Amund Grimstad

TEATER

TO ANDLET: Teaterets to masker: komedien og tragedien. FOTO: GT NERGAARD

«Takk og farvel!»
Trøndelag Teater, Teaterkafeen
Av og med Helle Ottesen
Regi: Eli Sørensen
Musikalsk ansvarleg: Åsmund Flaten

Helle Ottesen takkar for seg, men så ungdommeleg og full av overskot som ho er, tvilar eg på at det er noko endeleg farvel.

Folkekjære skodespelarar plar ofte takke av ein lang karriere i Thalias teneste med ei avskilsframsyning både som ei oppsummering og avrunding av sitt eige virke, og som ei gåve til publikum. Dei siste åra har vi på Trøndelag Teater fått oppleve inderlege og personlege avskilsframsyningar frå Ragnhild Sølvberg og Jan Erik Berntsen. Nå er det Helle Ottesens tur. Etter 52 år på scena, og 36 av dei ved Trøndelag Teater der ho også har vore sjef, var det fredag duka for hennar offisielle sorti med framsyninga «Takk og farvel!». Og at Ottesen er ein populær skodespelar ser vi tydeleg då framsyninga var utseld alt før sommaren.

Medan både Sølvberg og Berntsen baud på seg sjølv, såg attende på eigen karriere og kommenterte han medan dei raust delte opplevingane med publikum, har Helle Ottesen vald å lage ein potpurri av tekstar og songar som skal illustrere livsløpet frå fødsel til grav, eller frå vår til haust. Det er for så vidt eit greitt val, sjølv om vi nok var mange som kunne ha ønska eit meir personleg tilbakeblikk. Men det store problemet er at ho på berre 70 minutt skal innom tekstar frå heile tjue forfattarar og til melodi av femten komponistar. Det blir alt for mye, og det seier seg sjølv at her blir det ikkje høve til å dvele ved noko. I staden blir det ei relativ saumlaus hopping frå tekst til tekst der det spesielt i lyrikken som oftast berre er små brotstykke som blir presentert, og på eit vis som i liten grad får høve til å skilje mellom teaterets mange andlet i spennet mellom det tragiske og det komiske.

Helle Ottesen er i stand til å gjere stor komikk av små kvardagslege episodar med fingertippkjensle for detaljane. I tillegg er ho ein dyktig songar og ein framifrå kabaretartist. Båe desse sidene fekk vi grundig dokumentert i framsyninga, og for meg var det særleg i tolkinga av Jacques Brel og John Lennon at ho fekk synt registeret sitt. Med seg på scena har ho Åsmund Flaten på piano, og som vanleg leverer han meir enn solid tonefølgje. Han ikkje berre akkompagnerer, men grip tidvis litt inn i framsyninga med kommentarar og avbrot. Det siste kunne dei kanskje gjort meir av for å skape litt fleire brot og dramaturgiske vendingar.

Eli Sørensen har regien, og eitt av dei største problema ved denne framsyninga, i tillegg til at ho famnar alt for mye, er at vi i alt for liten grad ser spor av regi. Sørensen burde ha gitt Ottesen meir tid og rom, eller kutta drastisk i innhaldet. Helle Ottesen hadde fortent betre. Men Ottesen har eit stort og entusiastisk publikum, og på premieren fredag var det lite som tyda på at ho skuffa dei. Så får eg tole å vere den som heller i litt malurt, og meiner at dette kunne ha blitt langt betre med meir tydeleg regi.

TEATER

SKUMMELT: Mio (Iver Innset), Jum Jum (Amalie Sofie Ibsen Jensen) og hesten Miramis på veg for å kjempe mot riddar Kato. FOTO: TINGH

«Mio, min Mio»
Teatret Vårt, Molde i samarbeid med Nordland Teater
Av Astrid Lindgren
Dramatisering og regi: Hilde Brinchmann
Scenografi: Paul Garbers
Kostyme: Helena Andersson
Komponist: Eirik Myhr
Lysdesign: Jonas P A Fuglseth
Med: Iver Innset, Amalie Sofie Ibsen Jensen og Dagfinn Tutturen

Ei dramatisering som er så tru mot Astrid Lindgrens univers at denne meldaren lét seg lure.

Nærare seksti år etter at klassestyraren min las Astrid Lindgrens «Mio, min Mio» høgt for oss, hugsar eg framleis den uhyggekjensla som breidde seg då riddar Kato dukka opp, og korleis klasserommet med eitt blei kaldare. Eg har sett mange sceneversjonar etter det, men ingen har kome opp mot boka. Til nå. Då eg i helga såg nydramatiseringa til Teatret Vårt i Molde, kjende eg den kalde lufta frå ei vindmaskin då Kato kom på scena, og fekk att kjensla frå boka. Eg fortalde det til teateret etterpå, berre for å få opplyst at dei hadde inga slik maskin. Det er eit godt skotsmål for ein produksjon at han kan skape så sterke illusjonar for publikum.

Historia om den foreldrelause fosterguten Bosse som eigentleg heiter Mio, og som ni år gamal forsvinn og hamnar hjå far sin som er konge i «Landet i det fjerne», har fengsla i alle fall tre generasjonar sia boka kom ut i 1954. Lagnadsbestemt, og med parallellar både til folkeeventyra og religiøse overleveringar, må Mio nedkjempe den vonde riddar Kato for å redde eit utal ungar som er tekne til fange. Det er ei historie om einsemd, mot og venskap, på same tid både vakker og ekstremt skummel.

Det er to av norsk barneteaters mest nyskapande personar som står bak denne produksjonen, Cecilie Lundsholt, kunstnarleg leiar av Barneteatret Vårt og Hilde Brinchmann som både har dramatisert romanen på nytt, og har ansvaret for regien. Brinchmann har vald å halde forteljargrepet frå boka der Mio sjølv fortel, og slik får ho tydeleg fram barneperspektivet. Saman med scenograf Paul Garbers har ho laga eit lite og intimt scenerom der vi kjem tett på både handling og aktørar. Scenografien er like enkel som han er komplisert, og framsyninga opnar med fiffig bruk av amfiet, før ein sinnrik scenevegg som ein kan bla i som ei bok, gir oss ulike rom og situasjonar. Saman med utsøkt lyssetjing, og ikkje minst den nyskrivne musikken til Eirik Myhr blir det skapt illusjonar, stemningar og eit godt rom for fantasien.

Brinchmann har gjort eit imponerande arbeid med å konsentrere handlinga, for framsyninga varar berre ein dryg time samstundes som ho både er tru mot historia og tar seg god tid til å dvele i tablåa. Iver Innset er stillferdig og truverdig i rolla som Mio. Amalie Sofie Ibsen Jensen og Dagfinn Tutturen spelar alle dei andre rollene, og scene- og rolleskifta går imponerande saumlaust. Framsyninga byr på mange overraskingar, og finalen er ei lita gåve til publikum.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 24. september 2018.)

