Amund Grimstad

ENKELT: Med ikkje stort andre rekvisittar enn ein taukveil greier dei fire på scena å ta oss inn i Melvilles store univers. FOTO: SIGNE FUGLESTEG LUKSENGARD

TEATER

Moby Dick
Trøndelag Teater, Studioscena
Basert på romanen av Herman Melville
Omsett av Bjørn Alex Herrman
Regi og dramatisering: Ole Johan Skjelbred
Visuell konsulent: Marco Vaglieri
Kostyme: Ane Aasheim
Lysdesign: Gøril Nordgaard
Lyddesign: Jon Platou Selvig og Anders Schille
Med: Kenneth Homstad, Espen Klouman Høiner, Herbert Nordrum og Kjersti Tveterås

Ei leiken, kreativ, velspela og mangefasettert oppsetting om menneskeleg hovmod. Og mye meir.

Herman Melvilles ikoniske roman frå 1851 om den kvite kvalen Moby Dick og den besette kaptein Ahab som ikkje skyr noko middel for å få hemn over dyret som tidlegare har frårøva han ein fot, og gjennom det også halve livet, er filma og dramatisert eit utal gongar. Boka er ein heil romansyklus i seg sjølv, eit verk der Melville ikkje heilt greidde å avgrense seg. I botnen ligg forteljaren og hans arbeid og reise på kvalfangarskuta Pequod under diktatorisk leiing av kaptein Ahab der dei først og fremst søkjer den kvite kvalen. Men her er i tillegg store leksikalske utgreiingar, og tolkinga av romanen er meir enn legio frå det religiøse via menneskeleg overmot, til dagens miljøvernperspektiv og you name it.

Romanen har etter kvart gitt inspirasjon til ei rekkje spektakulære filmar og drama som freistar å syne menneskets kamp med og mot naturen. Ole Johan Skjelbred har gått heilt motsett til verks. Den 750 sider lange romanen er blitt eit manus på 42 sider, og gjennom ei uvanleg stutt prøvetid har regissør og dei fire på scena arbeidd seg fram til laurdagens premiere. Det blei ei heilt annleis, men særs velspela og god teateroppleving, – eit ensemblespel av det sjeldne.

I staden for å dramatisere dei store hendingane, tar Skjelbred oss med på ei indre reise der vi får sinnsstemningar og sinnbilde hjå fire av mannskapet på Pequod. Gjennom mange tablå, ei rekkje særs velformidla monologar, godt ensemblespel, og utan annan scenografi enn ein taukveil, ein duk, ein stol og eit orgel samt litt hjelp av vindmaskin og røyk, for ikkje å gløyme utsøkt lyd- og lysbruk, greier dei fire på scena i løpet av berre nitti minutt å ta oss med inn i Melvilles store drama og halde oss fengsla. Skjelbred er relativt tru mot Melville og lar det framleis vere høve til å lese inn mange tolkingar. Men når det er eit faktum at utvinninga av den fossile olja («den svarte olja») faktisk gjorde spermasettkvalfangsten og jakta på den «kvite» spermasettolja litt mindre interessant, er avstanden mellom kvalfangst og moderne oljeindustri stuttare enn ein skulle tru. Og den griske og omsynslause rovdrifta på ressursane gjeld for båe næringar. Det er difor heilt naturleg at Skjelbred lar mannskapet også møte ein representant for den norske oljeindustrien i ein liten humoreske som endar i nok ein leksikalsk monolog, like turr som han er humoristisk.

«Moby Dick» er eit uvanleg velspela og tett ensemblespel der aktørane står særs godt til kvarandre. Og det er openbert stoff dei har vore med på å utvikle sjølve, for det er formidla så leikent, avslappa og naturleg, og med masse små metapåfunn og humor. Sjølv om dei skal gjennom eit enormt verk på rekordtid, tar dei seg likevel god tid, og lar einskilde tablå bli dvelande så det verkeleg held. Denne produksjonen syner at med ein god ide og dyktige folk i alle ledd er det fullt mogeleg å lage godt teater om ikkje på sparebluss, så i alle fall med låge kostnadar. At finalen blei litt uforløyst, får vere ei sak mannskapet får jobbe vidare med. «Moby Dick» blir spela på Trøndelag Teater i fjorten dagar framover, og skal visast på Black Box i Oslo i slutten av november.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 29. september 2014.)

ANNLEIS: Fysisk, ekspressivt og ikkje så reint lite humoristisk om å vere annleis. FOTO: CHRISANDER BRUN

TEATER/DANS 

Jeg satt på en stein og så utover «havet»
Teaterhuset Avant Garden
Av og med Magnus Myhr
Iscenesetting: REBEKKA/HUY
Scenografi: Lisa Hjalmarson
Musikk: Bendik Giske
Lysdesign: Chrisander Brun

Særs lovande solodebut for multitalentet Magnus Myhr i ei personleg utforsking av kjønnsidentitet og det å vere annleis.

Magnus Myhr er eit ungt multitalent frå Klæbu rett sør for Trondheim. Han er utdanna samtidsdansar frå Statens Balletthøgskole, men har den siste tida vore engasjert som skodespelar i to produksjonar på Nationaltheatret. I tillegg er han og ein utmerka songar. Og slik skulle ein fort tru at han er eit vedunderbarn frå den grøne greina, men røyndomen er nok ofte annleis. Å vekse opp i eit lite bygdesamfunn som den einaste guten som ikkje spelar fotball, og som etter kvart finn ut at han er homofil, var neppe berre enkelt. Basert på sine eigne oppvekstrøynsler har han lenge ønska å utforske forventingar til kjønnsidentitet og mye meir, og etter mange års arbeid var det torsdag urpremiere på ei tidvis forrykande framsyning på Teaterhuset Avant Garden i Trondheim.

