Amund Grimstad

SUFFLIREKVISITTAR: 40 grams papir bråkar minst, gule ark gir ikkje refleks, lampa må vere Flos og dressen grå. FOTO: OLE EKKER

TEATER 

Suffløren    
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av Andreas T. Olsson
Omsett av Trond-Ove Skrødal
Regi, scenografi og kostyme: Line Fougner Christensen
Med: Trond-Ove Skrødal og Gerd Aaker

Mye god internhumor og ein uvanleg bra finale, men vegen fram var i lengste laget.

Frå den klassiske suffliboksen har suffløren, scenekunstens tryggingsnett, bistått og hjelpt skodespelarar gjennom alle tider. Nå er han etter kvart hamna i ein langt synlegare posisjon midt på første rad, om han ikkje då blir offer for tidas innsparing og rasjonalisering. Dette og meir til er det den unge svenske skodespelaren og dramatikaren Andreas T. Olsson tok opp i «Sufflören – en teaterviskning» som han skreiv som avgangsframsyning på teaterskulen i 2013. Same haust blei monologen framført på Dramaten i Stockholm der han gjorde stor suksess. Nå har Trond-Ove Skrødal omsett teksten, og laurdag var det norgespremiere på Trøndelag Teater med nettopp Skrødal i hovudrolla, og med Gerd Aaker, som har vore sufflør ved teatret i førti år, i ei sjarmerande birolle.

For den som hugsar Peter Sellers i filmen, «Being there», om den enkle gartnaren Chance som levde eit liv i fiksjonen, er her mye å kjenne att. Vår sufflør er kunnskapsrik så det held, kjenner sine klassikarar, verseføter og vanskelege omgrep, han kan replikkane på rams, har fingertippkjensle med omsyn til timing, for ikkje å snakke om lydnivå og retning på si langt frå kviskrande hjelp. Og han er nøye og stolt. Manus blir prenta ut på spesialimportert gult 40 grams papir som korkje støyar eller blendar publikum. Og leselyset hans kjem sjølvsagt frå ei kostbar italiensk Flos-lampe. Alt er planlagt, regissert og skrive ned. Men teater er ikkje livet, og vår mann er så innlevd i fiksjonen at kvardagen som korkje har manus eller regi, blir vanskeleg.

Om dette har Olsson skrive intelligent og kunnskapsrikt som ein hyllest til teatret, men først og fremst til ei av dei mange unnselege yrkesgruppene som er heilt naudsynte for å skape stor kunst. Frå sin anonyme plass ser suffløren skodespelarar som er høge på seg sjølve, men som gjer irriterande feil, og i denne framsyninga får han på sjarmerande vis kome fram på scena og fortelje om faget sitt, kjærleiken til dramatikken, frustrasjonane og indirekte kor dårleg han er til å takle det som ikkje er på scena.

Framsyninga har eit logisk problem. I opninga er det eitt eller anna som har gått feil, suffløren hamnar i rampelyset og deretter på scena, men kva han gjer der, og kvifor han held fram med å vere der, er litt vanskeleg å fatte. Men når ein godtek det, og let framsyninga bli sufflørens «five minutes of fame», så er her mye å gle seg over. Skrødal skildrar suffløren med kjærleik, innleving og mye lun humor sjølv om oppsettinga er grunnleggjande trist. Det seier seg sjølv at teaterreferansane må vere mange, men tidvis blei humoren vel intern og referansane for kompliserte. Langt betre blei det der Skrødal hadde gjort lokale tillempingar og latt kjende norske regissørar og teaterkritikarar få gjennomgå. Ein merka tydeleg på responsen i salen at Marit Moum Aune er langt betre kjend for det trønderske publikummet enn Cyrano de Bergerac. Framsyninga har ein sjeldan god og poengtert finale, men i Line Fougner Christensens regi, er vegen fram blitt i lengste laget. Referansane er for mange og kompliserte og logikken haltar litt. Men det er likevel blitt ei lun og varm framsyning, ein hyllest til ein liten mann og ei unnseleg yrkesgruppe. Og ei lita konfekteske for den som er glad i teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 23. februar 2015.)

HAVSENS BUNN: Når Eyolf druknar, tar han i realiteten foreldra med seg, samstundes som han framleis står som ein mur mellom dei. FOTO: OLE EKKER

TEATER

Lille Eyolf
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av Henrik Ibsen
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Bård Lie Thorbjørnsen
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Mikael Gullikstad
Med: Kenneth Homstad, Renate Reinsve, Ingrid Bergstrøm, Mads Bones, Kine Bendixen og Filip Flaten-Hoff/Erling Johannes Rinnan Green

Ei symboltung og velspela oppsetting som ved å femne om alt for mye, slit med å finne retninga.

