Amund Grimstad

TEATER

TIDSRIKTIG: Ikkje berre kulissar og kostyme, men også spelestilen er som i 1816. FOTO: OLE EKKER

«Armod og edelt sinn»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: August von Kotzebue
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Sigrid T’Hooft
Scenografi og kostyme: Stephan Dietrich
Med: Hallbjørn Rønning, Jon Lockert Rohde, Mari Hauge Einbu, Trond-Ove Skrødal, Olve Løseth, Hans Petter Nilsen, Wenche Strømdahl, Marianne Meløy og Jan Frostad

Fornøyeleg og strålande formidla jubileumsframsyning på Gamle scene.

Trøndelag Teaters Gamle scene er Nord-Europas eldste i kontinuerleg drift og feirar i år 200-årsjubileum. Det gjer teatret ved å spele ei «historisk informert framsyning», ein eigen sjanger vi knapt ser noko til her i landet, og som går ut på å setje opp framsyninga så historisk korrekt som mogeleg. «Armod og edelt sinn» er skrive av den særs produktive tyske dramatikaren August von Kotzebue (1761-1819) og framifrå omsett av Øyvind Berg. Ettersom barokkteatret nå er relativt ukjend i Norge, har ein henta inn den belgiske koreografen og regissøren Sigrid T’Hooft, og den tyske scenografen og kostymedesignaren Stephan Dietrich. Saman med Kyrre Havdal på hammerklaver (utlånt frå Ringve) og Ola Lindseth på fiolin, og eit særs samspela ensemble, har dei laga ei framsyning som blei langt meir enn berre ei historisk oppsetjing av akademisk interesse.

Historia og intrigen i «Armod og edelt sinn» minnar i mangt om Holbergs komediar, men er meir komplisert og omstendeleg. Det er ei tretimars framsyning i sju aktar og med to pausar, og med ein intrige det vil føre alt for langt å gi eit resymé av. Men stutt fortald er det ein forviklingskomedie om kjærleik, pengemakt og grådigheit, ei historie med store skift mellom det komiske, det tragiske, og det djupt alvorlege. Sjølv venta eg meg ein historisk leksjon om korleis teater blei spela i 1816, men forstod ganske raskt at dette var noko langt meir.

I særs tidsriktige kulissar, og med like korrekte kostyme, møtte vi eit ensemble som spela teater slik dei aldri har gjort det før. T’Hooft har gjort ein formidabel innsats med personinstruksjon, for her gjeld andre reglar. All tale skal vere vend mot publikum og ikkje til kvarandre, det meste skjer særs omstendeleg med raffinement og akkurat passeleg overspel, og med geberdar og kroppsspråk som er temmeleg framandt. Og det fungerte. Først og fremst på grunn av eit strålande opplagt og særs velinstruert ensemble, men også fordi oppsetjinga blei så mangefasettert. Eitt er det historisk/pedagogiske som var både lærerikt og underhaldande, men vi fekk også ein metadimensjon ved at vi alle visste at dette var ei teaterframsyning om ei teaterframsyning.

Og medan vi let oss underhalde og opplyse, og kosa oss med ei intrikat historie, god humor og framifrå spel, fekk vi med eitt i siste akt ein sanningas augneblink som faktisk rørte ved noko i oss. Det skuldast nok at von Kotzebue var ein langt betre dramatikar enn gløymsla skulle tilseie, men også at denne scena blei framført av Trond-Ove Skrødal og Mari Hauge Einbu, dei to som i eit elles uvanleg godt ensemble, hadde greidd å dyrke fingertippkjensla for den noko aparte spelestilen til det nær perfekte.

(Ei forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. januar 2016.)

TEATER

MAKT: Som ein lydig hund må Jean kysse frøken Julies støvel. FOTO: MARIUS FISKUM

«Frøken Julie»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av: August Strindberg
Omsett av Ragnar Olsen
Regi: Terje Skonseng Naudeer
Scenografi og kostyme: Kari Gravklev
Lysdesign: Øystein Heitmann
Med: Ketil Høegh, Marte M. Solem, Ida Løken Valkeapää

Ein maktkamp der kjønn får trumfe klasse utan tilstrekkeleg motstand.

I ei tid då alle konfliktar blir forklart ut frå religion, etnisitet eller kjønn, vel teatersjef Nina Wester ved Hålogaland Teater å ha som programfråsegn at i hennar siste år som sjef skal den raude tråden gjennom repertoaret vere klasseperspektivet. Og ho opnar sesongen med Strindbergs intense kammerdrama «Frøken Julie» frå 1888. Stykket var så kontroversielt i si samtid at Strindberg måtte flytte uroppføringa til København, og det gjekk heile 18 år før nokon våga å setje det opp i Sverige. For her var det uhøyrde konstellasjonar med omsyn til både kjønn og klasse.

