Amund Grimstad

TEATER

«Maneter og planeter»
Lokstallen, Stjørdal
Av Fabularium Produksjoner
Idé, konsept og regi: Lene Helland Rønningen
Scenografi og lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Videoscenografi: Andreas Schille
Kostyme: Berit Haltvik With
Komponistar og musikkproduksjon: Maria Kannegaard og Siri Gjære
Song: Bjørn Tore Grøntvedt
Med: Sindre Karlsholm og Siri Schnell Juvik

Ei reise meir i fantasien enn i rommet, og gjort magisk av eit uvanleg vakkert samspel mellom scenografi, video, lys og musikk.

Jon og Rosetta er som barn flest, undrande og fulle av spørsmål. Jon (Sindre Karlsholm) er fantasten medan Rosetta (Siri Schnell Juvik) er meir nøktern og har openbert lese si hakkespettbok. Framsyninga «Maneter og planeter» tar til med at Jon undrar seg over dei store spørsmåla, slik vi alle har gjort, og framleis i større grad bør gjere. Han vender seg til det unge publikummet, får dei i tale og etablerer raskt eit tillitsforhold der han på ledig vis greier å spinne vidare på responsen og svara frå dei unge som i stor grad difor kjenner seg som deltakarar like mykje som publikum.

Så kjem Rosetta inn med eit brev ho har funne, og som tippoldefaren skreiv i 1854 om at jorda, eller nærare bestemt Stjørdal, etter hans utrekningar ville bli råka av ein komet om 165 år. Og ja, du rekna rett. Det er nå, og før vi rekk så mykje anna, kjem kometen susande, og dei snarrådige ungane hoppar på og blir med på ei reise ut i rommet. Første stopp er månen, der mannen i månen fortel at jorda vil gå under ettersom det er ein sprekk i verdshava som gjer at vatnet vil forsvinne. Han kan og fortelje om «den evige manet» som bur i manetgalaksen bortom det svarte hòlet, og der finst det remediar for å berge verdshava. På reisa gjennom rommet strør dei to, og kanskje særleg den snusfornuftige Rosetta, om seg med vitskapleg og astronomisk terminologi i eit omfang og ein samanheng som ikkje står heilt til truande for å seie det forsiktig, og som eg vil håpe dei unge i salen har gløymt lenge før dei om nokre år skal lære om fysikkens lover. Men gløym det, for dette er ikkje populærvitskap, men ei blanding av ei klassisk detektivhistorie der dei unge reddar kloden, og ei fabuleringsreise der det er fantasien og ikkje fakta som får rå.

Sjølve historia er eigentleg ganske tunn, og plottet gamalt og velbrukt. Det som gjer at denne framsyninga hevar seg over dei fleste av tilsvarande historier, er at ho er så kompleks og komplett. Sjeldan ser ein eit tettare og meir vellukka samarbeid mellom regi, scenografi, lysdesign, videoprojeksjonar, kostyme og rekvisittar, og for ikkje å gløyme lyd, musikk og song. På dette, eller snarare desse områda, er denne produksjonen eit lite multimedialt kunstverk som syner at det på små, unnselege scener, og med relativt enkle (?) middel går an å skape audiovisuelle uttrykk av verkeleg høg kvalitet. Scenograf og lysdesignar Eirik Brenne Torsethaugen har saman med videodesignar Andres Schille skapt eit rom for fantasien der ein saumlaust skiftar frå makro- til mikrokosmos, frå Stjørdal til månen, det ytre rom og havets botn, alt med eit nesten pulserande firmament som bakteppe. Så har Maria Kannegaard og Siri Gjære skrive musikk som er langt meir enn vanlege lydkulisser, og som er så melodiøs, at Bjørn Tore Grøntvedts song blir balsam i øyra. Fantasifulle, men enkle rekvisittar, og eit truverdig spel frå Sindre Karlsholm og Siri Schnell Juvik der dei er flinke til å spele på og med dei unge i salen, gjorde dette til ei uvanleg vakker og fabulerande reise i fantasien.

Framsyninga blir vist på Lokstallen i Stjørdal 25. og 26. mai, og på Ringve i Trondheim 1. og 2. juni.