«Lille Eyolf» frå 1894 er eitt av Ibsens siste drama, og som i dei tre andre samtidige, er det nok ein gong meisteren som held dommedag over seg sjølv. Det er livet i retrospekt der kallet har fått ta for stor plass framfor menneskelege relasjonar, og det er behovet for forsoning. Alfred Allmers (Kenneth Homstad) har ennå ikkje noko langt liv å sjå attende på, men dramatiske hendingar gjer tida for oppsummering mogen alt i ung alder. Han held på med sitt store verk om «Det menneskelege ansvar» når han finn ut at den ni år gamle sonen i staden skal fylle resten av livet hans. Eyolf er delvis lamma i beinet etter å ha ramla ned frå eit stellebord då foreldra hadde seg, og skuldkjensla er blitt ein usynleg mur mellom Rita (Renate Reinsve) og Alfred. Så dukkar ein sterkt metaforisk skapnad opp. Rottejomfrua (Kine Bendixen) er ein slags mytisk renovasjonsarbeidar som driv ut alt som «nagar og gnagar», og ho lokkar Eyolf ut i vatnet så han druknar. Som om det vanskeleg forholdet mellom to foreldre som har forsømt og mista eit barn ikkje skulle vere nok, bringer Ibsen etter kvart atskillig fleire tema til torgs. Her er Alfreds nesten incestuøse forhold til det han trur er sin eigen halvsøster. Her er sjølvrealisering, kjærleik, sjalusi, skuld, forsoning, kallstankar, livsløgner og meininga med livet.

Truleg fordi det er så mange store eksistensielle spørsmål som skal handsamast på kort tid, er ikkje «Lille Eyolf» av Ibsens mest spela drama. Men det siste året er stykket blitt sett opp på i alt fire av institusjonsteatra våre. Kjersti Haugen har med oppsettingar av «Et dukkehjem» og «Gjengangere» dei siste åra vist seg som ein spennande Ibsentolkar som er i stand til å gi oss mye ny innsikt. Det greier ho ikkje denne gongen. Ved å freiste å femne om alt, mistar ho noko av retninga. Det er rett nok blitt ei stram, velspela, visuell og ikkje så reint lite erotisk framsyning, og med ein finale som er nesten meir konkluderande enn Ibsen, men eg ser likevel ikkje heilt kva Haugen vil fortelje meg.

Bård Lie Thorbjørnsen er ein særs ambisiøs scenograf, og sjølv med den avgrensa plassen på Gamle scene, greier han likevel å skape fantastiske illusjonar. Ikkje berre er det slik at rottejomfrua er den som eigentleg har regien, ho syner seg å vere heile scenografien! Og i tråd med Ibsens tese om forvandlinga skjer det ein scenisk metamorfose når Eyolf dør og vi alle hamnar på «havsens bunn». Det er symboltungt og godt formidla.

Kjersti Haugen har gitt oppsettinga ei moderne og forenkla språkdrakt som står godt til og gir identitet til skodespelarane. Handlinga er også litt tidlaus og ganske modernisert utan å gå på akkord med Ibsen. Renate Reinsve og Kenneth Homstad gir oss eit kriseramma ektepar der kjærleiken for lengst er gått ut på dato, og der dei båe desperat leitar etter nye løysingar. Det er formidla overtydande, intenst, med høg temperatur, tidvis dampande erotisk og temmeleg direkte. Dei er absolutt til å tru på. Med unnatak av finalen, som ofte kan tolkast ironisk, men som her blir ei merkeleg og litt teatralsk forsoning, og noko overtydeleg i uttrykket.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 10. februar 2015.)

ASTRONAUT: Christopher vil bli astronaut og tek oss med på ei reise inn i eit anna univers. FOTO: ARILD MOEN

TEATER

Det merkelege som hende med hunden den natta
Teatret Vårt, Molde
Av Simon Stephens, fritt etter ein roman av Mark Haddon
Omsett av Jon Fosse
Regi og bearbeiding: Trond Lie
Scenografi: Thomas Bjørnager
Illustratør; Mari Watn
Lys- og videodesign: Jonas P. A. Fuglseth
Med: Axel Gehrken Bøyum, Nasrin Khusrawi, Bjørnar Lisether Teigen, Nina Andreassen, Vivi Sunde, Anne E. Kokkinn, Lars Sørbø og Hugo Mikal Skår

Ei rørande og gjennomarbeida oppsetting med ein uvanleg overtydande debutant i hovudrolla.

Mark Haddons betseljande roman frå 2003, dramatisert av Simon Stephens for tre år sia, går nå sin sigersgang på scener over heile verda. I Jon Fosses gode omsetjing var det norgespremiere på Det Norske Teatret i fjor. Nå har den rørande historia om Christopher også hatt premiere på Teatret Vårt i Molde. Og eg må vedgå at all skepsis eg måtte ha etter å ha sett den framifrå produksjonen i Oslo i fjor blei feid til sides. Teatret Vårt har gått sin eigen veg og laga ei gjennomarbeida og velspela oppsetjing som er komplett i alle ledd, men som eg først og fremst vil hugse fordi hovudrolla er den mest overtydande scenedebuten eg har sett på mine 37 år som teatermeldar.

Christopher (Axel Gehrken Bøyum) er 15 år, to månadar og tre dagar gamal, heilt avhengig av klokka si, forstår ikkje metaforar, er blotta for empati, ikkje i stand til å lyge, men har eit uvanleg talent for matematikk, statistikk og logikk. Han er ikkje som oss andre, vil bli astronaut og vitskapsmann, og lever på mange vis i ei heilt anna verd. Gjennom ei bok han har skrive sjølv, tek han oss med på ei fabulerande reise inn i sitt eige univers. Det er ei historie med uendeleg mange lag, og som verkeleg rører ved oss som menneske.