Den som på bakgrunn av det eg har skrive over og tilsvarande brei førehandsomtale ville tru at dette var ei introvert og lett melankolsk reise i det å vere annleis, blei nok ganske overraska. For Myhr tar i staden til med ein særs humoristisk og personleg monolog om Hedda Gabler der han på rekordtid ikkje berre greier å fortelje plot og intrige i Ibsens drama, men gjer det også så sjarmerande, innsiktsfullt og personleg at tablået blir ei lita framsyning som står fullstendig på eigne bein. I jakta på sitt eige sjølv, fortel han på førehand at han ville spele Hedda Gabler, gå rundt med pistol og vere undertrykt, for så å gjere noko med det. Og det er for så vidt akkurat det han gjer der han med masse humor og vidd greier ut om sin fascinasjon for Heddafiguren.

Så tek dansaren over, og Myhr kastar oss inn i ein ekspressiv dans som i alle fall eg opplevde som ein enorm kamp mot ulike tvangstrøyer der vi i stort tempo etter kvart også anar ei gryande frigjering og aukande livsglede. Gjennom desse to tablåa demonstrerer Myhr at han både kan skrive, fortelje, spele og danse. Han er fysisk særs tilstades, han har ein enorm scenesjarm og har publikum i si hole hand. Men så mistar framsyninga mye både av energien og det overraskande. Vi får ein lang og litt uforløyst monolog om alle dei ulike dyra i Arken før han avsluttar med karaokesong til heile tre DDE-låter av tidleg årgang. 

Magnus Myhr har med denne produksjonen synt at han har eit enormt potensial til å kombinere teater, song og dans, og at han er i stand til å skrive fengslande forteljingar. Eg gler meg til å sjå meir, og får berre akseptere at han i debuten ikkje greidde å stå løpet heilt ut.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 27. september 2014.)

RØYK: Utan annan kapital enn kroppen sin, freistar Medea å få kongen til å gjere om lovene. Medan psykiateren tar ein røyk. FOTO: ODD MEHUS

TEATER

Medealand
Den Nationale Scene, Teaterkjellaren
Av Sara Stridsberg
Omsett av Cecilie Løveid
Regi: Lene Therese Teigen
Scenografi og kostyme: Åse Hegrenes
Lysdesign: Arne Kambestad
Med: Ida Cecilie Klem, Audun Sandem, Ane Skumsvoll, Marianne Nielsen, Kim Kalsås, Linn Pettersen og Reny Gaassand Folgerø.

Sterkt om sjalusi og hemn, men penselen er stundom i breiaste laget.

Ved sia av Sofokles’ Ødipus, er truleg Euripides’ Medea verdslitteraturens mest fortolka og vidaredikta rolle. Den greske myten om Medea frå Kolkis er erkehistoria om sjalusi og hemn. Ho forelskar seg i den greske helten Jason, tek livet av bror sin for å flykte med Jason til Korint der dei får to barn saman før Jason gjer ein avtale med kong Kreon om i staden å gifte seg med dottera hans. Åleine i eit framandt land blir Medea kasta ut, og hemnar seg ved å ta livet av både kongen, prinsessa, – og dei to sønene ho har med Jason. Kan ei mor verkeleg ta livet av barna sine? Frå vår eiga samtid veit vi at dei fleste mord finn stad i nære relasjonar, og at drap på eigne ungar faktisk også skjer. Men likevel?

Denne historia er gjennom snart 2500 år blitt grunnlag for stadig psykologisering og nytolking, og laurdag var det Norgespremiere på «Medealand» frå 2009 av den svenske dramatikaren og forfattaren Sara Stridsberg. Ho har sett handlinga inn i ei moderne setting der vi tar til når Medea brått blir ein statslaus flyktning og åleinemor utan opphaldsløyve, og opplever dei høgst patriarkalske innvandringsreglane.

I ein stilisert og ljos grå scenografi der eit nedsenka badekar er einaste rekvisitt, får vi ein like stilisert presentasjon av eit Medealand som kan vere eit bilde på korleis Medeas verd fortonar seg etter sviket frå Jason og vedtaket om utkasting. Ho, framifrå og ganske mangefasettert framstilt av Ida Cecilie Klem, er ei sterk og sjølvstendig kvinne som brått opplever at heile fundamentet hennar kollapsar. Fråtatt all eigenverd har ho ikkje annan kapital enn kroppen sin som ho nyttar for å kjøpslå med kongen for å gjere om reglane. Fånyttes. Ho er sterk, sta, ekstremt sjalu, suicidal og hemngjerrig. Stridsberg har skapt eit univers der vi med mytane som bakteppe opplever ei langt meir feministisk vinkling på historia med ei ung tobarnsmor som ikkje har vore gift lenge nok til å få opphaldsløyve, og som brutalt blir gjort til inkje. Medea søkjer hjelp hjå psykiatrien, og møter eit tidvis ganske avvisande helsevesen. Det er personifisert ved Gudinna (Ane Skumsvoll), som er ei moderne gudinne, ein psykiater som yter meir motstand enn empati, og som faktisk er med på å framskynde den katastrofale finalen. Samspelet mellom desse to er noko av det beste ved framsyninga.