TEATER

SANSELEG: Finale i ein vakker haustkveld med song, musikk og dans i ei magisk eining på ein merd der berre nordlyset mangla. FOTO: GISLE BJØRNBY

«Sykle i snøstorm»
Hålogaland Teater
Idé og konsept: Inger Buresund og Yngvar Julin
Dramatikar: Liv Heløe
Regi: Petter Næss
Regi/koreografi: Un-Magritt Nordseth
Scenografi: Yngvar Julin og Ane Elene Johansen
Kostyme: Ann-Jorunn Pedersen
Komponist og musikalsk leiar: Johan Sara Jr.
Med: Kristian Fr. Figenschow, Jørn Fuller-Gee, Guri Johnson, Ketil Høegh, Kristine Cornelie Margrete Hartgen, Marita Isobel Solberg m.fl.

Ei sprikande framsyning som ikkje yter Universitetet i Tromsø særleg rettferd.

Det er femti år sia Universitetet i Tromsø blei skipa, og det er sjølvsagt vel verd ei feiring. I 1968 var det berre universitet i Oslo og Bergen, så då statsråd Kjell Bondevik i 1967 gjorde framlegg om å opprette eit medisinsk fakultet i Tromsø, var motstanden ganske massiv og i stor grad prega av storby- og elitetenking. Hålogaland Teater, som blei oppretta nokre få år seinare, og som slik sett har utvikla seg parallelt med universitetet i byen, har nå sett seg føre å lage ei teateroppsetjing som kan markere jubileet og kva universitetet har hatt å seie for landsdelen. Det er ein god tanke, men resultatet er diverre ei sprikande og ganske fordomsfull framsyning som aldri greier å bestemme seg for kva ho vil.

Opningsscena er lovande. Vi blir vitne til historia om skipinga, politisk disputt og tautrekking, men alt her syner framsyninga det som blir hennar største problem. Alt skal vere så morosamt. Presentasjonen blir parodisk i staden for å vere opplysande. Og verre blir det når vi blir delte i grupper og tatt med til ulike bakscener og prøvesalar. Ein stad fekk vi ei innføring i kampen mot oppdemminga av Alta/Kautokeino-vassdraget og mot gruvedeponiet i Repparfjorden. Men både politikarane, utbyggjarane og ekspertisen blei, i eit forsøk på å vere morosam, framstilte så outrerte at bodskapet drukna.

Betre blei det ikkje i ein bar der det blei gjort uhøgtidelege undersøkingar på kor mange i salen som var frå akademia, hadde doktorgrad, var skilte, og hadde opplevd ønska seksuell merksemd på arbeidsplassen. Dette kunne kanskje ha vore artig om det hadde vore ein del av eit heile, men i staden leverte teateret stereotypiar og fordummande fordommar mot universitetet og dei tilsette der. Eg vil tru at gjennom femti år må det ha kome framståande forsking eller anna som er verd å nemne frå fakulteta i Breivika, men slikt høyrde vi lite til.

Oppsetjinga er ei svær satsing der teateret tek i bruk heile huset, og i tillegg nyttar folk frå «Lille HT», samt ei rekkje særs dyktige musikarar, songarar og dansarar. Avslutningsscena var ei mektig oppleving i skarp kontrast med alt det vi tidlegare hadde fått servert. På ein merd i sjøen rett utom teateret stod vi i ein mørk haustkveld i ring rundt ei flytebryggje der vi fekk oppleve musikk, song og særs flott dans som gjekk opp i ei magisk eining. Det var sanseleg og vakkert, men greidde ikkje berge inntrykket av ei temmeleg mislukka storsatsing.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 22. september 2018.)

TEATER

REFERANSAR: Med tydelege populærkulturelle referansar framfører Espen Klouman Høiner sin monolog. FOTO: ALETTE SCHEI RØRVIK

«Vi, folket»
Bastard internasjonale scenekunstfestival
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Av og med: Espen Klouman Høiner
Scenografi, kostyme og lys: Signe Becker
Musikk: Camilla Barratt-Due

Bastard internasjonale scenekunstfestival synte at det stundom er dei heilt lågmælte som er mest verd å lytte til.

Midt oppi siste hektiske planlegginga før flytting til nye lokale, har Teaterhuset Avant Garden i Trondheim likevel greidd å avvikle sin årlege internasjonale scenekunstfestival, Bastard. I løpet av seks dagar blei det vist heile elleve produksjonar frå mange forskjellige land. Sjølv har eg sett fire av dei. «Physics and Phantasma» av svenske Iggy Lond Malmborg, er vist før, og meld her i avisa alt i mars. «In many hands» av Kate McIntosh frå New Zealand utforskar det sanselege og taktile der publikum blir utsett for å lytte, lukte og ta på i lag med ukjende menneske, medan den austerriksk/belgiske produksjonen «Oh magic» av Simo Mayer/Kopf Hoch var eit sanseleg, men også delvis utmattande møte mellom teateret, robot-teknologi, musikk, kropp og ekspressiv dans.

Den framsyninga som gjorde mest inntrykk på meg var skodespelaren Espen Klouman Høiners første sjølvstendige eigenproduksjon, «Vi, folket». Det var ei unnseleg og stillferdig, lita oppsetjing, men med eit botnlaust hav av undertekst.

Vi, folket er dei to første orda i den amerikanske grunnlova. For rundt tjue år sia var Høiner utvekslingsstudent på ein liten stad i Midtvesten, og i fjor var han attende på vitjing. Monologen er blitt til etter samtalar med vertsfamilien hans. I eit kaninkostyme klyv han ned på scena med klåre referansar til «Alice in Wonderland», og ved nærare ettersyn har kostymet også element av western-kultur og Elvis Presley. Utan store fakter tek han til å fortelje historia til vertsmora, Rose. Ei historie utan store hendingar, men likevel eit levd liv. Det er trivialitetar og kvardag, arbeid, ekteskap og ungar, ein ørliten dash dramatikk, men stort sett alt på det jamne. Forteljinga er fleire små scener, brote opp av fine lydbilde frå Camilla Barratt-Due. Og når Høiner tar til att etter kvar pause, gjer han små poseringar som om han gjer seg til for ein fotograf, eller for å få fasaden rett.

I denne stillferdige monologen er det ikkje ein einaste referanse til korkje Trump eller dagens politiske situasjon. I staden gir Høiner oss eit bakteppe, og ein freistnad på å presentere eit heilt vanleg menneske i Midtvesten. Det er ein lågmælt situasjonsrapport som seier langt meir enn mange politiske analysar. Mellom alt det trivielle ligg det eit hav av undertekst for dei som vil høyre. Vi får ikkje noko svar, men berre ein flik av eit innblikk, gjort både intelligent, og illustrerande. Espen Klouman Høiners uvanleg lågmælte monolog er eit prov på at i eit samfunn der alle skrik, er det den som kviskrar som blir høyrt.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 18. september 2018.)