Vi er hjå den svenske adelen på slutten av 1800-talet. Det er midtsommaraftan, og i grevens kjøkken gjer tenaren Jean (Ketil Høegh) og kokkejenta Kristin (Ida Løken Valkeapää) seg ferdige med dagens arbeid før dei skal til med dans og feiring. Dei er forlova og pratar forarga om frøken Julie (Marte M. Solem), grevens dotter, som ikkje held seg til dei fastspikra klassenormene, og som openbert leikar seg med tenarskapet. I dette mikrokosmoset er det strenge reglar for både kjønn og klasse, og alle må kjenne sin plass. Det gjer ikkje Julie. Etter kvart kjem ho inn til dei to i kjøkkenet, og ganske skamlaust og direkte legg ho an på Jean. I løpet av natta, og medan Kristin søv, utviklar det seg eit heftig kjenslemessig og erotisk forhold mellom Jean og Kristin. Meir enn eit kjærleiksforhold, er det ein intens kamp mellom klasser og kjønn, ein kamp som til slutt får ei fatal ending.

«Frøken Julie» er eit særs tett og intenst kammerspel der Strindberg rullar ut både kampen mellom mann og kvinne, og mellom herre og tenar. I opninga er det utvilsamt herren som har makta, men etter kvart endrar forholda seg dramatisk. Makt kan vere både subtil og strukturell, og vi anar også religionens kontroll over Kristin, samt den fråverande grevens makt over dei alle. Her er mange tema, og i «Frøken Julie» kan vi sjå like mye av Strindbergs eigen dobbelmoral som oppgjeret med kjønnsroller og borgarleg hykleri.

I Terje Skonseng Naudeers regi, og med Kari Gravklevs særs nøkterne scenografi, er det freista å legge mest vekt på teksten og kva desse menneska gjer med kvarandre. Det er ganske nake og avkledd, men vi kjem diverre likevel ikkje skikkeleg under huda på dei tre aktørane. Det som skulle vere eit intenst makt- og kjærleiksforhold, blir i for stor grad spela teater og ikkje heilt til å tru på. Paradoksalt nok er det Kristin i den minste rolla som blir mest truverdig. Julie manglar den tunge, aristokratiske klassa som gjer at dette kunne bli ein nesten likeverdig kamp. I staden for den mektige, adelege intriganten, blir ho ei ung rikjente som berre leikar seg med elden. Då blir det lett match for Jean, og for lite att av Strindbergs litt meir jambyrdige maktkamp.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 16. januar 2016.)

TEATER

BUSKIS: Suffragetter og sjenerte bondejenter i herleg og ellevill komedie . FOTO: JOHANNES SUNDE

Unge dramatikere 2015
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Av Thale Henriette Kummeneje, Amanda O. Storaunet, Daria Osipova Østerlie, Anna-Laila Danielsen, Pernille Undrum Fathi og Ingvild Tiller Naustan
Regi: Rita Abrahamsen og Vera Krohn Svaleng
Scenografi og kostyme: Marie Steen Löwendahl og Jenny Hilmo Teig
Med: Jan Frostad, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Henriette Marø, Ingvild Meland, Mads Bones og Kenneth Homstad

Mye eksistensielt frå ungdomen, men humoren trumfa det meste.

For fjerde år på rad har Trøndelag Teater i samarbeid med Kjernehuset og Rita Abrahamsen invitert unge skrivelystne mellom 13 og 19 år til å sende inn dramatekstar. Rundt tjue kom inn, og blant dei er seks jenter valde ut til, gjennom workshops og kyndig rettleiing, å arbeide fram sju små einaktarar av rundt eit kvarters varigheit kvar. Fredag var det urpremiere i teaterkjellaren med profesjonelle aktørar i alle ledd.

Som tidlegare år, er dei unge opptekne av det eksistensielle og dei store, tunge spørsmåla. Og ambisjonsnivået er høgt. Enkle forteljingar om fjortiskjærleik, fotball og dataspel er totalt fråverande. Denne gongen var det særleg vekt på mellommenneskelege relasjonar og den vanskelege kommunikasjonen.