Handlinga er dagens, men den greske tragedien er bakteppet. Jamvel koret er med som eit slags forsterkande ekko av Medeas tankar. Men eg er ikkje viss på at koplinga til Euripides alltid er like vellukka. Stridsbergs og regissør Teigens prosjekt kan sjå ut til å nytte Medea til å freiste å forklåre korleis ei etter kvart desperat kvinne kan drivast til å drepe sine eigne barn. Det er framleis like uforståeleg. Og når det gjeld utlendingslover og flyktningpolitikk,  finst det nok betre parallellar enn Medea frå Kolkis. Både Medea og Gudinna er til å tru på, og får spele på store register. Men dei øvrige får stort sett ikkje høve til å bli anna enn sjablongar måla ut med alt for brei pensel. Det er trist, for det gjer handlinga mindre truverdig i ei elles særs sterk oppsetting.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 23. september 2014.)

MAGISK: Den scenografiske løysinga, som i finalen gir illusjon av både bratte fjell og snøskred, er heilt magisk. FOTO: GT NERGAARD

TEATER

Når vi døde våkner
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Henrik Ibsen
Regi og bearbeiding: Tyra Tønnessen
Scenografi og kostyme: Bård Lie Thorbjørnsen
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Siril Gaare
Med: Kai Remlov, Renate Reinsve, Hildegunn Eggen, Endre Hellestveit, Wenche Strømdahl og Jan Frostad.

Ei velspela, konsentrert og særs visuell oppsetting som aldri sluttar å overraske.

«Når vi døde våkner» frå 1899 er det siste dramaet Ibsen skreiv, og medan dei tidlegare «nutidsdrama» var prega av realismen, er dette eit meir psykologisk spel som varslar overgangen til fin de siècle og modernismen. Stykket har også mange sjølvbiografiske trekk, og kan på visse område lesast som den aldrande Ibsens oppgjer med seg sjølv og sine kunstnarlege val. Professor Arnold Rubek (Kai Remlov) er ein verdsberømt kunstnar som etter det store gjennombrotet med skulpturen «Oppstandelsens dag» nå går noko på tomgang. Han er gift med den langt yngre Maja (Renate Reinsve), nærast eit tidsfordriv slik livet også er blitt for Rubek. Medan dei ferierer ved ein badeanstalt, dukkar Irene (Hildegunn Eggen) opp. Ho var modell for Rubeks store verk, men då det var ferdig, forlét ho han. Etter kvart forstår vi at Rubek var hennar store kjærleik, medan han på si side ofra alt for kunsten. Parallelt med at Rubek og Irene finn att både kvarandre og fortida, får vi eit uvanleg direkte og ope oppgjer mellom Rubek og Maja, og endeleg dukkar ein forførande villmann av ein bjørnejeger (Endre Hellestveit) opp og dreg Maja med seg til fjells. Intrigen er nesten som ein såpeopera, og Ibsens tekst meir enn tenderer mot det melodramatiske. Det er difor mange grunnar til at dette stykket ikkje er blant Ibsens mest spela.

Tyra Tønnessen har gått brutalt til verks, skore ned alt utanomsnakk, men utan å miste essensen, konsentrert seg om dei verkeleg eksistensielle konfliktane og samtalane, og saman med scenograf Bård Lie Thorbjørnsen og lysdesignar Eivind Myren laga ei særs visuell og ganske fysisk oppsetting der dei nyttar det store scenerommet på hovudscena for alt det er verd. Dei mange barna i Ibsens ulike drama er stort sett statistar og kulisser. I teksten til «Når vi døde våkner» er dei i røynda berre irriterande bakgrunnsstøy. Men Tønnessen har tatt dei fram og nyttar dei som aktive element som illustrerer og kontrasterer det daude livet Rubek lever. Det same, men med motsett forteikn gjeld diakonissa (Wenche Strømdahl) som er blitt ei stilisert og symboltung kulisse meir enn ein person. Mange slike særs heldige regigrep ved sia av god personinstruksjon og eit uvanleg dyktig ensemble, er med på å gjere denne produksjonen så vellukka, trass i ein vanskeleg tekst. Men scenografi, lys og storformatet ber også ein vesentleg del av suksessen. Bård Lie Thorbjørnsen har nytta absolutt heile scena inklusive sidescenene til å lage eit enormt landskap med vatn og steinar som saman med Eivind Myrens like gode lyssetting gir visuelle opplevingar, mange og fine rom for spelet, og som i tillegg byr på ei rekkje overraskingar. Den særs stiliserte finalen der velkoreograferte barn, store draperi, nærast genial spegelbruk og lyssetting greier å illudere snøskredet, var eit lite kunstverk i seg sjølv.

Tyra Tønnessen har med denne produksjonen gitt nytt liv til eitt av Ibsens minst spela drama. Ved å skjære bort alt uvesentleg og samstundes gjere bruk av utsøkte visuelle hjelpemiddel og særs dyktige skodespelarar, har ho gitt oss ei tolking av «Når vi døde våkner» som er blitt både overraskande og opplevingsrik.

 (Meldinga i ein litt forkorta versjon stod i Klassekampen måndag den 15. september 2014.)