TEATER

MINIMALISTISK: Eindride Eidsvold har ikkje stort anna enn teksten og eige spel å lene seg på, men det syner seg å vere meir enn nok i denne overtydande Ibsentolkinga. FOTO: GT NERGAARD

«Byggmester Solness»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: Henrik Ibsen
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi og kostyme: Nia Damerell
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Eindride Eidsvold, Mari Hauge Einbu, Ingrid Bergstrøm, Vetle Bergan, Maria Omarsdottir Austgulen, Isak Holmen Sørensen og Hallbjørn Rønning

Ei minimalistisk oppsetjing, framført i full tillit til tekst, skodespelarar og ikkje minst publikum.

Etter å ha sett opp minst eitt av Henrik Ibsens nåtidsdrama kvart år i sjefsperioden sin, avsluttar teatersjef Kristian Seltun med «Byggmester Solness». Sjølv om stykket i desse dagar også går på Nationaltheatret, er det ikkje blant dei mest spela av Ibsens drama, kanskje fordi handlinga og tematikken er både meir kompleks og mystisk enn i dei øvrige. Til å setje opp denne produksjonen har Seltun vald laget som gjorde furore med «Glassmenasjeriet» på Trøndelag Teater i fjor, og i Johannes Holmen Dahls uvanleg minimalistiske regi er «Byggmester Solness» korkje kompleks eller mystisk, men tvert om særs klår og tydeleg.

Halvard Solness (Eindride Eidsvold) er byggmeister og sjølvlært arkitekt, og på toppen av ein karriere der han har fått til det meste. Relativt kynisk har han olboga seg fram til suksessen, og når han nå på litt eldre dagar ser attende, er det med både ei frykt for og lengt etter ungdomen. Han teiknar heimar folk kan bu i, men greier ikkje å skikke sin eigen. Ekteskapet med Aline (Ingrid Bergstrøm) skrantar, særleg etter ein skilsetjande brann tolv år tidlegare. På kontoret er han livredd for å sleppe den unge Ragnar (Vetle Bergan) til, og har eit ganske tvitydig og uavklåra forhold til bokhaldaren Kaja (Maria Omarsdottir Austgulen), som er Ragnars forlova. Så dukkar den merkelege og nesten mytiske Hilde Wangel opp, ei kvinne Solness møtte ti år tidlegare då ho berre var tretten år. I møtet med Hilde blir fortida rulla opp, både det nærast incestuøse som skjedde for ti år sia, alle dei lovnadane han gav henne, og etter kvart også det meste frå resten av livet hans. Det blir den gamle som blir tvungen til å gjere opp rekneskap med seg sjølv, Vårherre og omgjevnadane.

Johannes Holmen Dahl og scenograf og kostymedesignar Nia Damerell har vald å setje opp stykket som om det var i 1892 berre med litt forsiktig språkleg modernisering. Det er eit særs godt val for sjølv om situasjonen er gamal, og kjønnsrollene likeså, er tematikken aktuell så det held. Faktisk har eg aldri sett ei Ibsen-oppsetjing som tydelegare syner kor moderne Ibsen var. Utan å vere korkje påståeleg eller insisterande, grip dette rett inn i kvardagen vår.

Johannes Holmen Dahl gir oss ei oppsetjing som har full tillit til teksten og som lèt orda gjere jobben. Skodespelarane får ta seg god tid, kan dvele, lèt replikkane henge lenge i lufta og framfører det heile stillferdig og utan store faktar. Då blir også dei utsøkte små detaljane i mimikk og spel så tydelege. Som til dømes alt det usagte vi kan lese i andletet til Maria Omarsdottir Austgulen i hennar finstemte tolking av Kaja. Ei slik presentasjonsform er sjølvsagt krevjande, både for aktørane, som ikkje har anna å lene seg på enn teksten og eige spel, men også ei utfordring for publikum. Men når det blir gjort så dyktig som dette, ser vi verkeleg sanninga i den gamle devisen om at «less is more».

Scenografien til Nia Damerell er nærast fråverande med berre Eivind Myrens varsame lyssetjing, og ein tracingrull som einaste rekvisitt samt litt røyk som ei forsiktig påminning om bakteppet. Då blir også kontrasten stor til den relativt enkle, men særs illustrerande bruken av vertikale lysrøyr i siste akt.

Eindride Eidsvold er overtydande som byggmeisteren. Lågmælt, og med stoisk ro formidlar han ein person med tilsynelatande full kontroll, jamvel når Hilde Wangel konfronterer han med fortida og han tar til å analysere seg sjølv. Berre ein gong bryt han ut i eit stutt og valdsamt raseri mot den unge Ragnar, for raskt å finne attende til stålkontrollen. I Mari Hauge Einbus nesten leikande tolking av Hilde Wangel kan vi lese henne som ei konkret ungjente som oppsøkjer han vi i dag ville ha kalla ein overgripar. Men ho kan like gjerne vere ein metafor, eller eit skrømt som kjem attende og held dommedag over byggmeisteren.

Det heile blir gjort så enkelt, så tydeleg og så godt. Dette er scenekunst på høgt nivå.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. september 2018.)

TEATER

HILDRINGSØYA: Lågmælt, men likevel i store bokstavar får vi presentert historia om Svein og hans riving mellom systrene Hanna og Herborg. Og bak trugar svartsjuke, og ikkje minst den mystiske Etvart Jørgen, som stundom framstår mest som ei skummel hildring. FOTO: ESPEN STORHAUG

«Hilderøya»
Turnéteatret i Trøndelag, Black box
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Otto Homlung
Musikk: Asgeir Skrove
Kostyme: Berit Haltvik With
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Helga Haga og Tore B. Granås

Ei velspela dramatisering av ein av Olav Duuns mindre kjende romanar, ein roman som gir eit frampeik om forfattarskapen, men ikkje så mye meir.

Olav Duun (1876-1939) var frå Jøa i Namdalen, og i fleire av ungdomsåra rodde han fiske på Namdalskysten. Frå desse åra har han henta mye både av geografien og menneska som romanane hans handlar om, store episke verk som går djupt inn i menneskesinnet og forholdet deira til naturkreftene. Duun debuterte i 1907, og romanen «Hilderøya» frå 1912 er ei av dei første bøkene hans, ei bok som i dag ikkje er av dei mest leste. For det var først med «Juvikfolke», seksbindsverket frå 1918 til 1923, at han fekk sitt store gjennombrot. Romanen «Hilderøya» følgjer mye av den same tematikken som seinare romanar både med omsyn til persongalleri og geografi, men etter å ha sett Turnéteatret i Trøndelags dramatisering av romanen, er det relativt openbert kvifor «Hilderøya» ikkje er like kjend som «Juvikfolke», «Ragnhild-trilogien» og «Mennesket og maktene».