Når vi får presentert stutte einaktarar skrivne av relativt urøynd ungdom mellom 16 og 19, er sjølvsagt kvaliteten ujamn, men likevel forbløffande høg. Det starta særs lovande med «Tomt» av Thale Henriette Kummeneje, berre seksten år, men med tolv års fartstid i Teaterlaget i BUL Nidaros. Det var ein intelligent og velskriven dialog mellom far og dotter om fråver og omsorgssvikt, og som var eit lærestykke i dyktig og uventa dramaturgi med ein overraskande finale. Det same gode dramaturgiske grepet hadde Pernille Undrum Fathi (16) også nytta i den kanskje mest eksperimentelle teksten; «Det som er og ikke er». I den andre teksten til Kummeneje, «Dagen jeg ble frisk», synte ho nok eit døme på levande og innsiktsfull dialog, denne gongen mellom to brør. I «Ødelagt ark» av Amanda O. Storaunet (19) fekk vi eit godt oppgjer med konformitet, A4 og skjønnheitshysteri. Og «Uten» av Daria Osipova Østerlie (19) var ei ganske mørk og annleis kjærleikshistorie med mange lag, særs godt framført av Kenneth Homstad.

Det var som sagt mye eksistensielt og mellommenneskeleg som blei presentert, men det som var mest vellukka, var to særs humoristiske, men likevel heilt ulike tekstar. «Spørsmålstegn» av Anna-Laila Danielsen (19) var ein innsiktsfull parafrase over teatret, ei metaframsyning skrive og framført med mye klokskap. Og så blei finalen, «Forbudt kjærlighet» av Ingvild Tiller Naustan (17) det store høgdepunktet. Ei skikkeleg buskishistorie om eit norsk landsens familiedrama frå langt tilbake i tid, full av absurd humor. Og i tillegg glitrande framført av mellom andre Henriette Marø og Mads Bones.

«Unge dramatikere» har nok ein gong vist seg å vere eit framifrå tiltak for å få fram underskogen. Det er håp for norsk dramatikk.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. januar 2015.)

TEATER

DESPERASJON: Kva skjer når dei næraste, også di eiga mor, sviktar? FOTO: SOGN OG FJORDANE TEATER

«Fjordmann»
Sogn og Fjordane Teater, Sogndal Kulturhus
Av: Stig Amdam
Regi: Stig Amdam
Scenografi og kostyme: Åse Hegrenes
Med: Stian Isaksen, Lars Sørbø, Katrine Lunde Mackenzie og Gunhild Hjertaas

Eit sterkt og velspela psykososialt drama, men neppe særleg eigna til å forstå terrorhandlingar.

Kva er det som får tilsynelatande veltilpassa unge menn til å gå til så avskyelege terrorhandlingar som dei vi har opplevd dei siste åra? Dramatikaren og skodespelaren Stig Amdam er blant dei mange som har stilt seg dette spørsmålet. Med oppsetjinga ”Fjordmann”, som han sjølv både har skrive og regissert, freistar han å forstå, men ikkje forsvare. Av den litt spekulative tittelen som er nesten identisk med pseudonymet til bloggaren Peder Nøstvold Jensen, og ikkje minst eit utal lite tilfeldige likskapar med Breiviks oppvekst og bakgrunn, er det skapt eit bilde av at dette skulle dreie seg om 22. juli. Det er heilt feil. Sogn og Fjordane Teaters oppsetjing har korkje religiøse eller særleg sterke politiske overtonar. I staden er det eit tidvis særs sterkt psykososialt drama om ein gut som har vore offer for omsorgssvikt.

Mads Trodal (Stian Isaksen) er ein 21 år gamal arbeidslaus mann som bur saman med mora på eit lite småbruk ein avsidesliggjande stad ved fjorden. Einaste nabo er eit asylmottak. Mads ligg rett nok under for konspirasjonsteoriar om at Bilderberggruppa styrer verda, men han er empatisk, har enorm omsorg for mora som openbert er sjuk, er opptatt av sjølvberging og økologisk landbruk, og har ikkje noko i mot asylsøkjarane i nabolaget. Det er mora (Katrine Lunde Mackenzie) som er rasisten. Faren (Lars Sørbø) er ein avdanka rockemusikar med framtida bak seg, ein sjølvopptatt faen som aldri har stilt opp for sonen. Den fjerde personen er barndomsvenninna Lise (Gunhild Hjertaas), den einaste normale, og den som kunne ha blitt eit haldepunkt i livet til Mads. Gjennom ulike samspelstablå mellom desse fire, deira eigne  versjonar av historia, og diverse videoopptak, får vi i retrospekt presentert kva som skjedde fram til Mads til slutt sette fyr på asylmottaket og drap ti personar inklusive seg sjølv.

Som freistnad på å forstå ein terrorist, er dette ganske mislukka. Historia til Mads har for store logiske brester til å bli truverdig. Når han som offer for konspirasjonsteoriar insisterer på å kutte ut mobil og ikkje nytte betalingskort eller leggje att andre elektroniske spor, blir det heilt uforståeleg at han samstundes skal ha lagt ut mye av teoriane sine på nett. Og når han sjølv meiner at berre tre prosent av asylsøkjarane er jihadistar, blir eit vilkårleg mordbrannåtak på eit asylmottak heller ikkje til å forstå som ei gjennomtenkt politisk handling.