ÅLEINE?: Blant horer og kriminelle, og med forbausande mye omsorg og kjærleik veks Adrian opp. FOTO: OLE EKKER

TEATER

Adrian Posepilt
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av Kristian Kristiansen
Dramatisert av Petter Rosenlund
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Nora Furuholmen
Musikk: Håvard Lund
Med: Mads Bones, Martha Standal, Harald Brenna, Kathrine Torborg Johansen, Silje Lundblad, Helle Ottesen, Janne Kokkin, Jon Lockert Rohde og Kenneth Homstad

Ei stilisert nydramatisering av Kristian Kristiansens gode miljøskildring frå 1600-talet. Men var det noko som forsvann på vegen?

Kristian Kristiansens romantrilogi om Adrian Posepilt er dramatisert og sett i scene fleire gongar, både av NRK, teaterlaget i BUL og av Trøndelag Teater. Kristiansen er det næraste Trondheim har ein bydiktar, og skreiv historiske romanar om kvardagslivet i byen på 1600-talet der han med grundig research og fantastisk innleving skildra livet til fattigfolk. Første bandet i trilogien handlar om den foreldrelause Adrian som veks opp i Verkshuset, nærast eit kvinnefengsel for horer og utstøytte, og som sju år gamal blir overført til Blådegnhuset der han blir ein posepilt, ein slags offentleg autorisert og godkjend tiggargut. Kristiansen gav liv til kvardagen til desse blådegnane, og trilogien er ein stor sosial roman om tida rundt den største bybrannen i Trondheim.

For sytten år sia debuterte Petter Rosenlund som dramatikar med «En umulig gutt» på Trøndelag Teater. Nå er han attende same stad med ei nydramatisering av «Adrian Posepilt». Han har gått hardt til verks, og mange av dei som er glade i bøkene om Adrian vil fort kunne bli provoserte. For her er det kanskje blitt meir Brecht enn Kristiansen. I staden for dei rike miljøskildringane og det episke i originalen, har Rosenlund laga eit særs stilisert og noko fragmentarisk forteljarteater. Det kan ein like eller mislike, og mye er nok gått tapt i prosessen, men han har likevel greidd å skape ei oppsetting som det er lett å bli rørt av.

Kjersti Haugen og Nora Furuholmen som regissør og scenograf har vore særs tru mot den nye dramatiseringa og laga ei minimalistisk oppsetting utan noka form for ytre staffasje. Scenografien er ei lang, slak trapp med trebriskar, og illuderer godt det spartanske i både Verkshuset  og Blådegnhuset, og kostyma er relativt generelle og nøytrale, og ikkje frå 1600-talet. Her er det ordet og forteljinga som er i sentrum.

I retrospekt tar vi til på Ilevollen der fjorten år gamle Adrian (Mads Bones) ser på ferdafolket og veit at ei av dei er mora hans, men ikkje kven. Adrian blei født i løynd og ved eit tilfelle brakt til Verkshuset der han mot alle odds fekk vekse opp i lag med horer og kriminelle, kvinner som i samveret med Adrian med eitt fekk noko viktig inn i livet. Til og med styraren, Tosten (Harald Brenna), syner menneskelege trekk og blir glad i guten. Jamvel om dette er eit tøft tilvere og beinharde realitetar, er livet blant kvinnene likevel fylt av varme og kjærleik. Etter kvart som Adrian veks til, blir han utsett for både mishandling og svik, men hjå dei mest utstøytte har han likevel ei trygg hamn.

Lenge trudde Adrian at mora ikkje eksisterte, eller var ei av kvinnene i Verkshuset, men i eit vakkert sanningas augneblink mot slutten forstår han at ho finst der ute. Morsfiguren er blitt eit sentralt element i oppsettinga. Som ein skugge i kulissene følgjer ho livet hans, nydeleg formidla med stilisert dans av Martha Standal.

«Adrian Posepilt» er blitt eit stramt og velregissert forteljar- og tablåteater med glimrande ensemblespel og ein strålande opplagt Mads Bones i hovudrolla. Det er godt gjort av ein 33-åring å formidle ein gut frå spedbarn til fjorten, men det seier også litt om den særs stiliserte forma oppsettinga har fått. Ho er vakker og rørande, men har kanskje likevel mista noko på vegen. Og så lurer eg på kven som er målgruppa til teatret? Historia om Adrian burde i utgangspunktet vere ei typisk familieframsyning, men den forma denne oppsettinga nå har fått, gjer ho neppe egna for dei yngste.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 1. september 2014.)

SKULEGANG: Azra Halilovic ruslar kommenterande rundt i sitt eige liv, mellom anna skulegang i Banja Luka. FOTO: ELISA ELß

TEATER

Telling the truth
Teaterhuset Avant Garden
Av Azra Halilovic og
Per Ananiassen
Regi: Jörg Karrenbauer
Musikk: Andreas Elvenes og Svein Segtnan
Med: Azra Halilovic, Andreas
Elvenes og Elhad Karadzic

Dokumentarteater som er best når det heilt private får dokumentere hendingane.

For fire år sia sette Azra Halilovic opp monologen «1000 zašto 1000 zato» (1000 kvifor 1000 difor) der ho på bakgrunn av eigne dagbøker frå 11-årsalderen i Bosnia fortalde om daglegdags ungpikeliv med krigen som bakteppe fram til ho kom som flyktning til Norge nokre år seinare. Med stor grad av sjølvironi og humoristisk distanse presenterte ho ei gripande fortelling om krig og trivialitetar. Nå har ho laga ein frittståande oppfølgjar, «Telling the truth» der ho i langt større grad freistar å skildre krigen og brotsverka, men framleis med sin eigen familie og si eiga historie som inngangsport.