Hilderøya er ei fiktiv øy på Namdalskysten der det ikkje bur så mange, og der ein såleis ikkje går over bekken etter vatn for å finne ektefelle. Her bur Svein (Tore B. Granås), hovudpersonen i forteljinga, søkjande, men vankelmodig så det held. Han rivast mellom dei to systrene Hanna og Herborg (Helga Haga), den fyrste empatisk, omsorgsfull og god, og den andre spontan, erotisk og langt frå like føreseieleg. Inn i dette mikrokosmoset kjem Etvart Jørgen, ein skapnad som mest blir som eit skrømt, og som vi stort sett berre høyrer om, men som nokre få gongar blir diskret framført av Granås, då gjerne med ryggen til publikum. Medan Hanna er som ein Solveig som ventar på sin Peer, (det vil seie Svein) og stort sett er ei mogen frukt han kan plukke når han vil, er Herborg i langt større grad ei forførarisk femme fatale som legg garnet ut for både den mystiske, og nesten mytiske, Etvart Jørgen, og den langt enklare Svein. Og Svein let seg forføre og rivast mellom kven han skal «godblonke tel». Men der Einar Skjæraasen i sitt kjende dikt nesten er humoristisk i omtala av problemet med å velje mellom to, blir Duun langt dystrare. Her er i tillegg Svein fylt av tung og særs øydeleggjande svartsjuke overfor Etvart Jørgen, og utan at eg skal røpe korleis det går, så er det openbert at det er synd på menneska på Hilderøya. Verkeleg synd.

Otto Homlungs dramatisering og regi presenterer historia i retrospekt av to som ser ut på øya, og som deretter rullar ut dramaet for så å avslutte som dei starta. Det er eit godt grep. Dramatiseringa gir oss ei mengd små tablå der Tore B. Granås er Svein, og Helga Haga vekslar mellom dei to systrene ved å skifte kjoletopp og ikkje minst lynne og veremåte. Spelet deira er truverdig og godt, og dramaet blir fortald levande og tydeleg. Scenografien er enkel, berre nokre skuggebilde på ein projisert bakvegg, meir enn nok til å formidle historia og stemninga.

Problemet med denne produksjonen er at det i liten grad er ei viktig forteljing, og ikkje minst ei stemning å formidle. Jamvel om skodespelarane gjer gode rolletolkingar, er dette ei alt for enkel og firkanta historie som i stor grad blir gåande på tomgang. Dei fire rollefigurane blir frå Duuns side så tydelege at dei er meir representantar for ulike mennesketypar enn heile menneske, tidvis så spesielle at det blir nesten karikert. Og Svein, som rett nok har litt fleire sider, blir så vankelmodig at det er vanskeleg å tru på han. Eg har ikkje lese romanen «Hilderøya», men etter å ha sett urpremieren på dramatiseringa av romanen, er det forståeleg at boka ikkje er av Olav Duuns mest leste. Både persongalleriet og historia er for lite nyansert, men samstundes gir «Hilderøya» eit viktig frampeik om kva som etter kvart skulle kome av større litteratur frå Duuns hand.

TEATER

GODT VS. VONDT: Ragnhilds utstrekte hender hjelper lite mot Didriks infame vondskap. Tale og Håkon står tagale og ser på. FOTO: ERIK BERG

«Medmenneske»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Runar Hodne
Scenografi: Serge von Arx
Lysdesign: Andreas Fuchs
Kostyme: Maria Gyllenhoff
Med: Ragne Grande, Trond-Ove Skrødal, Jon Lockert Rohde, Hildegunn Eggen, Silje Lundblad, Per Bogstad Gulliksen, Mira Dyrnes Askelund, Wenche Strømdahl, Hans Petter Nilsen, Ole Christian Gullvåg og Andreas Tønnesland

Ei dramatisering som berre dels greier å ta vare på Olav Duuns univers.

Mange har freista å gjere teater av Olav Duuns storslagne romanar, men i det meste av det eg har sett, er bøkene langt å føretrekke. Nå har Runar Hodne dramatisert «Medmenneske» frå 1929, ein roman Duun sjølv dramatiserte for Det Norske Teatret i 1935. Laurdag var det premiere på Trøndelag Teater der Hodne også hadde regien. Trass i mange framifrå skodespelarprestasjonar, blei det diverre ei framsyning som berre dels greier å formidle handling og problemstillingar frå Duuns univers.

«Medmenneske» handlar om ei lita grend der Håkon (Jon Lockert Rohde) og kona Ragnhild (Ragne Grande) driv garden Stavsund, og der foreldra hans, Didrik (Trond-Ove Skrødal) og Tale (Hildegunn Eggen) bur på kåret. Ungfolket vil utvikle garden, men det vil også kårkallen Didrik, personifiseringa av alt som heiter vondskap, og gjennom intrigar, løgn og utruskap driv han sitt skitne spel medan omgjevnadane hjelpelaust ser på. Berre ei står rank i mot. Der Didrik er gjennomgåande vond, er Ragnhild hans motstykke, eit verkeleg godt menneske som vil alle vel, og som trur på det gode. Gjennom ein komplisert og lang intrige endar det heile opp med at Ragnhild likevel drep Didrik, ikkje for eiga vinning, men for å hjelpe Håkon og resten av menneska rundt henne. Men «Ein drep ikkje det vonde med øks», og drapet blir inga løysing. I romanen rullar Duun ut eit mangefasettert persongalleri der alle har sitt å streve med. Han held fram den ibuande kampen mellom godt og vondt i menneska, og reiser viktige moralske og eksistensielle spørsmål.

I Runar Hodnes dramatisering og regi er vi i eit ekstremt dystopisk miljø, forsterka av den svarte scenografien til Serge von Arx der det bokstaveleg talt regnar heile tida. I dette landskapet blir folka meir representantar for ulike moralske og menneskelege haldningar enn heile menneske. Det blir først og fremst einsidig svart og håplaust i staden for eit psykologisk drama der ein kjem under huda på dei ulike rollene. Alt går seint, blir måla ut med brei pensel og svært store bokstavar, og det episke frå romanen blir freista tatt vare på ved at skodespelarane vekslar på å spele rollene sine og å framstille seg sjølv i tredje person. Det fungerer berre delvis. Duuns persongalleri er ikkje så stort, men intrigen er komplisert, og ei alvorleg innvending er at om ein ikkje har lese boka, er det tilnærma uråd å forstå kven som eig kva for gard, kven som er gravid med kven, og kva som eigentleg skjer. Spesielt fordi dei andre enn Didrik, Tale, Ragnhild og Håkon berre blir statistar, nesten pappfigurar, og har fått alt for lite å spele på. Slik blir dette diverre Duun for dei innvigde.

Framsyninga blir delvis redda av at skodespelarprestasjonane er framifrå, toppa av ein ekstremt infam Trond-Ove Skrødal og ei inderleg og eiegod Ragne Grande, men der også Hildegunn Eggen og Jon Lockert Rohde leverer særs truverdige tolkingar. Og så må eg få framheve Wenche Strømdahl som trass i at ho ikkje har fått mye å spele på, likevel greier å gjere tolkinga av Kvitugla med så finstemt, vart og sikkert spel at det gjer møtet med gamaltanta til ei lita oppleving.