I staden for ein politisk forkvakla ungdom, ser eg den gradvise utviklinga av Mads frå ein fortvila gut som greier å halde lokk på frustrasjonane sine,  til det i ei rekkje intense og særs velspela konfrontasjonar med foreldra renn over for han. Og i avmakta går han til desperate skritt. Det er jo også ein forklaringsmodell, men neppe særleg dekkjande for terrorhandlingar frå kvite, unge menn. Som eit portrett av ein desperat ung mann er framsyninga derimot tidvis glimrande. Regien er stram, og dramaturgien særs god. Den lett stiliserte scenografien til Åse Hegrenes gir godt spelerom for alle dei ulike tablåa samstundes som han illustrerar det ganske nedslitne småbruket. Spelet til dei fire er framifrå, intenst og energisk, og det formeleg gnistrar av dei mange heftige konfrontasjonane.  Eit særs velspela og godt psykologisk drama, men inga forklåring på terrorisme.

 (Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. desember 2015.)

TEATER

FLY: Ein superhelt må kunne ta heilt av og fly. FOTO: TORLEIF KVINNESLAND

«Om bare Lyseblå kunne bli superhelt»
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Katja Brita Lindeberg Produksjoner
Idé, konsept og regi: Katja Brita Lindeberg
Komponist: Martin Mulholland
Lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Med: Dagfinn Tutturen

Mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

Lyseblå er ein gut som mange andre, tøff og med stålkontroll på nokre få område, men eigentleg både utrygg og litt redd. For å dekke over det usikre, framstår han så barsk og modig som mogeleg, men inni seg veit han at det er ikkje slik han er eller vil vere. På guterommet, der han er konge, har han sitt eige univers frå ein stor koffert med kosedyr til alskens tidsriktige robotar og leikar. Her er det han som regjerer, og eigentleg vil han vere som Spiderman eller andre superheltar, ein som kan redde folk i naud.

Katja Brita Lindeberg presenterer med oppsettinga «Om berre Lyseblå kunne bli superhelt» ein nydeleg og sjarmerande studie i eit barnesinn, tatt så på kornet at alle i salen, uakta alder, kjenner seg att. Med utstudert mimikk, keitute rørsler og gjenkjenneleg framferd introduserer Dagfinn Tutturen oss på eit særs humoristisk vis for Lyseblå. Vi er med han på guterommet der han trygt kan leve ut draumane sine og syne oss kva han leikar med og er opptatt av. Her er det langt til både lærarar og alle dei andre dumme, sjølv om vi tidvis blir minna om at det både er mobbarar og andre der ute. Vi ler og kosar oss med han, og det heile er eit varmt, trygt og artig framført portrett av ein litt usikker gut. Til låtten brått set seg fast hjå publikum, og handlinga tek ei langt meir brutal retning. Eg skal ikkje røpe kva som skjer, men korleis Lindeberg med ein dramaturgisk genistrek greier å ta dramatikken ned att gjennom mellom anna dyktig interaktivt spel av Tutturen, er ikkje anna enn imponerande.

Dette er ei framsyning der sjølve historia og handlingsforløpet ikkje er det viktige i seg sjølv, men korleis Lindebergs regi og Tutturens spel presenterer det. Kreativ rekvisittbruk, god og kommenterande musikk, fin lysdesign og bruk av lydkulisser, framifrå spel og ein dramaturgi og regi med mange overraskande grep gjer denne vesle oppettinga til ein innsiktsfull studie i barnesinnet og eit særs mangefasettert og treffsikkert portrett av ein usikker unggut.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 28. november 2015.)

TO NM I SCENEKUNST: ”Hundre hemmeligheter” på Trøndelag Teater fekk to Heddaprisar, men var for lite kostnadseffektiv. FOTO: GT NERGAARD

Okey, okey, eg legg meg flat og vedgår alt! Kjære riksrevisjonen; – Det er mi skuld. Når de nå går til åtak på Rogaland Teater og Trøndelag Teater for å drive for lite kostnadseffektivt, og å gi bort for mange gratisbillettar, må eg berre krype til korset og be så mye om orsaking. Gjennom snart 40 år har eg sett fleire hundre produksjonar på Trøndelag Teater, og eg kan ikkje minnast når eg sist betalte for meg. På Rogaland Teater har eg ikkje sett riktig så mange framsyningar, men der har eg til gjengjeld aldri betalt for billetten. Det kan nok ikkje vere særleg kostnadseffektiv drift ved desse teatra når dei gir ut gratisbillettar i eininga.