I det ytre er det forteljinga om ein gut som finn hunden til naboen drepen på ein bestialsk måte, og som deduktivt og rasjonelt går til verks for å finne mordaren, berre for å vikle seg inn i og avdekke lite hyggelege sider ved sin eigen familie. Det er Christopher som både er forteljaren og hovudpersonen, og i hans verd er alle vi andre ganske rare og uforståelege. Difor blir dei mange ulike personane rundt han berre statistar i forteljinga hans, med unnatak av læraren Siobhan (Nasrin Khusrawi), som vekslar mellom å lese frå boka hans og å gå inn i handlinga som mentor, og den einaste som verkeleg forstår.

Trond Lie har, saman med scenograf og teatersjef Thomas Bjørnager, laga ei stilisert oppsetting der rekvisittane og hjelpemidla blir til under vegs, og der publikum villig blir med på å fantasere fram kulisser. Ved ein utsøkt og sinnrik bruk av projisering av alt frå matematiske formlar til strekteikningar av hus og omgivnader, greier dei å skape og omskape eit utal scener. Det er elegant, og det er artig, og står godt til den varme humoren som framsyninga er gjennomsyra av. Godt ensemblespel, små morosame gags, og ei sjarmerande lita metascene i opninga av andre akt gjorde det heile ekstra underhaldande.

Men først og fremst er dette ei særs rørande historie om kva som er mogeleg sjølv om du tilsynelatande lever i ei heilt anna verd. Heile oppsettinga kviler hundre prosent på at Christopher blir truverdig presentert. Mange vil hugse Axel Gehrken Bøyum frå NRKs dramaserie «Øyevitne» i haust der han spela ei av hovudrollene. Bøyum er berre 19 år gamal og har inga formell teaterutdanning, men gjer her ein scenedebut det vil gå gjetord om i lang tid framover. Ei særs krevjande rolle med uendeleg mye tekst blir formidla så intenst, levande, sjarmerande og profesjonelt at her snakkar vi om eit skodespelartalent av dei heilt sjeldne. 

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 9. februar 2015)

SLUTT: Alle nachspiel tar slutt, og som i dei fleste er ikkje finalen den lystelegaste. FOTO: OLA RØE

TEATER 

Hvem er redd for Virginia Woolf?
Hålogaland Teater, Scene øst
Av Edward Albee
Omsett av Ragnar Olsen
Regi og scenografi: Anders T. Andersen
Kostyme: Urd Maria Sørgaard
Lysdesign: Øystein Heitmann
Med: Guri Johnson, Trond Peter Stamsø Munch, Trude Øines og Marius Lien

Menneskeleg dårskap ikledd akademisk ferniss i eit elegant og godt ensemblespel.

Då den amerikanske dramatikaren Edward Albee skreiv «Hvem er redd for Virginia Woolf?» i 1962, var den uvanleg direkte språkbruken ei medverkande årsak til merksemda og suksessen stykket fekk. I dag let vi oss ikkje lenger sjokkere over bannskap og underlivsreferansar. Men Hålogaland Teaters oppsetting syner at tida slett ikkje har løpt frå dette ikoniske stykket som framleis har sprengkraft, og som nådelaust og effektfullt kler av det opplyste småborgarskapet all staffasje.

Vi er definitivt attende i 1962, i eit relativt tidsriktig interiør hjå det middelaldrande ekteparet Martha (Guri Johnson) og George (Trond Peter Stamsø Munch). Ho er dotter av rektor på universitetet, og han ein historielærar som ikkje har fått til den akademiske karrieren han ønskte seg. Det har vore universitetsfest, og i seine nattetimar held Martha nachspiel der ho har invitert det langt yngre paret Nick (Marius Lien) og Honey (Trude Øines). Og så tar den verbale krigen til.

Nick og Honey blir sjokkerte vitne til korleis vertskapet verbalt går inn for å øydeleggje kvarandre. Og når alkoholinntaket tiltar, blir også dei yngre med på notane. I det ytre er dette ein intellektuell leik om, på eit mest mogeleg sårande vis, å audmjuke dei andre, ein verbal pingpong utført med ein god porsjon eleganse og eigentleg ganske underhaldande. Men i røynda handlar det om at Albee avslører og avkler oss livsløgner, staffasje, pompøsitet og alt som utgjer den tilsynelatande vellukka fasaden. I det amerikanske universitetsmiljøet for femti år sia ville dei nok gjerne framstå som frigjorde og uavhengige av krava til vellukka konformitet. Men Albee syner oss fire menneske som verbalt kanskje er meir liberale enn vanleg, men som med omsyn til den småborgarlege hangen til å framstå vellukka, er akkurat like ynkelege som folk flest. Å heve seg over samfunnets norm om at ein er mislukka som barnlaus, syner seg å vere minst like vanskeleg for ein akademikar som for alle andre. Sjølv om akkurat dette aspektet kanskje ikkje er like viktig i dag, er det likevel eit utmerka bilde på at livsløgner og ønsket om å vere vellukka sit djupt i alle lag.

Ein viktig grunn til at denne oppsettinga treff så godt utan å bli eit historisk titteskap, er nok språket. Ragnar Olsen har omsett Albees tekst til eit direkte og munnleg, men likevel akademisk og særs truverdig nordnorsk. I Anders T. Andersens regi, og scenografi, er dette blitt eit intenst og dramatisk kammerspel. Og med god personinstruksjon er det også eit uvanleg godt ensemblespel der alle fasettane til dei fire blir presist og godt formidla. Utan unnatak. Eg må likevel få framheve Trude Øines si overtydande tolking av Honey, den mest anonyme av dei fire, men som med sitt intense nærvær får fram eit imponerande vell av nyansar.