(Ei kortare utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. september 2018.)

TEATER

FLØYEL OG KANDELABRE?: Omgjevnadene er ikkje avgjerande om kjærleiken er stor nok. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«Romeo og Julie»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av William Shakespeare
Regi: Glenn André Kaada
Scenografi og kostyme: Sven Haraldsson
Med: Ole Christoffer Ertvaag, Ingrid Unnur Giæver, Nina Ellen Ødegård, Iren Reppen, Anders Dale med fleire.

Ei framsyning med fleire spennande regival som ikkje alltid er like godt løyst.

Rogaland Teaters «Romeo og Julie» tar oss til ei søppelfylling i Verona der vi møter dei rivaliserande familiane Capulet og Montague i joggebukser og «ganz unten». Slik syner regissør Glenn André Kaada oss situasjonen og intrigen, meir enn tida og staden. I eit hav av søppelposar, og i ei herleg blanding av William Shakespeares bundne verseform og langt meir munnleg og direkte tale, målar aktørane ut handlinga forbausande tru mot originalen, men likevel med ein god distanse. Her er korkje maskeradeball eller fektescener. Og kjende tablå som balkongscena og giftdrikkinga i krypten blir ikkje rituelle øvingar, men i staden heilt integrerte i handling og framdrift utan at framsyninga mistar dramaturgi.

Romeo og Julie blir oftast framført av små og tunne skodespelarar som skal illudere den heilt pubertale ungdomen. Også her har Kaada gjort andre, og gode val. Ole Christoffer Ertvaag og Ingrid Giæver er ganske vaksne og mogne ungdommar som difor også blir meir truverdige i dei sterke eksistensielle vala dei tar. Sjølv om dei er to likeverdige unge elskande, er det ofte Julie som blir den mest interessante av dei. Det er mogeleg dette skuldast kjønnsperspektivet, for Julies val er nok meir kontroversielle enn Romeos, og det får vi tydeleg sjå i denne oppsetjinga der Ingrid Giæver i debutrolla si, rett frå Teaterhøgskolen, leverer ei overtydande tolking av den kompromisslause og særs vanskelege kjærleiken.

Sjølv om «Romeo og Julie» er tidenes kjærleikstragedie, er korkje originalteksten eller denne oppsetjinga utan humor. Tvert om. Iren Reppen gjestar teateret i rolla som ei omstendeleg, men særs leiken og humoristisk amme. Anders Dales entré som presten Lorenzo var eit herleg døme på alle dei kontrastane Kaada har valt å spele på. Og det heile toppar seg med Nina Ellen Ødegårds androgyne og fullstendig infame tolking av Mercutio.

Scenografien til Sven Haraldsson er relativt enkel, ein videoskjerm, eit hav av plastposar og ein krypt som vi fekk sjå via ei litt søkt video-overføring. Søppelberget fungerte i hovudsak godt, men var kanskje noko sterilt. Med alle desse reine plastposane var det ikkje mye som kunne illudere skit og illelukt.

«Romeo og Julie» i Glenn Andre Kaadas regi er blitt ei litt sprikande og rar framsyning. Mange av regivala er gode, men jamvel om søppelfyllinga kanskje berre er ein metafor, er det litt for mange premiss og logiske brester vi må godta. Når gamle Capulet bur på ei søppelfylling, og samstundes trugar Julie med å gjere henne arvelaus om ho ikkje vel den friaren han ønsker, blir det eit ufriviljug komisk trugsmål. Eg har også problem med å sjå kva, eller kva nytt, Kaada vil fortelje oss. Men samstundes er det i denne ganske kontrastfylte oppsetjinga mange strålande einskildscener, og tidvis også mye god underhaldning.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 8. september 2018.)

TEATER

FAR OG SON: Det er fåfengt når Walter freistar å overtyde sonen Anton om at vala hans er feil. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

«Eplene i Messehagen»
Gruveteater, Gruvetårnet i Malm
Tekst og musikk: Rasmus Rohde
Regi og koreografi: Paul Ottar Haga, Cynthia Kai og Joakim Nätterqvist
Scenografi: Erlend Haga
Musikalsk leiar: Asgeir Skrove
Med: Ståle Bjørnhaug, Britt Langlie, Vetle Røsten Granås, Joakim Nätterqvist, Evy Kasseth Røsten, Rebekka C. Opdal, Eir Inderhaug, Andreas Ven Langø med fleire, blant dei heile fire manns- og blandakor.

Eit særs truverdig og tidsriktig bilde av korleis det var å vakse opp i eit gruvesamfunn for berre dryge femti år sia.

Norsk gruveindustri er eit stort sett avslutta kapittel, med ei både stolt og svart historie. Gruvene som dukka opp frå 16-1700 talet med Kongsberg og Røros som dei største og mest kjende, representerer på mange vis starten på den industrielle revolusjonen i landet vårt, i eit elles førindustrielt Norge. I små bondesamfunn på ofte ganske uvegsame plassar der det tidlegare knapt var busetjing, vaks det opp einsidige industristader, og denne utviklinga skaut fart frå førre århundreskiftet og utover nittenhundretalet med storheitstida i tiåra etter krigen. På den tida var det eit utal slike små gruvesamfunn som Røros, Folldal, Skorovatn, Løkken, Sulis, Svea og Malm, berre for å nemne nokre av dei. I dag er det meste historie, ikkje først og fremst fordi malmførekomstane er borte, men på grunn av prisane på verdsmarknaden. Ein etter ein avvikla dei eller gjekk konkurs, og i dag er berre minna og eitt og anna gruvetårn att.

Ein så viktig del av vår tidlege industrielle historie med gruvearbeidaren som representant for den første framveksten av eit moderne proletariat i Norge, er sjølvsagt viktig kulturhistorie, og Johan Falkbergets bøker frå gruvedrifta på Røros er framleis allemannseige og del av vår litterære kanon. Men Falkbergets bøker handlar mye om den eldre gruvehistoria, og lite er skrive om tida då mekaniseringa og stordrifta tok over for det meir manuelle arbeidet. Dette har skodespelar og heimbygdsentusiast Evy Kasseth Røsten ønska å gjere noko med. Ho er sjølv oppvaksen i Malm, ein liten tettstad inst i Trondheimsfjorden der Fosdalen Bergverk dreiv utvinning av jernmalm og svovelkis frå 1906 til 1997. Kontakt med Rasmus Rohde blei oppretta, han skreiv manus og musikk, og for ti år sia var det urpremiere på bergverksspelet «Eplene i Messehagen», og sia har det annakvart år blitt framført framom det ruvande gruvetårnet som står som eit monument, og sår, etter ei tid som definitivt er borte. I år er det tiårsjubileum og altså sjette gongen spelet blir framført, og nokså beskjemma må eg melde at det er først i år at eg har fått høve til å sjå det.