For den som har vondt for å følgje med, er saka denne: Riksrevisjonen har granska dei seks scenekunstselskapa der staten er eigar eller deleigar, og funne at regionteatra i Stavanger og Trondheim ikkje har drive kostnadseffektivt i 2011 til 2014. Dei glade økonomar, utstyrte med regneark og kalkulator, har ikkje vurdert den kunstnarlege verksemda, dei har ikkje eingong gjesta dei to teatra. (!) For dette er verkeleg vulgærversjonen av «New Public Management», det som i korte trekk tyder at alt skal vurderast som verksemder med mål om lønsam produksjon, og i dette meiningslause regimet gjer ein alt om til varer. Pasientar på sjukehus er ei vare som skal reparerast som i ein bilverkstad, skuleelevane er halvfabrikata som skal foredlast, og kunsten er ikkje lenger opplevingar som gir livet meining, men ei omsetteleg vare som skal seljast i ein marknad. Lærarar og helsepersonell har slite med dette målehysteriet alt for lenge, og nå er det også kome til kulturen.

Trøndelag Teater har i 2014 late for mange kome inn gratis. Dette skriv seg frå framsyninga «Hundre hemmeligheter». Det var ein samproduksjon mellom frigruppa Cirka Teater i Trondheim og Trøndelag Teater, ei eksepsjonelt god framsyning som fekk Heddapris for både beste barne- og ungdomsframsyning, og for audiovisuell design. På forståeleg norsk tyder dette to NM-gull i teater, noko som burde avkrevje respekt frå dei fleste. Men ikkje for riksrevisjonen. Altfor mange fekk sjå framsyninga gratis. Det er nemlig ikkje alltid slik at kvalitet og salssuksess er det same. Dei fleste teaterframsyningar er anten for vaksne, som går i teatret av eiga vilje, eller for barneskulebarn og yngre som blir tatt med av føresette. Dette var noko så sjeldsynt som ei framsyning for tenåringar, og der er tilbodet så fråverande at ungdomane aldri har fått nokon kultur for å oppsøke teatret åleine. Så i staden for å spele for glisne benkeradar, inviterte teatret ungdomar inn for å oppleve stor scenekunst. Kanskje trefte dei nokon som vil kome att, kanskje ikkje. Men gratisbillettane var ikkje noko økonomisk tap, og alternativet hadde vore langt verre.

På Rogaland Teater sette dei i fjor opp «Hamlet» i ei meir enn tretimars oppsetting utan å stryke eitt ord. Det var ein fantastisk produksjon som fekk Heddapris for årets framsyning og for beste mannlege skodespelar, i tillegg til nominasjon for beste regi. Også det to NM-gull i teater, pluss ein delt sølvmedalje! Men det er klårt det hadde vore langt meir «kostnadseffektivt» om teatret hadde kappa i teksten og framført han som ein monolog utan scenografi.

Samfunnsoppdraget til dei offentleg finansierte teatra i Norge er å gjere scenekunst av høg kvalitet tilgjengeleg for flest mogeleg, og å fremje kunstnarleg utvikling og fornying. Som teatermeldar i ein dryg mannsalder, og som medlem av Heddajuryen dei siste tre åra, veit eg faktisk litt om kvaliteten på dei ulike teatra i landet. Det er nesten så det grensar til det komiske at det er nettopp Rogaland og Trøndelag Teater som er skyteskiva til riksrevisjonen. I dei siste åra er det ikkje nokon sceneinstitusjon i Norge som har forsynt seg betre med Heddaprisar enn nettopp desse to teatra. Og vi måler ikkje kunstnarleg kvalitet med måleband og kalkulator.

(Denne artikkelen stod i lokalavisa OPP i Oppdal fredag den 27. november 2015.)

TEATER

KALDT: Göingeskogen er kald, men det er utanpå. FOTO: TOR ERIK H. MATHIESEN

«Julerosene»
Hordaland Teater, Stend
Fritt etter Selma Lagerlöfs «Legenden om julrosorna»
Dramatisert av Jane Rasch
Regi og scenografisk idé: Trond Birkedal
Scenografi og lysdesign: Masi Kulturkompetanse
Kostyme: Amalie Rosenquist
Musikalsk leiar: Elin Hestenes
Kor: Kristine Bjånes, Elin Hestenes, Mari Lyssand, Irene Adolfsen Wenæs, Henning Sudmann og Stian Kalvenes Bosdal
Med: Reny Marie Gaassand Folgerø

Ei umåteleg vakker og sanseleg teateroppleving.