«Hvem er redd for Virginia Woolf?» er eit avslørande drama om menneskeleg dårskap. Men det er samstundes så presist observert, og fornærmingane så mange og elegante, at underhaldningsverdien også blir ganske stor. Anders T. Andersen presenterer oppsettinga som eit stykke svart humor der balansegangen mellom det komiske og det tragiske er hårfin. Noko av intensiteten på scena avtar rett nok mot slutten, men det er vel berre symptomatisk? Nachspiel endar aldri bra.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 2. februar 2015.)

VANSKELEG: Skal dei rike hundane hjelpe påfuglane, eller blir dei berre rundlurte og fråstolne alt? FOTO: GT NERGAARD

TEATER  

Påfuglen
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Tyra Tønnessen og Jovan Pavlovic
Manus: Tyra Tønnessen og ensemblet
Regi: Tyra Tønnessen
Komponist og musikalsk leiar: Jovan Pavlovic
Scenografi og kostyme: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Tor Ivar Hagen
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Anders Schille
Med: Kathrine Thorborg Johansen, Jon Lockert Rohde, Henriette Marø, Marianne Meløy, Herbert Nordrum m.fl.

Ein underhaldande, men litt uferdig familiemusikal om oss og dei andre.

Tyra Tønnessen hadde stor suksess med kultmusikalen «Rock’n Roll Wolf» på Trøndelag Teater for fire år sia. Nå har ho både skrive og regissert ein ny familiemusikal, og som førre gongen har ho tatt utgangspunkt i dyreverda. Saman med musikar og komponist Jovan Pavlovic har ho laga ei surrealistisk oppsetting som med skarp politisk satire tar opp spørsmåla om oss og dei, om tigging og økonomiske flyktningar. Oppsettinga har undertittelen «en urettferdig musikal», men er nok snarare ein litt uferdig musikal.

Konseptet er ein parallell til Orwells «Animal farm» der ein gjennom dyrehistorier kan seie noko om menneska. Vi er i eit fuglerike der gribben herskar og der det er mange fargerike fuglar med ulike meiningar. Påfuglane er litt på sida av samfunnet, tek ikkje del i arbeidslivet, går ikkje på skule og blir, ikkje utan grunn, skulda for å stele frå og lure dei andre. Påfuglmor (Kathrine Thorborg Johansen) slit med å finne mat og husrom for dei to borna sine, og i desperasjon dreg ho til det langt meir fargelause hunderiket som er byråkratisk, kaldt og søkkrikt. Ein treng ikkje særleg fantasi for å sjå kva Tønnessen siktar til.

Starten er lite lovande med ein alt for lang intro om fugleriket der det er vanskeleg å sjå om dette er menneske eller fuglar, og der det ei stund ser ut til å kunne bli litt pinleg, politisk korrekt teater. Men så får vi eit blikk inn i det i utgangspunktet langt mindre spennande hunderiket der vi møter labradoren og dotter hans (Herbert Nordrum og Marianne Meløy) og ei vise om urettvisa, så skarpt observert og godt formidla at tablået blir ei lita framsyning i framsyninga. Frå då av er det langt lettare å bli sjarmert og underhalde. Og når labradoren seinare, i møte med ein stivfrossen påfugl, blir utfordra av dottera si, sit tårene laust. Undervegs blir vi konfronterte med våre eigne haldningar på eit intelligent og humoristisk vis. Det beste ved det heile er at Tønnessen berre reiser spørsmål utan å gi fasit, og slik viser oss at dette er vanskelege tema sjølv om det ikkje skadar å syne litt varme.

Framsyninga blir presentert på to parallelle plan der dei minste i salen får ein fargerik dyrefabel, medan dei vaksne får skarp og underhaldande politisk satire. I form er dette ei heseblesande og tidvis heilt surrealistisk historie med mye humor frå slapstick til intelligent vidd, og med nydeleg, stemningsskapande og særs mangefasettert musikk frå balkansk og klezmerinspirerte låtar til rein rock and roll. Songprestasjonane er gjennomgåande gode, og denne gongen er både diksjon og lydkøyringa framifrå. Det dyktige orkesteret tek aktivt del i handlinga, og teatrets vanlege kapellmeister, Åsmund Flaten, syner store komiske talent.

Dagny Drage Kleiva har laga ein scenografi som særs effektivt vekslar mellom dei to landa,  og deira ulike klima på alle nivå, og der ein skal vakte seg vel for ikkje bokstaveleg talt å falle gjennom. Det er raske og synkrone sceneskift og det relativt vesle ensemblet skiftar roller og kostyme i eit imponerande tempo.

«Påfuglen» er ei litt uferdig oppsetting med relativt store dramaturgiske problem i første akt. Men sjølv om det tidvis går over stokk og stein, greier ho likevel å sjarmere og underhalde samstundes som ho reiser heilt vesentlege spørsmål utan å mate oss med fasitsvar.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 26. januar 2015.)