Det heilt spesielle med gruvesamfunna samanlikna med det meste av annan norsk nittenhundretals industri, er at dei låg på små stader der det tidlegare i beste fall berre var litt jordbruk, men knapt annan busetjing. Her var såleis lite av infrastruktur som vegar, skule, helsestell og anna som må til for å få eit samfunn til å fungere. Frå inkje vaks desse plassane på stutt tid opp til å ha fleire tusen innbyggjarar og hundrevis av tilsette. Slike einsidige industristader blei company towns der gruveselskapet stod for det meste, og der dei fleste budde i verkets hus. Å skaffe arbeidskraft lokalt var langt frå tilstrekkeleg, og samfunna blei ein smeltedigel der arbeidarane ofte var ei herleg blanding av tilreisande rallarar, svenskar og bygdas eigne. Kulturelt og politisk førte dette til mye spennande. Den særs einsidige næringsstrukturen førte på same tid til store klasseskilnadar, og medan Norge i etterkrigstida blei meir og meir egalitært, var dei gamle klassemotsetnadane langt meir synlege i gruvesamfunna. Og dei blei faktisk halde ved like både av arbeidarane og dei kondisjonerte.

Rasmus Rohde tek oss attende til 1960, ei tid då sosialdemokratiets samarbeidsideologi i stor grad hadde vunne fram, også på høgresida i politikken. Men i Malm budde framleis arbeidarane i småkårshus i «Korea» på eine sida av elva medan funksjonærane budde i villaer i «Latterlia» på andre sida, og der dei mora seg i danna selskap i direksjonsboligen «messa» medan arbeidarane song i kor eller dreiv med revy. For ikkje å snakke om deltakinga i gruvearbeidarforeininga, ei avdelinga av det eingong så stolte Arbeidsmandsforbundet. Sjølv om ungane gjekk på same skule, var det relativt vasstette skott mellom arbeidar og funksjonær. Og klassehatet var meir enn synleg.

STOLT OG KOMPROMISSLAUS: Walter er kommunist og aktivist, medan kona Mildrid er meir forsonande. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Blant dei mange gruvearbeidarane i denne historia er den innvandra svenske kommunisten Walter Jønsson (Joakim Nätterqvist) og kona hans Mildrid (Evy Kasseth Røsten), samt dei to døtrene deira og sonen Anton (Vetle Røsten Granås). Walter er ein stolt, men samstundes fullstendig kompromisslaus aktivist som ikkje går av vegen for å nytte nevane om argumenta hans ikkje strekk til, medan Mildrid er langt meir forsonande, Og medan Walter dyrkar gamle arbeidarsongar og Paul Robeson, er den fjorten-femten år gamle sonen Anton meir opptatt av Jussi Björling og ein draum om sjølv å kunne bli operasongar. Det blir sjølvsagt kulturkollisjon, og for dei som hugsar filmen om den engelske gruvearbeidarsonen Billy Elliot, er det mye av same tematikken.

Inn i dette vesle mikrokosmos av eit samfunn kjem det flyttande ein ny funksjonærfamilie. Henrik Stenersen (Andreas Ven Langø) er nytilsett ingeniør, medan kona Eleonore (Eir Inderhaug) er tidlegare operasongar som har godtatt å bli med på lasset på grunn av dei særs gode økonomiske vilkåra mannen har fått. Men saknet av opera og kultur er openbert og blir kompensert med i meste laget alkohol. For dotter deira, Kate (Rebekka C Opdal), blir møtet med klassesamfunnet, og ikkje minst klassehatet sjokkerande, og ho blir eit mobbeoffer som går mye åleine.

ARVESYND: Det nedarva klassehatet gjorde at det heller ikkje var lett å vere borgarunge. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Men så møtest Kate og Anton, han får etter kvart songundervisning av Eleonore, syner seg å vere ein uslipt diamant, og blir beden om å synge på funksjonærfest i messa. Det er sjølvsagt klassesvik og uhøyrt for Walter, og betre blir det ikkje av at det ikkje berre er song, men også søt musikk mellom Kate og Anton i eit håplaust og fullstendig ulovleg kjærleiksforhold som ein moderne Romeo og Julie. Korleis det vidare går, skal eg ikkje røpe, men som bergverkshistoria, er også denne historia ganske mollstemt og utan ein tradisjonell happy ending.

Regissør Paul Ottar Haga og forfattar Rasmus Rohde presenterer historia i retrospekt der den aldrande Anton (Ståle Bjørnhaug) ser attende på livet og gruvesamfunnet, og lever som ein slags museumsforvaltar eller snarare ruinforvaltar i det som er att av gruva etter at alt blei lagt ned. Så kjem den like aldrande Kate (Britt Langlie) heim for å gravleggje si gamle og alkoholiserte mor, og i møtet mellom dei to som i femti år har gått heilt ulik vegar i livet får vi nøsta opp både historia til dei to små familiane og i store trekk også gruvesamfunnet.

Rohde har gjort imponerande god research og fått fram eit vell av fine nyansar og detaljar i miljøskildringa frå sekstitalets Malm. Dette kan eg seie fordi eg som meldar denne gongen er langt frå gild, – eller kanskje er det nettopp det eg er. Eg vaks opp og hadde ungdomstida mi på Verket i Folldal på det same sekstitalet, og det Rohde fortel frå Malm, kunne like gjerne ha skjedd i heimbygda mi der vi også budde på kvar vår side av bekken, der det var staselege selskap i direksjonsboligen, som til liks med den i Malm hadde eigen tennisbane, og der klasseskilnadane var eit sjokk for ein elleveåring som kom flyttande frå eit ganske egalitært Oslo. Det var såleis nummeret før eg kjende att lukta av svovelkis.

Det er eit mektig epos som blir rulla ut framfor gruvetårnet i ein scenografi der Erlend Haga både greier å nytte tårnet og dei gamle bygningane, skinnegang og gamal infrastruktur samstundes som han har greidd å få fram heimane til dei to familiane vi følgjer, og også elva som ein metafor for klasseskiljet. Rasmus Rohde er ein framifrå låtskrivar, og har skrive ei rekkje songar som blir framført både stillferdig og mollstemt som små balladar, og i store imponerande velkoreograferte masseopptrinn med heile fire songkor. Eg gjekk i surr i teljinga, men på det meste verka det som det var nærare hundre statistar på scena, og at Paul Ottar Haga har fått dei til å framstå så synkroniserte med etter det eg vil tru er relativt stutt prøvetid, er imponerande.