I Haag går saka mot Radovan Karadzic, den hovudansvarlege for krigsbrotsverka, nå mot slutten, og i det langvarige arbeidet med denne teaterproduksjonen har Halilovic vitja tribunalet, og jamvel freista å få snakke med Karadzic, noko han sa ja til, men som tribunalet avslo. Men i prosessen fekk ho også kontakt med ein annan Karadzic som under krigen sjølv blei fanga, torturert og måtte flykte. Elhad Karadzic, eller «den positive Karadzic» som han sjølv kallar seg, fatta interesse for prosjektet hennar og deltek med si eiga historie i oppsettinga.

Som i førre produksjon, har Halilovic vald ein slentrande og særs upretensiøs presentasjonsform der ho nærast ruslar kommenterande rundt i sitt eige liv. Som ein pendant til krigsforbrytardomstolen sit Andreas Elvenes på scena og stiller spørsmål, korrigerer og delvis sufflerer henne. Vi får presentert familiebakgrunn, opptakten til krigen, skulegang, flukt og relativt private historier om familien. Men jamvel om noko kan verke nesten pinleg privat, er likevel alt med på å illustrere Jugoslavia, krigen og livet til muslimane i Bosnia på ein innsiktsfull og forståeleg måte. Denne delen av framsyninga er den absolutt sterkaste og beste.

Produksjonen er delt i tre klårt avskilte bolkar. I den andre møter vi Elhad Karadzic som har skrive bok om opplevingane sine, og som har skapt seg eit nytt liv for seg og familien i Tyskland. Han fortel om arrestasjon, tortur og fangeliv før han ved hjelp av Raude Krossen kom seg ut og til sitt nye heimland. På sjarmerande vis fortel han, og Halilovic omset. Sjølv om historia hans er både gripande og interessant, manglar ho dramatisering, og får slik sett ikkje den intensiteten vi opplever i Halilovic’ forteljing.

I den siste bolken blir vi med Halilovic til Haag i ein freistnad på å få Radovan Karadzic i tale, men der ho i staden får eit videointervju med hans juridiske rådgjevar, eit intervju dei fleste nok vil oppfatte som blotta for empati med ofra, men heller ikkje særleg interessant.

Azra Halilovic har denne gongen freista å lage eit meir typisk doku-teater, og til det har ho også fått regihjelp frå Jörg Karrenbauer frå det tyske dokumentarteaterkompaniet Rimini Protokoll. Personleg meiner eg ho burde ha halde fast ved det særeigne med sitt eige prosjekt slik det kjem fram i første del og i førre produksjon. Ved å bruke seg sjølv og si eiga historie kjem ho tettast på hendingane, og greier på det viset å skape ein intensitet og autentisitet som rører oss langt meir enn det ein tradisjonell dokumentar maktar.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 30. august 2014.)

ELEGANT: Moritz Rabinowitz i dress med godt snitt, ein nytenkande entreprenør og verdsborgar frå Polen og Haugesund. FOTO: FIGURTEATRET I NORDLAND

FIGURTEATER 

FABRIK
– The Legend of M. Rabinowitz
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Jødisk Kulturfestival i Trondheim i samarbeid med Den kulturelle skulesekken
Av Wakka Wakka Productions i coproduksjon med Figurteatret i Nordland
Med: David Arkema, Gabrielle Brechner, Kirjan Waage og Gwendolyn Warnock

Ei lun og varm forteljing om ei viktig og etter kvart tragisk historie.

Den 5. til 7. september er det Jødisk Kulturfestival i Trondheim, men festivalen tjuvstarta alt 29. august med Trondheimspremiere på «FABRIK – The legend of M. Rabinowitz», eit gjestespel frå det norsk-amerikanske kompaniet Wakka Wakka Productions. Kompaniet, som har base i New York City, blei starta i 2001. «Fabrik» er ein produksjon som hadde premiere i Stamsund alt i 2007, og som etter det er blitt vist i ei rekke land, og som har hausta både ei rekke nominasjonar og prisar. Men dette er fyrste gongen han blir vist i Trondheim. Det var på høg tid, for «Fabrik» er heilt eineståande figurteater. Nå skal han visast i ei dryg veke framover, og det er å håpe at flest mogeleg finner vegen til teatret, for dette er ei særs god og varm dramatisering av det som var livet og lagnaden til eit utal jødar på første halvpart av nittenhundretalet.

Historia som blir fortald er i hovudtrekk like fantastisk som ho er sann. Moritz Rabinowitz blei fødd i Polen i 1888, og kom til Norge i 1909 der han busette seg i Haugesund som det han sjølv seier var den einaste jøden i byen. Med patriarkalske briller er dette kanskje rett, men han hadde også ei kone og ei dotter. I Haugesund slår han seg opp med herrekonfeksjon og opna butikkar i heile fem byar på sørvestlandet samt at han i heimbyen bygde opp Nord-Europas mest moderne konfeksjonsfabrikk; Condor. Han var ein entreprenør og ein samfunnsdebattant som tidleg tok til orde mot nazismen og den aukande antisemittismen. Som så mange andre jødar blei han send til Sachsenhausen der han døydde i 1942.