I ein blackbox fylt med halvtanna tonn Fretex-klede i ulike grå- og kvitsjatteringar har Hordaland Teater gjenskapt Selma Lagerlöfs Göingeskog, eit særs opplevingsrikt og etter kvart umåteleg vakkert landskap. Som publikum blir vi kledd i ponchoar i same fargevalørar, og går slik i eitt med skogen. Det er skikkeleg førjul på Stend når dette vesle regionteatret presenterer ei av dei vakraste og mest komplette teaterframsyningane eg har sett på lenge.

Vi er nokre hundre år attende i tid, og i ei røvarhole i Göingeskogen lever den fredlause røvaren med familien sin. Røvardottera (Reny Marie Gaassand Folgerø) er forteljaren. Saman med vokalgruppa «Taus» som er forsterka med to mannlege songarar, presenterer ho Lagerlöfs julelegende om den fredlause røvarfamilien som brødfør seg med overfall og tigging. Ein dag kjem røvarmor på tiggarferda si til eit kloster med ein vakker urtehage, men røvarmor kunne fortelje abbeden at i Göingeskogen openberrar det seg ein endå vakrare hage kvar julenatt. Dette hadde abbeden høyrt om, og han bad om å få sjå underet som skulle vere Guds gåve for å feire Jesu fødsel. Det fekk han under tvil, og saman med ein ekstremt skeptisk klosterbror blir han leidd ut i skogen julenatta. På førehand hadde biskopen lova røvarfamilien amnesti om han kunne få ei av blomane frå skogen. Det går diverre ikkje akkurat som vi håpar, i alle fall ikkje i første omgang, men det skal eg ikkje røpe meir om her.

Det er ikkje ofte at ei teaterframsyning, og kanskje spesielt relativt enkelt forteljarteater, blir ei så komplett og mangefasettert sanseoppleving. Etter seks år som teatersjef, takkar Trond Birkedal av med ei førjulsgåve som vil røre dei fleste. Det er han som har både regi og scenografisk idé, og saman med korsong, lyssetting og framifrå spel blir dette ein snau times vandring i eit i dobbel tyding vakkert landskap der tolkingshøva er uendelege, men samstundes heilt opp til den einskilde. Her er sjølvsagt sterke religiøse overtonar, men det handlar like mye om kjærleik, tvil, nåde, menneskeverd, og sjølvsagt dagens situasjon med migrasjon, utstøyting og framandfrykt.

Bak denne urpremieren ligg eit skikkeleg skandinavisk samarbeid. Lagerlöfs julelegende er godt kjend i Sverige, men ikkje her. Nå er ho dramatisert av danske Jane Rasch og framført på nynorsk i Norge. Ved sia av stram regi, intenst og levande spel av Reny Marie Gaassand Folgerø, er det kombinasjonen av lyssettinga, koringa og den fantastiske scenografien der vi som publikum går i eitt med skogen og der overraskande opplevingar formeleg står i kø, som gjer framsyninga så vellukka. Saman med Elin Hestenes har Birkedal leita fram gamal mellomaldermusikk, og den dyktige vokalgruppa framfører songane a cappella som ei vandrande og kommenterande lydkulisse fullstendig integrert i handlinga.

I denne umåteleg vakre familieframsyninga, som passar for alle frå fire til hundre, er det berre å lene seg attende og late seg forføre.

 (Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 24. november 2015.)

TEATER

SKO: Om berre skoa blir tatt vare på, kjem nok mannen attende. FOTO: MARIUS FISKUM

«Et år med magiske tanka»
(The Year of Magical Thinking)
Hålogaland Teater, Prøvesalen
Av Joan Didion
Omsett av Terje Skonseng Naudeer
Regi: Anders T. Andersen og Nina Wester
Bearbeidd og framført av: Guri Johnson

Ei fragmentarisk og litt springande forteljing, og lite magi.

Ved middagsbordet på litle nyttårsaftan i 2003 opplever den amerikanske journalisten og forfattaren Joan Didion at mannen hennar gjennom nesten førti år, forfattaren John Dunne, får slag, og trass i omfattande og rask legehjelp står ikkje livet til å redde. Ei snau veke tidlegare fall dottera deira Quintana i koma, og sjølv om ho kjem til hektene etter nokre veker, råkar sjukdom henne att seinare på våren. Etter omfattande hjernekirurgi betrar situasjonen seg i løpet av året. Men hausten 2005 får ho akutt betennelse i bukspyttkjertelen og dør.

Kva gjer slike opplevingar på så stutt tid med eit menneske, og korleis handterer ein sorga og tapet av sine to næraste? Strategiane er ulike, men Didion, med studiar i sosialantropologi bak seg, søkte inn i magien frå andre kulturar. Etter nøyaktig eitt år, og før dottera døydde, skreiv ho ferdig boka «The Year of Magical Thinking» der ho fortel detaljert om dødsfall og sjukdom, og om korleis ho, ikkje alltid like rasjonelt, nytta strategien «Om berre». Om ho berre gjorde slik og slik, og ikkje sånn, ville mannen kanskje kome attende. Boka har ho seinare dramatisert, og nå har Hålogaland Teater sett ho opp som ein monolog, omsett til eit munnleg nordnorsk av Terje Skonseng Naudeer, og bearbeidd og framført av Guri Johnson. Boka blei skrive i desember 2004, men dramatiseringa går eit år lenger og får også med at dottera døyr.

