tillegg til at vi heile tida har det andre kjønnet og deira reaksjonar som bakteppe, spelar skodespelarane også medvite på dei to leirane.

Vi tar til med Snøkvit (Cici Henriksen) som møter Døden i form av ein jeger (Olve Løseth). Mellom dei to utspelar det seg ein tidvis absurd, men likevel leiken og ganske humoristisk samtale om relativt eksistensielle spørsmål, særleg knytt til kva som er sanning. I møte med Døden går det sjølvsagt til helvete, og dvergane som vi berre anar som ei svak lydkulisse, kan gjere lite frå eller til.

Deretter entrar ein parodisk prins (Mads Bones) scena utkledd som ei flyvertinne frå sekstitalet. Med stor patos, og eit endå større sjølvbilde høgg han seg veg til han finn Tornerose (Ingrid Bergstrøm) som han vil vekke til live med eit kyss trass i snorking og dårleg ande. Nok ein gong er det duka for eksistensielle spørsmål der prinsen trur han er Gud, og Tornerose er uviss på kven ho er nå når ho er vaken. Her er framsyninga på sitt beste og mest intense fordi godt spel er kombinert med mye både intelligent og surrealistisk tekst. Det som skulle bli ei livslang lykke, blir i staden ein sexistisk maktkamp der prinsen syner seg å vere valdeleg, og langt frå heroisk og riddarleg. I dei spektakulære og fantasifulle kostyma til Ingrid Tønder, blir han dessutan ganske ynkeleg.

Det siste tablået er historia til Jackie Kennedy (Kine Bendixen). Det er fortellinga om drap, utruskap, Marilyn Monroe, piller og kjønnssjukdommar, og i motsetnad til dei to første, er dette ein verkeleg monolog.

Mathilde Holdhus og Torgeir Skorgen har omsett teksten til eit konservativt, men relativt munnleg bokmål med mange språklege sidesprang. I Ingrid Tønders minimalistiske scenografi blir dei fantasifulle kostyma hennar effektfulle kontrastar som understrekar det tidvis absurde i teksten. Hilde Brinchmanns regi er ambisiøs, og lukkast i hovudsak i dei to første scenene der dramaturgien blir tatt godt vare på ved at det er to personar som kontrasterer og utfordrar kvarandre. Men siste akt med Jackie Kennedy er blitt ein lang monolog der Kine Bendixen har fått alt for lite å spele på.

Elfriede Jelinek er ein omstridd og radikal forfattar. Det er mogeleg at «Prinsessedrama» kan vere kontroversielt i det konservative Austerrike, men – med det atterhaldet at denne meldaren er mann, og såleis sat på feil side av salen – er det lite i denne produksjonen som er eigna til å provosere i Norge i dag. God og intelligent tekst, og ein bra porsjon litt surrealistisk humor, men mye var ganske føreseieleg.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 1. september 2012)

TEATER

LUFTIG: Oberon vil gjerne ha styring, men Pukk får det ikkje alltid til. Akrobatisk spel og luftige sprang derimot... FOTO: MARTHA STANDAL

En medtsåmmårnattsdrøm
Av William Shakespeare
Omsett og gjendikta av Hans-Magnus Ystgaard
Regi: Øyvind Brandtzæg
Komponist: Erlend Jentoft
Scenografi: Marie Steen Löwendahl
Koreografi: Martha Standal
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Med: Ståle Tørring, Stian Hovland Pedersen. Cengiz Magnus Nereid, Petter Winther Gåre Søraunet, Madeleine Nilsen, Kathrine Strugstad, Rickard Skjong, Martha Standal, Gunnar Eiriksson m. fl.
Produsert av Rabarbrateatret og framført i ein bakgard på Bakklandet i Trondheim

Absurd, litt inntrøndersk, og akkurat slik ekte folkekomedie skal vere.

Den som trur Shakespeare er vanskeleg tilgjengeleg og uforståeleg teater bør snarast ta seg ein tur til Brubakken 12 på Bakklandet i Trondheim. I den ikkje heilt velstelte bakgarden får du sjå ei oppsetting av Ein midtsommarnattsdraum slik du aldri har sett han, – velspela, særs underhaldande, og i tillegg klårt og forståeleg så det held.

Denne tidlege Shakespeareteksten er noko av det mest fornøyelege han har skrive, og har eigentleg korkje mye moral eller særleg djupare botn. Vi får tre-fire parallelle fortellingar som på eit vis dreg seg saman til ei sams historie mot slutten, mye humor, ein god porsjon meta, og nokre plot som den gamle meister har stole ideen til både her og der. Stykket blei truleg skrive som underhaldning til eit bryllaup, og tema og innhald er godt samanraska tjuvgods frå antikkens Hellas til 1500-talets London. Midtsommarnattsdraumen er mye spela, men jamvel om dette er folkekomedie av beste slag, ber dei fleste omsettingane preg av litt for stor respekt for gamal, oppstylta engelsk. All ære til både André Bjerke og Halldis Moren Vesaas for gode omsettingar, men det er den inntrønderske varianten til Hans-Magnus Ystgaard som verkeleg set skapet på plass.