Denne historia om den nytenkande og framgangsrike kjøpmannens vekst og tragiske fall blir presentert som figurteater med eit tjuetals flotte og ganske spektakulære dokker og med synlege dokkeførarar. Presentasjonsforma er eventyrets, med røter både i norsk og jødisk forteljartradisjon. Det er ei varm og humoristisk historie, ikkje så reint lite sjølvironisk og presentert med mye kløkt og innleving. Dokkeføringa er imponerande presis og synkron, og alt det tekniske er sjølvsagt på plass. Men det som gjer produksjonen til noko langt meir enn berre godt figurteater, er blandinga av den spesielle forma dei har gitt presentasjonen av ei god og ikkje minst viktig historie, med ein uvanleg intelligent, men likevel særs diskret bruk av sceniske verkemiddel. Scenografien og utstyrsbruken er relativt enkel, men så illustrerande og sjarmerande. Perspektivforskyving, god bruk av lys- og lydeffektar og flotte modellar gir liv til handlinga og gjer dette til fysisk og visuelt teater på sitt aller beste.

Moritz Rabinowitz er ein sjarmerande mann til å bli verkeleg glad i. Han har nok sine sider, mellom anna den patriarkalske, men han er nyskapande, tenker stort, syner omsorg for sine tilsette, og blir, trass i at han er ei dokke, presentert så levande at du trur han er verkeleg. Sjølv om framsyninga er både varm og humoristisk, er det mot eit dystert bakteppe av jødepogromar, og etter kvart holocaust. Med meir enn sytti års avstand til hendingane, aukande historieløyse og også veksande framandfrykt og rasisme, trur eg den enkle historia om den polskfødde skreddaren frå Haugesund kanskje kan seie meir til nye generasjonar enn avisartiklar og lærebøker. Om du ikkje blir glad i Moritz Rabinowitz slik han blir presentert av Wakka Wakka Productions, er det noko alvorleg gale med kjenslene dine.

PARTYKONGE: Det blir ein helvetes fest når Kong Sverre kjem til gards på veg "te Stiklestad". FOTO: AMUND GRIMSTAD

TEATER

Slaget på Testiklestad
Trøndelag Folkemuseum, Sverresborg
Av Mads Bones, Ole Christian Gullvåg, Kyrre Havdal og Olve Løseth.
Regi: Mads Bones og Olve Løseth
Komponist/musikalsk ansvarleg: Kyrre Havdal
Koreografi: Martha Standal
Med: Olve Løseth, Mads Bones, Kristine Welde Tranås, Kjersti Tveterås, Mira Dyrnes Askelund, Ole Christian Gullvåg, Jon Lockert Rohde, Per-Theodor Paulsen, Martha Standal, Ida Göransson m. fl.

Ein intelligent, ellevill og heilt respektlaus parodi på spelfenomenet, framført fullstendig utan tryggingsnett.

Sommar er speltid, og ein kvar liten plass med respekt for seg sjølv skal ha sitt eige spel, gjerne med lokalhistorisk tilsnitt. Mye er faktisk ganske bra, men nokre blir også vel pompøse og noko prega av amatørisme. Tida har lenge vore overmogen for å setje skråblikk på spelfenomenet, og nå er det gjort. Det måtte bli i Trøndelag, midt i hjartet av spel-Norge der publikum kjenner kodane og forstår internhumoren, for her skal ein verkeleg halde tunga rett i munnen for å følje med i denne elleville harselasen og potpurrien over minst eit titals ulike spel. Torsdag var det urpremiere på «Slaget på Testiklestad» , ein musikalkomedie i uhistorisk speldrakt på Trøndelag Folkemuseum i Trondheim.

Dei fire som står bak ideen, kjenner sjangeren godt. Med fullstendig respektløyse, god innsikt og masse humor har dei stole vilt og uhemma frå Stiklestad, Elden, Karolinarspelet, Korsvikaspelet og Lady Arbuthnott berre for å nemne nokre, men sjølvsagt med alle spels mor, Stiklestad, som hovudreferanse. Vi er på garden Ful, nabogarden til Innful, i Trøndelag. Dette er på kong Sverres tid, han er i ferd med å avkristne landet, og på veg «te Stiklestad» (derav namnet) for å setje eit endeleg punktum på historisk grunn. På vegen skal han overnatte på Ful der gardsfolket, biskopen og Lady Upherbut (!?) planlegg å få stoppa kongen. Det går ikkje akkurat etter planen, men med litt flaks, og med uventa hjelp frå den verkelege kong Sverre (han Brandhaug i Rosenborg, du veit), går det likevel bra til slutt.

Gjennom å presentere denne historia, som trass i at ho sjølvsagt er syltynn og ikkje heilt til å tru på, likevel ikkje står så mye attende for ein god del av det som blir framført med atskillig meir alvor på ulike lokale scener, leikar aktørane seg med sjangeren. Dei gjer uhøgtidelege gags, lagar skikkeleg metateater og gjer fortent narr av mye av det pompøse og retthaverske i det som blir parodiert. For dei som har sett ein del spel, er referansane tallause, og det er nok absolutt ein fordel at denne parodien blir sett opp i Trøndelag der det nærast er spel heile året. Det får vi tydeleg prov for når suffløren syner seg å vere frå Rogaland, heilt ukjend med sjangeren og slik sett komplett ubrukeleg. Då blir det ei blanding av pinlege og komiske avbrot i dyktig laga metateater.