Guri Johnson er ein røynd skodespelar og er trygg og truverdig i rolla som den forteljande Joan Didion. Utan mye scenografi eller andre effektar, berre med litt voice over av dottera som les dikt, er dette godt gamaldags forteljarteater der Johnson ikkje har noko problem korkje med den omfattande teksten, eller med å halde publikum konsentrert.

Av teatrets program og førehandsomtale kan ein få inntrykk av at dette handlar om alle Joan Didions magiske tankar for å overleve og meistre sorga. Men i Nina Westers og Anders T. Andersens regi er presentasjonen i langt større grad ei forteljing om dødsfall og sjukdom, ofte med flashbacks til familiens tidlegare liv i California. Ho blir fragmentarisk og springande presentert, og på eit vis som ikkje alltid gjer det like lett å følgje med i kronologien. Og sjølv om historia om død og sjukdom er sterk og traumatisk, er mestringa og overlevingsstrategiane til Didion langt meir interessante. Dei få magiske tankane vi fekk presentert, var meir maniske, og sa alt for lite om korleis Didion gjennom skriving og magi fekk arbeidd seg gjennom sorga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 23. november 2015.)

JARNKVINNE: Carol (Nina Ellen Ødegård) er knallhard og kjenslekald, ei blanding av Thatcher og Scrooge. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

TEATER

«A Christmas for Carol»
Rogaland Teater, Hovudscena
Etter «A Christmas Carol» av Charles Dickens
Nyskrive og regissert av Yngve Sundvor
Scenografi: Arne Nøst
Kostyme: Christina Lovery
Videodesign; Reidar Richardsen
Med: Nina Ellen Ødegård, Even Stormoen, Anders Dale, Ole Christoffer Ertvaag, Helga Guren, Roar Kjølv Jenssen, Mette Arnstad, Glenn André Kaada, Lars Funderud Johannessen m.fl.

Noko så sjeldsynt som ei juleframsyning for vaksne som i tillegg er særs godt teater.

Det finst eit utal juleframsyningar, og nesten alle er laga for barn. Og for mange er nok «Ei juleforteljing» (A Christmas Carol) av Charles Dickens den ultimate. Novella hans om Londons fattige på 1840-talet og om den søkkrike og kjenslelause Scrooge som mellom anna gav ideen til Disneys Onkel Skrue, blir framleis sett opp over heile verda når det nærmar seg jul og det er tid for å vise medkjensle og omsut for kvarandre. Rogaland Teater og Yngve Sundvor har tatt tak i historia til Dickens, modernisert henne og laga ei ny forteljing for vaksne, ei oppsetjing som er leiken, humoristisk, litt surrealistisk, intelligent, velspela, og rett og slett særs godt teater.

Vi er i ei postapokalyptisk verd som kan vere nærare enn vi trur, og etter at «Den Store Krisa» har råka oss. Det heile opnar ved at forteljaren (Even Stormoen) set seg ved pianoet, framfører introen til «American Pie» og avsluttar når han kjem til «the day the music died». Det er så avgjort der vi er. Her er det knapt om alt, teknologien fungerer ikkje lenger, fattigdomen er altomfemnande, og på mange vis er vi sett attende til Dickens’ 1840-tal. Men framleis finst det nokre få ekstremt rike. Ei av dei er Carol Stendahl (Nina Ellen Ødegård), ei knallhard forretningskvinne som foraktar alle andre enn seg sjølv, ei humørlaus og kjenslekald dame. Det nærmar seg jul, og som hjå Dickens blir Carol heimsøkt av andar som held opp livet for henne i retrospekt og alle vala ho har gjort. Og som i originalen, endar det sjølvsagt godt når det syner seg at bak den steinharde fasaden er det likevel eit hjarte, sjølv om det var langt inn til det. Men det er ikkje den lukkelege slutten, men vegen dit som gjer denne framsyninga så vellukka. Med aukande miljøproblem er ikkje den dystopiske settinga umogeleg, og det spesielle ved Sundvors nye univers er at medan dei fattige på Dickens’ tid ikkje visste av noko anna, hugsar alle i denne moderniserte versjonen at verda kan vere heilt annleis og langt meir rettvis. Det gjer faktisk situasjonen mye råare.