KOMPENSASJON: Alkoholen kan bli ei trøyst når ein operasongar må bli med på lasset til det som neppe er verdas navle. FOTO: JOHAN ARNT NESGÅRD

Dei profesjonelle skodespelarane er alle botnsolide og tydelege i rolletolkingane sine, og Eir Inderhaug synte at ho ikkje berre er ein framifrå operasongar, men også ein særs god skodespelar i ei overtydande og truverdig tolking av funksjonærfrua som trass i relativ rikdom også på sitt vis var blant dei undertrykte. Og så må eg ta fram rolletolkingane til dei to unge hovudrolleinnehavarane, Anton og Kate. Rebekka C Opdal er akkurat så sjenert og blyg som ho skal vere, og formidlar på utmerka vis at det kunne vere minst like vondt og vanskeleg å vere borgarunge i eit slikt klassesamfunn. Og i samspelet med Anton blir det mange gripande og magiske tablå. Vetle Røsten Granås har eit nærvær og ei utstråling som gjer han til det sjølvsagte midtpunktet også i store masseopptrinn. Han er trygg i rolla, tar tida han treng, og syner eit stort kjensleregister, særleg når faren i eit raseriutbrot øydelegg heile platesamlinga hans. Og så er det heilt rett som Eleonore seier, – han er eit stort songtalent og nokre av framføringane hans var til å grine av.

Tittelen «Eplene i Messehagen» er ein metafor for dei forbodne epla i hagen til direksjonsboligen, ein populær plass for å dra på slang for arbeidarungane. Rasmus Rohde har brukt mye tid på å lage forklarande og tidsriktige miljøskildringar, og dei fleste av dei er både gode og korrekte. Men han blir tidvis for omstendeleg, og første akt er nok i litt for stor grad ein transportetappe der for mye skal med, og der det tek i lengste laget før vi kjem til den eigentlege handlinga. Ei dramaturgisk innstramming kunne nok ha vore på sin plass. Men opningsscena var eit døme på det motsette der ein kanskje skulle ha nytta litt meir tid. Vi får alarmklokker, raude lys og ei ulukke der arbeidarane hastar ut av gruva med ein kollega som har klemt seg helselaus. Dette er Anton Jønsson, og hendinga er viktig for både forteljing og seinare framdrift, men kunne ha vore formidla tydelegare. Gruva var ingen helsestasjon, ulukkene var mange, og bak det heile truga den snikande silikosen, lungesjukdomen som tok livet av, eller øydela det for hundrevis av gruve- og tunellarbeidarar. Eit stykke ut  handlinga forstår eg at ulukka til Anton kanskje var meir øydeleggjande og viktig for livsvala hans enn opningsscena skulle tilseie.

Med «Eplene i Messehagen» har gruvesamfunnet Malm fått eit litterært og scenisk monument som dei kan vere umåteleg stolte av. Men sjølv om dette er historia om to familiar ved Fosdalen Bergverk, har det også langt meir ålmenn interesse. For dette er samstundes historia om klasseskilja, konfliktane, dagleglivet og tilværet for folk i alle dei nedlagde gruvesamfunna i dette landet. For ein gongs skuld veit eg faktisk kva eg snakkar om, for det meste av dette kunne like gjerne ha skjedd i Folldal, på Løkken, i Skorovatn eller i Sulis. Det er klårt at det er spesielt og gir ein eigen autentisitet at det heile blir spela ved gruvetårnet i Malm, men dette er ei teateroppsetjing som burde ha interesse for alle som har vakse opp i eller i nærleiken av eit gruvesamfunn.

TEATER

SKEPTISK: Når det er krig skal ein vere skeptisk til det meste. Slik det første møtet var mellom Ludvik og Irene og Anne-Ruth. FOTO: KNUT RØNNING

«Operasjon Oleander – Flukten»
Foreningen Operasjon Oleander, Ner-Killingberg, Leksvik
Av Marte Hallem
Regi: Espen Løvås
Musikk: Knut Ola Vang
Kostyme: Bjørg Grønflaten
Lysdesign: Trond Walleraunet
Med: Pål Hasselvold, Mathias Melsæter Rydjord, Line Heie Hallem, Helga Haga, Barbro Hølaas Vang, Terje Aunan, Petter Harald Kimo og mange fleire.

Ei gripande historie om vår særs nære fortid og om heilt vanlege menneske som tok viktige og avgjerande verdival med fare for eige liv.

Dei fleste historiske spela dreier seg om ganske fjern fortid slik som saga- og vikingtid, eller i alle fall historier frå eit par hundre år attende. I Leksvik på Fosen har dei tatt tak i så nære hendingar som siste verdskrigen, og det er ganske dristig, for her er det framleis tidsvitne i live, folk med eigne eigarskap til historia. Då skal du trø litt meir varsamt som forfattar. Og i staden for å produsere eit spel som kan rullast ut kvart år som eit historisk ritual, har dei vald å lage ein trilogi som skal presenterast over tre år. Dette er vågale val som fort kunne ha enda med havari, men å vere dristig er i høgste grad i tråd med tematikken i historia, om dei langt meir modige vala store delar av lokalbefolkninga i Leksvik og på Fosen tok for berre 75 år sia. Urpremieren på «Flukten» del 1 av trilogien «Operasjon Oleander» laurdag blei ei uvanleg sterk oppleving med rundt hundre pårørande og etterkomarar av dei involverte til stades, toppa av to av dei personane det heile dreia seg om, personar som kan takke ein handfull leksværingar for at dei framleis er i live.

På forsommaren 1944 sette den tyske okkupasjonsmakta med god hjelp av Rinnanbanden og andre kollaboratørar inn ein av dei største aksjonane mot norsk sivilbefolkning under krigen i det dei kalla «Operasjon Oleander». Målet var å rulle opp og arrestere motstandsfolk på Fosen i Trøndelag. Truleg blei meir enn hundre arresterte, og to døydde etter grov tortur. Årsaka til denne uvanleg omfattande aksjonen, var at Fosen i lang tid hadde vore eit viktig område for motstandsarbeid, og ikkje minst for å lose norske jødar og rømte krigsfangar trygt over til Sverige. Denne historia er det som det ferske produksjonsselskapet Foreningen Operasjon Oleander gjennom leiaren og eldsjela Barbro Hølaas Vang har sett seg føre å dokumentere og dramatisere, og nå som tidsvitna er i ferd med å døy ut, er det avgjerande å skape nye arenaer for å ta vare på den viktige historia. Ikkje minst med det bakteppet av migrasjon og folk på flukt som vi opplever i dag. Forfattar og dramatikar Marte Hallem blei kontakta for to år sia, og har skrive ein trilogi om «Operasjon Oleander» og bakgrunnen for han. Første bolken heiter «Flukten» og tar oss attende til tida rundt unntakstilstanden i Trøndelag i oktober 1942 og jødedeportasjonane i månaden etterpå.