Manusforfattarane Bones, Gullvåg og Løseth har skrive intelligente og gode replikkar der ordspela sit laust. Og sjølv om dette er ein spelparodi, får heile underhaldningsindustrien også sitt. Sponsing og utidige reklameinnslag ved cliffhangers, som i OL i vinter, får ein herleg parodi  når ei av dei mest dramatiske scenene blir avbroten av eit langt og velregissert reklameinnslag for produksjonens hovudsponsor. «- Vi har seld sjela, – det blir det spel av!» Mads Bones har skrive særs gode songtekstar, og Kyrre Havdal har laga vakre, fengande og lett songbare melodiar, men også dei med tydeleg parodisk tilsnitt. Fleire av songnumra blir framført i store og velkoreografert masseopptrinn. Når dansen blir upretensiøs og alle gir litt faen, blir resultatet utruleg bra. Men dét krev òg nøye innstudering. Martha Standal har hatt ei imponerande god hand med koreografien.

«Slaget på Testiklestad» er ei oppsetting som leitar etter sin eigen moral og der dei vantru finn trua att – i manus. Det er blitt uhøgtideleg, ellevilt, intelligent, tidvis bitande ironisk og framført med særs låge skuldrer. Dramaturgisk går det nok litt over stokk og stein, men framsyninga sluttar aldri å overraske. Og så er ho i tillegg sjarmerande sjølvironisk.

 (Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. august 2014)

HEIM?: For Gunvor Smikkstugun blir heimbygda fort i trongaste laget. FOTO: AMUND GRIMSTAD

TEATER

Trost i taklampa
Av Alf Prøysen
Dramatisert av Marie Hafting
Manusbearbeiding: Morten Joachim og Ane Skumsvoll
Regi: Morten Joachim
Scenografi og kostyme: Mari Hesjedal
Koreografi: Martha Standal
Musikalsk leiar: Frode Berntzen
Med: Kjærsti Odden Skjeldal, Sven Henriksen, Tom Styve, Ole Christian Gullvåg, Mads Jørgensen, Ane Skumsvoll, Ida Løken, Anna Ree, Jacob Vigeland m. fl.

Ein ny, leiken og litt surrealistisk versjon av Alf Prøysens oppgjer med jåleri og bygdedyr.

I samband med Alf Prøysens fødselsdag den 23. juli blir det kvart år arrangert ei «Blåklokkeviku» ved Prøysensenteret i Ringsaker. I 2006 innleidde nokre av folka bak teatergruppa Soria Laboratoria eit samarbeid med Prøysenfestivalen om å lage ei teaterframsyning på grunnlag av novellene til Prøysen. I staden for å sette opp det same spelet år etter år, fann dei fort ut at her var teksttilfanget så stort at dei måtte skrive eit nytt stykke kvart år. Sjølv har eg sett «Slompetreff» i 2011, ei oppsetting basert på fire noveller utan nokon indre samanheng, men presentert som ei heilaftans teateroppsetting, særs tru mot Prøysens and, og der perspektivet sjølvsagt var nedanfrå. Slik har desse entusiastane halde på med sju ulike produksjonar på like mange år.

I år er det hundreårsjubileum for diktaren, og dermed gav dei seg i kast med «Trost i taklampa». Det er den einaste romanen Prøysen skreiv, og boka er blitt både dramatisert og filmatisert. Marie Hafting har nå dramatisert romanen på nytt, Ane Skumsvoll og Morten Joachim har bearbeidd teksten, og Joachim har også ansvaret for regien. Og onsdag var det premiere.

«Trost i taklampa» er ikkje nokon enkel tekst å gi seg i kast med. Dette er Prøysens harselering med både dei som vil vere fine, med bygdedyret, og med mye anna. Det er historia om Gunvor Smikkstugun som kjem heim på ferie etter å ha busett seg i byen, og som trur at folk vil sjå opp til ho når ho er blitt ei fin bydame, det er fattigdomsromantikaren Lundjordet, bygdas utflytta diktar og i røynda ein tullebukk som blir mottatt som ein stor helt, det er avundsjuke, sjalusi, intrigar, pompøsitet, hemn og renkespel. Her er ingen heltar å sjå opp til, men tallause typar å kjenne seg att i når Prøysen ironiserer over og med alt og alle, og eigentleg slår i alle retningar. Romanen er slik sett eit samandrag av det meste av det Prøysen har skrive, men i særs fortetta form. Å lage god dramaturgi av noko som er så mangefasettert er inga lett oppgåve.

Hafting, Joachim og Skumsvoll har gått til verket med ei slags audmjuk respektløyse. I botnen ligg alle dei kjende personane som Gunvor Smikkstugun, diktaren Lundjordet og Snekkersve-karane, men her er det blitt herja ein god del med presentasjonen. Jamvel om vi tematisk og geografisk framleis er på Hedmarken rundt 1950, tar dei oss stadig til nyare tid med utstrakt bruk av musikalske og andre metaforar. Og det er når det blir på det mest leikne og surrealistiske at framsyninga verkeleg tar av. Då får dei synt kor ålmenne dei haldningane Prøysen ironiserer over framleis er. Personleg kunne eg difor godt ha tenkt meg endå meir av den heilt elleville respektløysa.