INNSIKT: Eit speilbilde gir ikkje tilstrekkeleg sjølvinnsikt for ein døyande konge. FOTO: ØYSTEIN EUGENE HERMSTAD

TEATER 

Kongen dør
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Eugène Ionesco
Omsett av Håvard Hodne
Regi: Harry Guttormsen
Visuell konsulent: Grete Søimer
Med: Hans Petter Nilsen, Hildegunn Eggen, Janne Kokkin, Wenche Strømdahl, Arne O. Reitan og Jan Frostad

Dødsangst og dystopi presentert med vidd, humor og perfekt timing i ei særs underhaldande og velspela oppsetting.

«Kongen er død. Leve Kongen!» Med denne komplett absurde utsegna frå vår eigen royale etikette, er det vanskeleg for dramatikken å bli meir surrealistisk enn røyndomen. Den rumensk-franske dramatikaren Eugène Ionesco (1909-1994) var ein av grunnleggjarane av det absurde teater, og ingen greier som han å sameine det absurde og det komiske, og samstundes gjere det gjenkjenneleg og forståeleg. Slik er det også med «Kongen dør» frå 1962 som laurdag hadde premiere på Trøndelag Teater.

I Ionescos surrealistiske univers er vi lausrivne frå tid og stad. Vi er i eit kongerike som truleg har vore eit imperium, men der kongen (Hans Petter Nilsen) har late seg blende og blinde av seg sjølv og klakkørane rundt han, gløymt sitt «memento mori» (hugs du skal døy), og gjennom hundrevis (!) av år køyrd landet til helvete på første klasse. Det er berre staffasjen att, og eit nærast apatisk hoff du kan telje på ei hand. Og så dei to konene hans, Marguerite (Hildegunn Eggen), den etter måten realistiske og sterke, og Marie (Janne Kokkin) som er kongens favoritt, og ei sjølvopptatt tåreperse. Nå skal kongen døy, det umogelege blir mogeleg, og vi følgjer hans siste halvannan time, dødsangsten, fornektinga og ei veksande, men likevel temmeleg mangelfull, sjølvinnsikt.

I denne produksjonen er det rom for eit utal tolkingar. Sjølvsagt er det menneskeleg dårskap og manglande innsikt, redsla for å døy i tillegg til det dystopiske om den store undergangen. Her er parallellar både til gamle imperium og dagens Nord-Korea, og den som er opptatt av fredsarbeid eller miljøvern, vil også finne nok å ta tak i. Alt dette ligg sjølvsagt i botn, men for meg er denne oppsettinga først og fremst velspela og knakande god underhaldning.

Hans Petter Nilsen har gjennom framifrå tolking av monologane til Dario Fo dei siste åra synt at han meistrar kombinasjonen av alvor og stor humor til fulle. Her er han er den forblinda kongen, i det ytre så ynkeleg at han ikkje eingong når opp til sin eigen pompøsitet, men som gradvis kjem til ei viss grad av erkjenning etter kvart som tida renn ut. Han er på same tid dødssjuk og livskraftig, høgt og lågt, tragisk og urkomisk, og rullar ut heile det enorme registeret sitt i eit kraftfullt fysisk spel. Dei to dronningane utfyller og kontrasterer han, og det vesle hoffet med einmannshæren (Arne O. Reitan), tenestejenta (Wenche Strømdahl) og den kombinerte livlegen og bøddelen (Jan Frostad) kompletterer bildet i eit nydeleg ensemblespel med perfekt timing.

Grete Søimers kostyme, scenografi og rekvisittval understrekar både det tidlause og forfallet, og illustrerer slik sett handlinga på eit utmerka vis sjølv om finalen kanskje blei vel tydeleg. Trass dystopien er «Kongen dør» ei leiken framsyning, og regissør Harry Guttormsen har halde fram med det leikne, reindyrka det og dikta vidare. Ettersom dette er lausrive frå dei fleste kjende dimensjonar, er det også i stor grad presentert som metateater, og sjeldan passar det betre enn i denne produksjonen der både sufflør og inspisient etter kvart inntar scena, og der skodespelarane tidvis også blir seg sjølve.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 22. januar 2015)

VALET: Er forsoning mogeleg, er avretting det enklaste, eller...? FOTO: KETIL BORN

TEATER 

Døden og piken
Nordland Teater, Mo i Rana
Av Ariel Dorfman
Omsett av Kjell Risvik
Regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Lyd: Frode Fridtjofsen
Lys: Nils Chr. Hansen
Med: Kirsti Torhaug, Per Graffman og Terje Ranes

Eit intenst og nådelaust drama om sanning på mange ulike nivå.

Kva skjer i dei skjøre demokratia etter år med undertrykking, tortur og vilkårlege drap? Blir resultatet forsoning eller hemn, og kan den nådelause sanningssøkinga bli eit tviegga sverd? Sør-Afrika og Chile freista båe med sanningskommisjonar, og med vekslande hell. Alt dette og mye meir er det den amerikanske dramatikaren Ariel Dorfman, med bakgrunn i både Argentina og Chile, drøftar i «Døden og piken», eit psykologisk drama som blir utspela på mange ulike nivå, og som i Nordland Teaters nøkterne oppsetting blir ekstra tett og intenst.