TEATER

«Blå åker»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av Ragnar Olsen
Regi og dramatisering: Egill H. A. Pálsson
Scenografi og kostyme: Martin Eriksson
Lysdesign: Øystein Heitmann
Komponist og musikar: Herborg Rundberg
Med: Jørn Fuller-Gee, Ketil Høegh og Trude Øines

Ei skikkeleg revitalisering av det politiske teateret. Humoristisk og sjølvironisk, men med skarp brodd.

På ein bryggekant sit ein musikar og songar (Herborg Rundberg) og set tonen for denne framsyninga med ein sprø, litt sprukken og særs mollstemd song om kven som eig havet, elva, vinden, – med andre ord naturressursane våre. Tre hobbyfiskarar (Trude Øines, Ketil Høegh og Jørn Fuller-Gee) vil freiste fiskelykka, spelar seg sjølve og kjem i prat. Og så er vi i gong med ein dryg times forteljing om det store ranet som har heimsøkt kystbefolkninga i dette landet. Ganske raskt blir framsyninga insisterande og påståeleg, slik politisk teater diverre ofte kan bli, og eg må vedgå at eg frykta det verste. Men så tek dei det sjølvironisk ned i eit artig metagrep der dei innser at slikt blir det dårleg teater av, så dette går ikkje an. Og i den vidare handlinga held dei seg milevidt frå det propagandistiske. I staden får vi ei upretensiøs, humoristisk, sjølvironisk, veldokumentert og pedagogisk oppsetjing som trass i den lette og leikne tonen, likevel, eller kanskje nettopp difor, – blir politisk teater av beste klasse.

Hålogaland Teater har tatt utgangspunkt i NRK-dokumentaren «Kampen om kysten» frå 2017 og boka «Kvotebaroner» av Gunnar Grytås (2014). Ragnar Olsen, til vanleg ein tryllekunstnar med ord, og ein framifrå visediktar, har intervjua mange som på ulike vis er tilknytt fiskerinæringa, og saman med dramaturg Toril Solvang og regissør Egill Pálsson, har han skrive eit humoristisk og musikalsk stykke bitande politisk teater.

Scenografien til Martin Eriksson er enkel, men illustrerande. Ein bryggekant, ein vass-spegel, eit bakteppe frå eit fiskevær og ulike videoprojeksjonar. Dei tre på scena tek oss gjennom dei siste sytti åras fiskerihistorie, og startar med den alt for lite kjende norsk-engelske fiskekrigen i 1951 som enda opp i den internasjonale domstolen i Haag. Mot alle odds fekk Norge full siger, fire mils fiskerigrense, og det blei slått fast at retten til kystens naturgitte skattar høyrer til dei som i århundrar har hausta av «den blå åkeren». Så skulle vel rikdomen vere sikra. Men i staden for ei demokratisk forvalting av fiskeressursane, slik det er gjort med olja, gjekk fiskeripolitikken diverre i stikk motsett lei, noko Ottar Brox påpeikar i eit videointervju mot slutten av framsyninga.

Med små episodiske tablå, video-opptak og bilde frå ulike historiske hendingar, tek dei tre aktørane oss gjennom ei historie om sentralisering, monopolisering, rovfiske, leveringsplikt, fiskekvoter som etter kvart blei omsettelege, og ei rekkje andre forhold som for ein søring kan vere vanskeleg å henge med i. Og dei går ikkje av vegen for å hengje bjøller på kattene. Kjell Inge Røkke, fiskeriminister Svein Ludvigsen, statsministrane Jens Stoltenberg og Erna Solberg, samt Nina Jensen får alle passa sine påskrivne, men heile tida med den underliggjande lune humoren, og den avvæpnande sjølvironien. At det heile blir sydd saman av eit titals kjende og nye viser, stundom ganske hemningslaust framført, er med på å understreke underhaldningsaspektet, men aldri utan å miste satiren og den politiske brodden.