Vi blir tatt med til garden Ner-Killingberg i Leksvik som i dag er eit freda gardsmuseum, som har eit naturleg og idyllisk amfi for å spele teater, og som heller ikkje ligg så veldig langt frå garden Moan der det meste av den verkelege handlinga fann stad. Her møter vi sjølvfolket Gunnar og Marta, syskena Jon, Johan og Kristoffer Moan samt svogeren Ludvik Kruksve og syster hans Borghild. På Moan har Sara Bodd (Barbro Hølaas Vang) og ungane hennar, Sonja, Arne og Judith alt vore i skjul ei tid ettersom forholda i Trondheim var utrygge. Hit kjem også Irene Klein (Line Heie Hallem) og den vesle dottera hennar, Anne-Ruth. Med Jon Moan (Pål Hasselvold) som ein slags forteljar, får vi innblikk i situasjonen hausten 1942, og det heile opnar relativt fredeleg med dagleglivet på ein gard. Sjølv i krig er det kvardagar, og ungar vil alltid synge og leike. Det er fine, varme og truverdige miljøskildringar, men heile tida med eit bakteppe av alvor, og ikkje minst dei eksistensielle vala dei vaksne er nøydde å ta. Ludvik Kruksve (Mathias Melsæter Rydjord) var med i kampane i Narvik i 1940, og er skeptisk til meir deltaking. Og syster hans, Borghild (Helga Haga) er tenestejente på Moan, forelska i Jon, og vil ikkje at kjærasten skal utsetjast for den faren det er å setje seg opp mot okkupasjonsmakta. «Med fare for eige liv hjelpte dei flyktningar i skjul», seier vi ofte, nesten som eit munnhell. Men det er viktig å hugse det verkelege innhaldet i omgrepet «med fare for eige liv». Under krigen var det dødsstraff, og han blei også handheva, for å hjelpe jødar. Det var difor ikkje spesielt enkle val desse heilt vanlege menneska bala med, og regissør Espen Løvås har lagt stor vekt på dei kvalane desse folka gjekk gjennom slik at dei er blitt truverdig og godt skildra.

Dagleglivet på Moan går sin vante gang, trass i krigen rett utom stovedøra, men etter kvart som rykta om massearrestasjonar av jødar, transportskipet Donau og deportasjonar til det som framleis var uvisst, forstod dei at heller ikkje Moan og Leksvik var nokon trygg plass. Ein måtte få dei to jødefamiliane anten til England eller Sverige, og helst så raskt som råd. Sjøvegen blei forkasta, og då gjenstod Sverige. I nærast grenselaus naivitet hadde Boddfamilien reist attende til Trondheim, men blei med hjelp av leksværingane i det som nærast var ein lynaksjon raskt losa vidare i ein dramatisk flukt med bil til Haltdalen og på ski vidare over til Sverige. Dette skjedde i slutten av november 1942.

FLAT LÆRINGSKURVE: Når ein aldri har hatt ski på beina, er det ikkje gjort å lære kunsten på eit par veker. FOTO: KNUT RØNNING

Verre var det med Irene Klein og den berre fire år gamle dottera. Irene var opphaveleg tysk, men hadde flykta frå naziregimet. I Paris møtte ho Trondheimsmannen Josef Klein, gifta seg og blei med han til Norge. Ho hadde aldri hatt ski på beina, og då ho skulle hjelpast til Sverige, blei ho fyrst lagt i kombinert skjul og treningsleir på ein seter for å lære å gå på ski medan ho venta på los. Læringskurva var langt frå bratt for å seie det forsiktig, og først 18. desember starta dei flukta over Fosen, Trondheimsfjorden, Verdalsfjella og til Sverige. Ved hjelp av særs gode lyseffektar (Trond Walleraunet) og ein røykkanon får vi på det elles så fredelege inntunet på Ner-Killingberg ein forbausande god dramatisering av den vanskelege og fysisk særs krevjande flukta. Irene og Anne-Ruth kjem seg til Sverige og der blir dei – under over alle under – gjenforeina med Josef som på mirakuløst vis har unngått å bli sendt med Donau og i tillegg greidd å rømme frå fengsel i Oslo. Medan Kleinfamilien blir i Sverige, tek redningsmennene seg attende, og julaftan 1942 er dei heime att på Moan, klåre for nye redningsaksjonar. Men det får vi vite meir om i del to til neste år.

Marte Hallem har gjort god research og laga ei forteljing som på same tid som ho er tru mot historia, også blir godt teater. Det er fine miljøskildringar, det er særs dramatiske høgdepunkt, og ikkje minst er det brukt mye tid på dei vanskelege eksistensielle vala desse menneska blei stilt overfor. Espen Løvås har tatt godt vare på alt dette i regien. Men Hallem og Løvås kunne nok ha tatt seg litt betre tid med nokre av sceneskifta. Når det trekkjer seg til mot flukt, kjem ein del vendingar noko brått på, og nokre av desse tablåa blir også spela i litt større bokstavar enn dei langt meir dvelande og godt førebudde scenene. Men dette er bagatellar som truleg også kan justerast undervegs.

Personinstruksjonen til Løvås er imponerande. Dei fire leiande rollene blei spela av profesjonelle, men spelet til dei øvrige var heilt på høgde, og særs truverdig. Ganske eksepsjonell var den vesle jenta Mali Johanne Odden som spela fireåringen Anne-Ruth. Ho hadde eit nærvær og eit register som var forbløffande, og som, trass det dystopiske bakteppet, ga framsyninga ein dimensjon av barnleg glede og framtidsoptimisme. Scenografien er eit dugnadsprosjekt, er enkel og fell relativt naturleg, men fungerer særs godt både historisk og stemningsskapande, og ved at det blir spela i nattemørke seint på kvelden, blir den fine lyssettinga eit vel så viktig scenografisk element.

Komponist og musikalsk leiar er Knut Ola Vang som har laga ei blanding av klezmermusikk og norsk tradisjon, og samstundes nytta meir kjend stoff. Heilt magisk var finalen då unge Judith Bodd (Lina Aunan) song «Til ungdommen» nesten a capella, og med ei sår og skjør røyst som var til å få frysningar av.

TO BLAD JUDITH: Den unge Judith møter den verkelege Judith Bodd Bernstein etter framsyninga. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Flukten» som del 1 av trilogien «Operasjon Oleander» er blitt ei politisk sterk og minneverdig framsyning, ei oppsetjing som både tek vare på vår nære historie, og som samstundes har heilt tydelege og openberre parallellar og lærdomar til dagens røyndom. Uvanleg sterk var premieren med både Anne-Ruth Klein og Judith Bodd og så mange andre pårørande og etterkomarar til stades.

Judith Bodd Bernsteins gripande takketale etter framsyninga var ei viktig påminning om at vi aldri må gløyme. Og om at også heilt vanlege menneske kan og må ta eksistensielle og vågale val som kan tyde liv og død for både dei sjølve og medmenneska rundt dei. Etter denne framsyninga sit eg att med spørsmålet: Kva ville ha skjedd i dag? Ville vi ha våga å ta dei sama vala? Eg er diverre redd svaret ikkje er like eintydig som det var for Jon, Borghild og Ludvik.