Under Catrine Telle si leiing på Trøndelag Teater laga Ystgaard ei gjendikting på Sparbudialekt. Ho fekk tittelen En Medtsåmmårnattsdrøm, og blei framført på hovudscena på teatret i 2002. Det var ei frodig og framifrå oppsetting. Men sjølvsagt innafor dei rammene som blir sette av ei hovudscene på eit større institusjonsteater. Nå har skodespelaren Øyvind Brandtzæg, sjølv tilsett ved Trøndelag Teater, tatt han heilt ut, – det vil seie, tatt oppsettinga rett ut i naturen og folkedjupet der ho høyrer heime, og med ei respektløyse som det verkeleg står, – ja nettopp, – respekt av.

I eit for meg hittil ukjend strok bortafor Snåsa og vekkenfor Sparbu ligg dalen Athen der folk lever som dei gjorde for fleire hundre år sia sjølv om eitt og anna meir moderne remedium av og til på uforklårleg vis finn vegen dit. Ein draum for antropologar med andre ord, men staden er beskytta av diverse over- (eller var det under-)jordiske vesen som held han fri frå alskens modernitet, og i pakt med naturen. Her har Brandtzæg plassert heile menasjeriet frå Shakespeare, og i samfulle to og ein halv time får vi rulla ut dei parallelle historiene på folkeleg mål, og ikkje minst med burlesk, surrealistisk, men likevel særs forståeleg spel.

Ystgaard har verkeleg boltra seg i gjendiktinga, leika seg med ord og vendingar, og fått fram ei mengd med humoristisk undertekst. Han har kvitta seg med fleire hundreårs distanse, og gjort teksten levande, nær, og kanskje meir opp til det opphavlege enn ein skulle tru. Skikkeleg og ekte folkekomedie må jo vere på eit folkeleg og forståeleg språk.

Øyvind Brandtzæg har etter kvart solid røynsle som skodespelar, og for snaue to år sia fekk han sitt definitive gjennombrot som Mattis i Fuglane av Vesaas. Eg har følgt han i mange år, men kan ikkje hugse å ha sett han som instruktør før. Det er i så fall ein formidabel debut! Fullstendig respektlaust set han opp Shakespeare som ei heilaftans oppsetting i to akter i eit villnis av ein uflidd bakgard, og med eit ensemble han har raska saman frå høgt og lågt. Her er somme frå Trøndelag Teater, ein del musikalartistar, nokre frå skodespelarutdanninga på HiNT, litt BUL, og kanskje også SIT for alt eg veit. Og kor han har funne resten, må gudane vete. Men med stram regi og framifrå personinstruksjon har han fått dei til å dra det heile i lag, og til ei oppsetting publikum vil tenke attende på i glede i lang tid framover. Heile 22 roller fordelt på 17 aktørar, mange sceneskift, mye vanskeleg logistikk på ei uhandterleg scene, og der tekniske nyvinningar som mygg og lyssetting er komplett fråverande. Og likevel så vellukka! Det blir i snauaste laget å seie at dette var imponerande.

Det er som sagt mange ulike historier som blir fortalt i Medtsåmmårnattsdrømmen, og det er eigentleg ingen hovudperson eller helt. Men Pukk er likevel ein gjennomgangsfigur som på ulike, og ikkje alltid like vellukka vis, freistar å sy det heile saman. Ståle Tørring er høgt og lågt i denne småjævelrolla, og framfører ho tidvis nesten akrobatisk. I samspelet med Stian Hovland Pedersen som Oberon får vi stadige prov for at det kan gå like ille når gudane (og jævlane) tuklar med naturen, som når vi andre freistar å fikse på skaparverket. Det øvrige ensemblet leverer imponerande truverdige og frodige rolletolkingar. Madeleine Nilsen og Kathrine Strugstad er direkte, tydelege, infame og ganske aggressive som dei gamle venninnene Helena og Hermia, Rickard Skjong er myndig som Thesevs, og ikkje minst sjarmerar Gunnar Eiriksson dei fleste med si langt frå smålåtne tolking av amatørskodespelaren Rennbom som har eit sjølvbilde så stort som heile scena.

Erlend Jentoft har skrive ny musikk til oppsettinga, og det er blitt ei herleg sjangerblanding som står godt til det surrealistiske som skjer på scena. Songprestasjonane er òg forbausande bra, og lyden ber godt jamvel om dette er verkeleg «unplugged». Scenografien til Marie Steen Löwendahl består stort sett av fornuftig og naturleg bruk av det som finst av topografi, bygningar og vegetasjon i denne bakgarden, og syner at det er godt mogeleg å lage bra teater utan alt for mange rekvisittar og tekniske hjelpemiddel.

Når vi får teater fullstendig utan daudpunkt, går to og ein halv time som ein draum, sjølv om vi sit i ein kald bakgard og på ikkje alt for gode sete. En Medtsåmmårnattsdrøm er i Øyvind Brandtzægs regi blitt ein særs underhaldande, burlesk, frodig, absurd, humoristisk og velspela folkekomedie i ordets rette tyding.