Framsyninga er enkel og upretensiøs, men eit stadig tilbakevendande credo er at «dette er komplisert». For det er det, og det syner også skodespelarane. Men i botn ligg likevel den enkle erkjenninga frå 1951 om kven som eig og skal forvalte rikdomen i havet.

Ketil Høegh, Trude Øines og Jørn Fuller-Gee er særs fortrulege med stoffet, og både spel og formidling er framifrå. Regissør Egill Pálsson har vald ei litt lågmælt, mollstemd og sjølvkritisk tilnærming til innhald og presentasjon, og heile tida med det lune humoristiske skråblikket. Nettopp ved ikkje å vere insisterande, men i staden late publikum konkludere sjølve, blir den politiske brodden og kritikken av det store sviket som er gjort mot kystbefolkninga endå skarpare.

Kvilande trygt på skuldrane av dei beste tradisjonane deira frå 1970-talet, har Hålogaland Teater med denne framsyninga revitalisert det politiske teateret i Norge. Framsyninga blir også vist under Heddadagane i Oslo i juni.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. mai 2019.)

TEATER

«Pang!»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av Marius von Mayenburg
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Nina Wester
Scenografi og kostyme: Daniel Åkerström-Steen
Videodesign: Thomas Lønning
Med: Øystein Martinsen, Svein Solenes, Marianne Holter, Even Stormoen, Espen Reboli Bjerke og Mari Strand Ferstad

Det blir ikkje nødvendigvis god humor av høgrøysta overspel.

For fem år sia sette Rogaland Teater opp «Perpleks» av den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg, og det er den mest forståelege absurde komedien eg nokon gong har sett. Høgst fortent fekk produksjonen to av dei gjævaste Heddaprisane det året. Nå har Rogaland Teater sett opp «Pang!» av den same dramatikaren, og med ein del av det same ensemblet, og forventningane var sjølvsagt store. Men denne oppsetjinga blei diverre eit totalt bomskot.

Marius von Mayenburg skreiv «Pang» i 2017, nærast som ein sorgreaksjon på at Donald Trump blei president i USA. Stykket er eit forsøk på eit satirisk oppgjer med statsleiarar som Silvio Berlusconi, Viktor Orbán og Donald Trump, sjølvopptekne og nærast narsissistiske politikarar som har eit lettvint forhold både til sanninga og demokratiet. Men i like stor grad er stykket eit åtak på alle dei som let slike folk kome til makta.

Rolf Pang (Øystein Martinsen) er ikkje fødd ennå når stykket tek til. Likevel kjem han syklande inn på scena på ein trehjulssykkel for i ei metaform å annonsere at det er først når han om litt blir fødd at noko vil skje her i verda. Så møter vi dei komande foreldra hans, Vicky (Marianne Holter) og Dominik (Svein Solenes), som er politisk korrekte så det held, og båe særs gravide og opptekne av at alt skal vere rett og etter boka. For alle foreldre er ein fødsel det viktigaste i verda, og avkommet sjølvsagt eit unikum på line med historias største geni. Jamvel om det kjennest slik, har likevel dei fleste eit sjølvironisk blikk på denne kjensla. Men ikkje Dominik og Vicky. Sonen deira er så spesiell at fødselen i beste realitytradisjon må filmast live av eit TV-selskap. Og alt han etter kvart gjer, blir grundig dokumentert på fjernsyn.

Rolf syner seg raskt å vere ein fremmeleg unge. På veg ut av livmora tek han livet av tvillingsystera si, bit av sin eigen navlestreng, og ganske raskt tek han kontroll ikkje berre over foreldra og heimen, men også naboskap og meir til. Dette trass i at han aldri blir meir enn fem år gamal, eller i alle fall heile tida oppfører seg furtent, barnsleg og trumpete som ein femåring. Han bryr seg ikkje om trivialitetar som rett og gale, sant eller usant, men berre om seg sjølv og eige ego. Parallellane von Mayenburg med dette dreg til verdsleiarar av ulike format er openberre, sjølv om dei ikkje blir uttalt.