Vi er truleg i Chile etter 17 år med Pinochets brutale militærjunta. Advokaten Gerardo Escobar (Per Graffman) er nett oppnemnd som leiar for sanningskommisjonen som skal etterforske drap og forsvinningar. Han er gift med Paulina Salas (Kirsti Torhaug) som blei fengsla, mishandla og torturert av juntaen, men som greidde å halde ut og ikkje avsløre Gerardo, og dermed berga han frå fengsling. Men prisen var dyr, og alt frå første akt møter vi ei sterkt traumatisert kvinne. Så dukkar legen Roberto Miranda (Terje Ranes) tilfeldig opp. Og sjølv om Paulina med bind for augo aldri såg torturistane sine, kjenner ho att Roberto gjennom røysta hans, lukta og meir til. Ho er overtydd, Roberto nektar og Gerardo er i tvil om kona har rett. Så startar dramaet.

I eit uvanleg nake scenerom utan andre rekvisittar enn to stolar og ein pistol gir Terje Skonseng Naudeer oss eit nærgåande og nådelaust innblikk i tre personars lagnad og livsløp. Strippa for ytre staffasje blir det eit drama der ordet, replikkane og spelet står i sentrum. Framsyninga er bygd opp som ei rekkje tablå, og manglande scenografi blir kompensert med gode lydkulisser. Presentasjonsforma set store krav til skodespelarane, men gjer også at vi i salen blir dregne tettare inn i handlinga. Sceneskifta er ikkje alltid like saumlause, og oppsettinga har litt startproblem med mye som skal forteljast. Men når vi kjem til dei djupaste personlege forholda, Paulinas vitnemål, Gerardos tvil og legens monolog, er dette intenst og gripande teater på sitt beste, med sterke skodespelarprestasjonar, og der særleg Kirsti Torhaug imponerer i presentasjonen av alle dei ulike fasettane hjå den øydelagde Paulina.

Ytre sett er dette ei historie om tre konkrete personar og deira store og problematiske val. Men i Naudeers regi er dei tre også ålmenngjort til å representere offeret, overgriparen og den humanistiske rettsstaten. Slik blir handlinga løfta opp på eit meir prinsipielt nivå, og ettersom vi aldri får hundre prosent prov for at legen verkeleg er torturisten, sjølv om vi nok trur det, gjer det at alle tre på sine vis kan ha rett. Kva er den verkelege sanninga, finst ho, og er det alltid lurt å finne henne? Men sanninga blir dagleg utfordra også i mikrokosmos, og her får vi òg innblikk i eit ekteskapleg drama fullt av kvite løgner. Slik blir «Døden og piken» ei aktuell oppsetting med mange lag, og ei intens og gripande teateroppleving.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 19. januar 2015.)

VISUELT: I eit kaldt og symboltungt landskap møter vi ein nesten like kald Brand. FOTO: ERIK BERG/DET NORSKE TEATRET

TEATER

Brand
Det Norske Teatret
Av  Henrik Ibsen
Omsett av Edvard Hoem
Omarbeiding og regi: Kjetil Bang-Hansen
Scenografi og kostyme: John-Kristian Alsaker
Lysdesign: Torkel Skjærven
Med: Svein Tindberg, Agnes Kittelsen, Britt Langlie, Mads Ousdal, Paul-Ottar Haga, Ingvild Holthe Bygdnes, Jon Bleiklie Devik m. fl.

Ein kompromisslaus og fanatisk Brand i ei uvanleg visuell og symboltung oppsetting, men utan synlege referansar til dagens religiøse og politiske fantastar.

Mot bakteppet frå dei siste dagars hendingar i Paris, og med aukande merksemd om religiøs fanatisme, skulle ein tru at ei framsyning av Ibsens «Brand» kunne bli meir aktuell enn på lenge, men slik blei det ikkje i oppsettinga som hadde premiere på Det Norske Teatret på fredag. Det er i staden blitt ein særs visuell og relativt velspela produksjon som er tru mot det ålmenne i Ibsens tekst, men i langt mindre grad gjer han tidsaktuell. Og i Edvard Hoems dyktige omsetting er det tatt godt vare på både rytmen og den bundne forma i originalen.

Presten Brand er den fullstendig kompromisslause som ikkje skyr noko i si tru på Gud. Dette er den pietistiske arven frå Luther i sin ytste konsekvens, og her er ikkje mye plass til nådens og kjærleikens gud. Brands credo «inkje eller alt», fører til det eine nederlaget etter det andre der både mora, sonen og kona døyr frå han, og der han til slutt står heilt åleine utan korkje familie eller kyrkjelyd før han i finalen blir tatt av eit snøras. Då Ibsen skreiv «Brand» i 1866, såg nok både han og publikum mange positive trekk i den kompromisslause presten, medan ein etter meir enn hundre år med både religiøs og politisk fanatisme av ulike slag legg langt meir kritisk haldning i tolkinga.

Eg er uviss på kva Kjetil Bang-Hansen ønsker å seie med denne framsyninga. Saman med scenograf John-Kristian Alsaker har han laga ei særs visuell oppsetting der scenografien i stor grad er ein parafrase over Jan Groths uttrykksfulle og vakre sceneteppe, og der strekane i teppet blir eit symbolsk uttrykk for korleis livet til Brand og folka rundt han er motsetnadsfylt og nærast sprekk frå kvarandre. Saman med utsøkt lysdesign gjer dette framsyninga vakker og visuelt symboltung. Alt dette er tydeleg og godt formidla, men sjølve handlinga byr på større problem. Bang Hansen har skore kraftig i manus, men utan å sløyfe for mye av innhaldet. Det har ført til at ein god del blir ganske uforståeleg om ein ikkje har lese teksten eller sett tidlegare produksjonar. Det kjem stadig nye generasjonar teaterpublikum, og det skal ikkje vere naudsynt å ha masse  bakgrunnskunnskap for å forstå handlinga, spesielt ikkje i eit så narrativt drama som «Brand».