På eit leikent og særs humoristisk vis, med ein god porsjon surrealisme, og gjennom framifrå  ensemblespel tar Rogaland Teater oss gjennom ei sivilisasjonskritisk og ganske politisk historie utan på noko vis å moralisere. Med god og oppfinnsam bruk av populærmusikalske referansar, og med eit uvanleg godt samspel mellom scenografi og videodesign som gjer framsyninga til også å bli ei lekker og visuell nyting, greier dei å lage både god underhaldning og eit tankevekkjande og politisk teater.

Trass i at dette er godt ensemblespel, må det likevel vere lov å framheve Nina Ellen Ødegårds steinharde og særs gode tolking av ei jarnkvinne som ikkje let seg affisere av noko anna enn eiga vinning, ei kvinne som er langt kaldare enn originalen, Scrooge. Det er difor ei stor bragd når Ødegård etter kvart, lag for lag, og heilt truverdig, let Carol innsjå at det likevel er eit samfunn der ute, og at vi kollektivt, – også ho, – er ansvarlege for det. Og tru det eller ei, – eg kom faktisk i god julestemning av denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 17. november 2015.) 

LØYND: Frå sin løynde plass bak gardina har Bjørg full kontroll over nabolaget. Eller? FOTO: SIV HILDE MEEN

TEATER  

I vår familie kan vi snakke om alt
Nord-Trøndelag Teater, Stiklestad
Av Rasmus Rohde
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Jenny Hilmo Teig
Med: Hildegunn Eggen

Monolog om å sjå og bry seg, framført intenst og gripande..

Bjørg og Tormod er eit mellomaldrande ektepar som har sine løynde rom slik det er med dei fleste av oss. For deira del er det skamma og sjølvbebreidinga som er den store elefanten i rommet. I nabohuset flyttar det inn eit yngre par med to barn, Iver på berre nokre få år, og Emma som så vidt er blitt tenåring. Frå plassen sin bak gardina held Bjørg oversikt over det meste i det vesle nabolaget, og også dei nye naboane. Ho oppdagar raskt at ikkje alt er som det skal, og at Emma slit med anoreksi. Gjennom ungjenta får ho flashbacks til si eiga dotter og hennar lagnad. Men kva gjer ei nabokjerring? Bryr ho seg, eller ser ho ein annan veg? Bjørg bryr seg, og om det var så lurt, skal eg ikkje røpe her, men at det ikkje er uproblematisk å blande seg inn i naboens familieliv, kan neppe vere noka overrasking.

Rasmus Rohde er kjend mellom anna frå bandet Rasmus og Verdens Beste Band som i si tid hausta to spelemannsprisar (Kyssing e hæsli og Puppan te pappa), men også frå å ha skrive manus og musikk til fleire teateroppsetjingar. I både teater- og musikkproduksjonane ser vi tydeleg at han har eit skarpt og godt blikk for kva som rører seg blant barn og ungdom. Nå har han skrive eit stykke om å sjå og å bry seg, om verdien av å bli sett og tatt på alvor og om anoreksi. Sjølv om bakteppet er ungdomens problem med skrantande sjølvbilde og ekstreme krav til kropp og utsjånad, tar Rohde likevel steget opp til i vel så stor grad å beskrive kva som rører seg bak dei ulike familiefasadane i det som etter kvart blir eit ganske intenst psykologisk drama. Det er mange gode og treffande observasjonar, men Rohde kunne nok ha vore meir kresen i det tekstlege der klisjeane stundom sit vel laust.

I utgangspunktet er denne oppsetjinga ein monolog der Hildegunn Eggen spelar nabokjerringa Bjørg som fortel og avdekkar lag for lag av historia. Dette gjer ho som ei forteljing til dotter si. Men i tillegg spelar Eggen også alle dei andre i nabolaget, eit titals menneske samt ein hund, og saumlaust hoppar ho fram og attende mellom vaksne og barn, kvinner og menn. Ho tar seg god tid, dvelar der det er naudsynt, og etter ei litt nølande opning stig intensiteten raskt. Hildegunn Eggen er ein heilt spesiell formidlar med ei særeiga utstråling, og sjølv om historia tidvis er noko føreseieleg, greier ho å halde publikum i eit solid grep utan noko daudpunkt. Det er inderleg og stundom ganske gripande. Kjersti Haugen har hatt regien. Den er minimalistisk, men med særs god personinstruksjon. Minimalistisk er også scenografien til Jenny Hilmo Teig. Ho har tidlegare hatt ansvar for mye kostymedesign, men eg trur dette er debuten som scenograf. Den var særs vellukka. Eit vindauge, to gardiner, og meir treng ein ikkje. Så enkelt og effektfullt kan det gjerast.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 24. oktober 2015.)