Framsyninga blir presentert som ei rekke tablå som gjer ho litt fragmentarisk, og der mange av gjentakingane nok kunne ha vore stramma noko inn. Som vanleg er ensemblet ei god blanding av profesjonelle og lokale amatørar der Kjærsti Odden Skjeldal får godt fram den litt naive Gunvor som i det skuffa møtet med heimbygda endar opp med eit ønske om hemn. Og persongalleriet er elles rikt og mangefasettert, toppa av ei uforlikeleg Ane Skumsvoll som den nasegruse litteraturelskaren Ingebjørg. I Martha Standals lett naivistiske og ikkje minst humoristiske koreografi, får vi illustrert mange av dei ulike haldningane Prøysens typar kan by på, og særleg gjeld dette Snekkersve-karane. Kjende Prøysensongar, godt framført under kyndig musikalsk leiing av Frode Berntzen, og i ein lett absurd miks med annan kjend musikk bind framsyninga saman. «Trost i taklampa» er blitt ein annleis og verdig, men ikkje uproblematisk hyllest til Alf Prøysen.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 25. juli 2014)

HEILT KONGE: Apar er ikkje til å spøke med, og apekongen (Tor Einar Bekken) tar han heilt ut i dette elleville opptrinnet. FOTO: AMUND GRIMSTAD

JUNGELBOKA

Basert på barnebøkene av Rudyard Kipling
Tekst: Arne Lindtner Næss
Dramatisert av: Arne Lindtner Næss og Wayne McKnight
Musikk: Svein Gundersen
Tekstbearbeiding og regi: Elin Stangnes
Scenografi: Ole Fredrik Wannebo
Koreografi: Ida Skaret Fjøseide
Kostyme: Silje Botten
Musikalsk ansvarleg: Øyvind Jo Heimdal Eik
Produsert og framført av Teaterlaget i BUL Nidaros
Tårnet på Munkholmen, Trondheim

Det er godt å bli forført, og Teaterlaget i BUL greier det til fulle i denne uvanleg sjarmerande og velregisserte oppsettinga.

Eg vedgår det gjerne. Eg likar å bli forført når eg er på teater, og Teaterlaget i BUL plar greie det med det årvisse sommarteatret på Munkholmen. I tretti år har desse unge entusiastane – og for all del – amatørane, presentert klassikarar i god familietapping i det scenografisk sett nesten heilt umogelege tårnet på Munkholmen. Og ikkje sia «Alice i Eventyrland» i 2007 har eg blitt så forført som i år.

Det er «Jungelboka» denne gongen, og for den som har vore ulvunge som barn og hatt Kipling som pensum, er det ikkje så mye anna att av originalteksten enn menasjeriet i denne oppsettinga. Dette er musikalversjonen som baserer seg på dramatiseringa Wayne McKnight og Arne Lindtner Næss gjorde for Bryggeteatret i 1989, og med ein god del teksttilpassing og bearbeiding av instruktøren, Elin Stangnes. Framleis er hovudpersonen Mowgli, menneskebarnet som veks opp i ein ulvefamilie i India, godt tatt hand om av panteren Baghera og bjørnen Baloo, og med naturlege fiendar som slangen Kaa, tigeren Shere Kahn, og også apane som ein heller ikkje skal kimse av. Her veks Mowgli opp, det er farar over alt, men også venskap og varme. Og historia er bygd opp over ei rekke tablå der Mowgli blir sett på ulike prøver.

Jamvel om dette er familieunderhaldning og mye kos, er det likevel ei temmeleg rocka historie som heldigvis ligg milevis frå den klamme Hakkebakkeskogen. Dette er ein slags faunaens West Side Story med rivaliseringa mellom The good guys og The bad guys. Og midt i det heile er hybriden Mowgli som gjerne vil gli inn, men som like umiskjenneleg er eit menneske. Tolkingane av Kiplings originalmanus er legio, og slik er det også med denne produksjonen, sjølv om det til sjuande og sist nok handlar mye om å høyre til, og om å følgje naturens orden.

Men dette er ikkje først og fremst teater med mange botnar, men derimot fantastisk god underhaldning. Det kan stundom vere vel så bra. Tårnet på Munkholmen er særs vanskeleg å møblere, men Ole Fredrik Wannebo har utnytta rommet optimalt og skapt ei scene som ga både truverd, oppleving og godt rom for alle opptrinna. I dette universet har Elin Stangnes gjort ein formidabel innsats med tekstbearbeiding og regi. I ei uendeleg rekke tablå med heilt saumlause sceneskift og store masseopptrinn med eit par dusin aktørar på scena skapar ho ei fengande, energisk, litt sjølvironisk, velkoreografert og særs underhaldande framsyning. Og sjølv om mange av dei berande rollene er spela av vaksne, så er det store fleirtalet barn og ungdom, og alle er sjølvsagt amatørar. Til det å vere, er det forbausande gode songprestasjonar og god koring, og sjølv om spelet er sjarmerande ujamt, er her rikeleg med spelemessige svisker utan at eg skal nemne nokon ved namn, for dette er først og fremst strålande ensemblespel.

Ida Skaret Fjøseide har ansvaret for koreografien som er alt frå tåspissballett til apar som svingar seg frå trea. Med så mange aktørar på ei så lita scene, er resultatet ikkje mindre enn imponerande. Øyvind Jo Heimdal Eik har vore ein trollmann med musikken og skapar stort sett åleine eit rikt og godt lydbilde, og eit akkompagnement som aldri overdøyver songen. Og som vanleg har dugnadsgjengane i BUL laga flotte og fantasifulle kostyme.

«Jungelboka» er ein rå og ganske rocka familiemusikal med ei litt skummel historie for dei minste og med enorme mengder artige vriar og metaforar for dei vaksne. Som vanleg er sommarteatret sjarmerande, men det spesielle denne gongen er energien, musikken, sceneskifta og ensemblespelet. Trøndersommaren kan vere så kald han vil. Det blir alltid varmt nok når BUL spelar opp på Munkholmen.