Typegalleriet er stort, men dei fleste rollene er meir representantar for ulike idear og retningar enn heile menneske. Unnataket er legen (Paul-Ottar Haga) som byr på truverdig, jordnær og alternativ tenking. Men det er Brand (Svein Tindberg) og hans uforsonlege og kompromisslause tru dette handlar om. Han er sta og streng med både seg sjølv og andre, og  berre i samspelet med Agnes (Agnes Kittelsen) ser vi forsonande trekk og ørsmå tilløp til tvil. Svein Tindberg er ein dyktig skodespelar som fyller rolla som Brand med stor autoritet og innleving. Trass i at han er om lag dobbelt så gamal som den Brand vi er vande med å møte, og utan at eg kan sjå at Bang-Hansen har freista å gjere noko ut av det, eller forklåre den store aldersskilnaden på Brand og Agnes, gir Tindberg oss ei truverdig tolking. I eit fargelaust og kaldt  ytre og indre landskap syner han oss kva som skjer med eit menneske som er så absolutt i alt sitt vesen.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 12. januar 2015.)

EKTE: Jan Erik Berntsen syng jula inn og tek samstundes eit verdig avskil med sitt store publikum. FOTO: LASSE BERRE

TEATER

JEB-SHOW
Trøndelag Teater, Gamle scene
Regi og konsept: Mads Bones
Musikalsk leiar: Kyrre Havdal
Med: Jan Erik Berntsen, Hallbjørn Rønning, Ingrid Bergstrøm, Mads Bones, Su’udah Berntsen og ulike gjestar frå kveld til kveld.

Dette er korkje teater, show eller glatt underhaldning, men ein skodespelar som kler seg nådelaust naken og raust byr på seg sjølv og livet sitt.

For femti år sia kom ein ung mann frå Vingrom til Trondheim for å lære å bli skodespelar. Dette var i teatersjef Victor Husebys tid då det ennå var slik at ein ved einskilde teater kunne «gå i læra» for å bli scenekunstnar. Jan Erik Berntsen var ein framifrå songar, hadde utsjånaden med seg, og etter kvart blei han også ein utmerka skodespelar. Med unntak av nokre gjestespel her og der og eit fire års sjølvpålagt eksil på Bali, har han blitt på Trøndelag Teater der han har medverka i meir enn 130 produksjonar. Julaftan blir han 70 år, og etter femti år i Thalias teneste takkar han nå av med sitt eige førjulsshow; «JEB-SHOW» på Gamle scene der han har fylt så mange ulike roller opp gjennom åra.

For den som har levd ei stund, og har sett TV heilt attende i svart/kvitt-tida, vil kanskje namnet «JEB-SHOW» vekkje minner. I 1970 hadde Berntsen sitt eige show på NRK i beste sendetid der han saman med ulike gjestar song og underhaldt nasjonen der vi benka oss rundt fjernsynet for å sjå kva statskanalen kunne by på laurdag kveld. Mange av innslaga frå 44 år attende ligg nå ute på YouTube, og kan vekkje gode og nostalgiske minne for nokon og ein kvar. https://www.youtube.com/watch?v=DY_myTbejYg

Nå har altså teatersjefen gitt han høvet til å ta eit verdig avskil med sitt store og lojale publikum, og saman med mannen sin og tre gode kollegaer har Berntsen laga eit lite førjulsshow som ei blanding av talkshow og rein juleunderhaldning. I Mads Bones’ regi er dette blitt ei merkeleg og temmeleg sjangeroverskridande framsyning som er korkje det eine eller andre, og som knapt nok er spesielt godt teater, men som likevel er så ekte, så inderleg, og ikkje minst så raust at det berre er å gi seg over. I ein underleg miks får vi presentert video-opptak av den unge sjarmørsongaren avløyst av den noko eldre, men framleis spill levande og like velsyngande Berntsen, kora og supplert av Mads Bones, Ingrid Bergstrøm og Hallbjørn Rønning, av smalltalk i sofaen leia av ein Mads Bones som syner talent også som talkshow-vert, av ulike julesongsviskar, salmar og etter kvart av eit særs ope, raust og nesten privat intervju med jubilanten der han utan blygsel fortel om ganske skilsetjande episodar i livet sitt. Og særleg om korleis det som skulle bli ein eittårs flukt til Bali, blei fire år med både privat og storpolitisk dramatikk som nok var langt alvorlegare enn det han har formidla på noka scene. Djupt personleg, men altså utan å bli privat, kanskje nettopp fordi Jan Erik Berntsen er så hundre prosent ekte, let han oss få sjå inn i og bakom skodespelaren, og kler seg nådelaust naken. 

Jan Erik Berntsen har alltid vore ein framifrå songar, og fekk altså berre 26 år gamal eige show på NRK. I årets framsyning fortel han at det resulterte i brev frå Lillebil Ibsen om at han burde kome seg unna dette showet fordi popmusikken  kunne øydeleggje for skodespelarkarrieren hans.  Og litt sanning var det nok i dette. For Berntsen har alltid vore sett på som songar, enterteinar og musikalartist, og i mindre grad som karakterskodespelar. Men for oss som har fått følgje han gjennom mange av desse åra, for mitt vedkomande frå «Skeiv» i 1980 fram til «Bedrag» av Pinter i fjor, veit vi at her er det ein dyktig og allsidig skodespelar med eit langt større register enn som så. Men kanskje først og fremst er det ein stor og raus ensemblespelar, ein som spelar for laget, og som gir av seg sjølv for å gjere andre gode.

I røynda var det dette «JEB-SHOW» handla om. Det var kollegaers og gode veners hyllest av ein scenekunstnar som etter 44 år endeleg får sitt eige show igjen. Og i ei førjulstid der mange artistar promoterer seg sjølv med overflatiske kyrkjekonsertar og eg veit ikkje kva, var det godt å bli invitert inn i noko ekte. For i Jan Erik Berntsens avskilshow var det ikkje berre populærmusikk og glatt underhaldning, men ekte og inderleg vare frå ein varm og god skodespelar. Frå det gode mennesket frå Vingrom.

Foto: Stig Håvard Dirdal

TEATERÅRET 2014

(Det er mange teateroppsettingar som eg ser så lenge etter premieren at det blir for seint å melde dei i avisa, og eg har heller ikkje kapasitet til å skrive i bloggen om alt eg ser. Då er det godt å ha spalta «Julekalenderen» mot slutten av året der eg kan rette opp dei aller største unnlatingssyndene, og få skrive litt om det som har vore blant høgdepunkta i året som nå går mot slutten. Denne gongen er det Rogaland Teater som hadde fortent litt meir merksemd tidlegare i haust.)

Det er ikkje utenkeleg at Shakespeare skreiv ganske godt. 

Det året som nå går mot slutten har, som alle andre år, sine jubileum. Eitt av dei som ikkje er så veldig påakta blant folk flest, er Shakespearejubileet. I vår var det 450 år sia verdas største dramatikar blei født. Kanskje ikkje det rundaste talet, men likevel nok til at mange norske teater har nytta høvet til å sette opp stykka hans. Og jamvel om Nordland Teater har presentert ei framifrå oppsetting av «Stormen» i ei like framifrå gjendikting av Ragnar Olsen, er det først og fremst «Hamlet» som gjeld i jubileumsåret. Kor mange tusen gongar dette dramaet er sett opp på ulike scener verda over, er uråd å vete, men eg tar neppe munnen for full om eg påstår at det til ei kvar tid, heile året gjennom, blir spela «Hamlet» på ei eller anna scene rundt om i verda. Dei fleste regissørar og skodespelarar vil i løpet av karrieren ha presentert dette stykket opptil fleire gongar, og rolla som prins Hamlet er framleis blant det beste å ha på cv-en. 

Når det går femten på dusinet av Hamlet-produksjonar, er det sjølvsagt naturleg at ein dissekerer, snur opp ned, vrir og vrengjer og leiter etter noko ingen andre har sett eller funne. For det kan fort bli litt traust å spele stykket slik «alle andre» gjer og har gjort det. I løpet av jubileumsåret har eg sjølv sett tre oppsettingar av «Hamlet» med ganske ulik tilnærming. På Teatret vårt i Molde ville truleg regissør Uwe Cramer syne kor ålmenn og tids- og kjønnsnøytral problematikken er, og valde å nytte ein kvinneleg Hamlet. Valborg Frøysnes gjorde ein strålande rolletolking, men eg er ikkje viss på at framsyninga ga meg så mye nytt. 

På Det Norske Teatret gjekk regissør Peer Perez Øian eitt skritt lenger og valde ikkje berre ein kvinneleg Hamlet, men også ein mannleg Ofelia. Marie Blokhus var framifrå som Hamlet, men heller ikkje denne oppsettinga ga meg noka ny forståing. 

I ein situasjon der alle skal finne på noko nytt og annleis, kan det difor vere befriande å sjå at den som stoler på sprengkrafta i Shakespeares tekst, faktisk er den som oppnår mest. Kjersti Horn sette opp «Hamlet» på Rogaland Teater i haust i full tillit til teksten. Her var sjølvsagt regigrep av ulike slag, men ingen såkalla fikse idear eller spesielt nyskapande vriar. Men med stram og god regi, særs godt ensemblespel og ein heilt fabelaktig Torbjørn Eriksen i hovudrolla, var dette den klåraste og beste Hamlet-oppsettinga eg nokon gong har sett. Eg skal halde meg langt frå å nytte daglegvareslagord om det enkle, for dette er slett ikkje enkelt. Det er faktisk særs komplisert å lage noko som verkar openbert og enkelt. Derimot har det aldri vore lettare for meg som publikummar å fatte kva oppsettinga dreidde seg om. Eg har sett eit utal oppsettingar av «Hamlet», men aldri ei som var så teksttru, og på same tid så forståeleg, innsiktsfull og god.  

Kanskje er det så enkelt som at Kjersti Horn har funne ut at Shakespeares tekst toler å stå på eigne bein, og at han faktisk var ein ganske god forfattar?

(Denne teksten stod i Klassekampens spalte «Julekalenderen» onsdag den 3. desember 2014)