Opninga er halde i ei roleg og litt surrealistisk metaform, og så langt er dette både interessant og underhaldande. Men ganske raskt går det heile over i støyande overspel der det som måtte vere av politisk satire, humor og gode poeng druknar i tåpelege påhitt der ein i eit enormt tempo skal innom feminisme, klima, immigrasjon, hybris, rasisme, politisk fanatisme, intoleranse og meir til, og stundom i ganske proklamatoriske ordelag.

Eg har ikkje lese manus, men bak alt det overdrivne anar eg likevel konturane av noko som kunne ha vore både god politisk satire, humoristisk og kanskje til ettertanke. Men i Nina Westers regi blir det berre pøst på med effektar, overspel, og støy utan den fingertippkjensla og dei pausane som skal til for å skape god humor. Alt skjer i høgt tempo, med litt for mange og hyppige sceneskift, og sjølv om aktørane spelar med mye energi, har dei fått tildelt alt for sjablongmessige roller til at dette kan bli morosamt, underhaldande eller den bitande politiske satiren som vel var meininga.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 8. mai 2019.)

TEATER

«Scener fra et ekteskap»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av Ingmar Bergman
Omsett og tilarbeidd av Arne Lygre
Regi: Kjersti Horn
Scenografi og kostyme: Sven Haraldsson
Komponist og lyddesign: Erik Hedin
Lysdesign: Trygve Andersen
Med: Nina Ellen Ødegård og Anders Dale

Eit lågmælt og særs velspela kammerdrama om den vanskeleg kjærleiken.

Då Ingmar Bergman i 1973 lagde TV-serien «Scener fra et ekteskap» i seks timelange episodar med Erland Josephson og Liv Ullmann i hovudrollene, trefte han ein nerve og ei attkjenning hjå publikum over heile verda. Mykje har skjedd sia 1973, så Rogaland Teater har fått Arne Lygre til både å omsetje og å tilarbeide teksten til dagens forhold. Det har vore eit godt val, og i Kjersti Horns detaljrike regi, og ikkje minst med formidabelt spel av dei to på scena, er dette blitt ei sjeldan intens, varm og innsiktsfull framsyning om den vanskelege kjærleiken.

I denne versjonen får vi berre møte ekteparet Johan (Anders Dale) og Marianne (Nina Ellen Ødegård). Dei to døtrene deira, vennene som i TV-serien utløyser mykje av det som skjer, og kjærester og seinare ektemakar blir berre omtala. All konsentrasjon er om dei to, og ein kombinasjon av dette regivalet og viktige scenografiske grep, gjer at vi i denne oppsetjinga kjem så tett på dette ekteparet som det vel er mogeleg.

Scenografien til Sven Haraldsson er eit glashus, eller bur om du vil, på berre rundt 20 m², plassert litt tilbaketrekt på scena. Her finn vi heile husveret til Johan og Marianne: kjøkken, seng, spisebord og salong. To kameramenn følgjer alt som skjer, og dette blir projisert på bakveggen. Den fysiske avstanden til glashuset kombinert med dei nærgåande videoprojeksjonane gir oss både ein distanse og ein utleverande nærleik til handlinga. Det vesle og tette, men likevel transparente glashuset gir på eine sida inntrykk av intimitet og varme, samstundes som det også understrekar tosemda, det innestengde og klaustrofobiske i forholdet.

Johan og Marianne har vore gift i ti år, har to døtrer, og eit tilsynelatande lykkeleg og velfungerande ekteskap. Det er alle dei andre som har problem, dei to er unnataket som stadfestar regelen, meiner dei. Men medan publikum finn plassane sine, ser vi Johan liggje på senga og fikle med mobilen, medan Marianne ryddar og støvsugar, og vi anar at bak den rolege og fortrulege samtalen i eit ekteskap som for lengst er blitt ein vane, ulmar eitt eller anna. Og sakte, utan å forhaste seg, rullar Kjersti Horn ut den relativt trivielle historia om dei to der vi gjennom eit titals tablå følgjer dei i sju år med utruskap, skilsmål og ei slags forsoning.

Dette er sakte-teater, formidla særs lågmælt og med gode pausar. Og nettopp derfor, og fordi Dale og Ødegård leverer så solide rolletolkingar, får Horn fram eit vell av små detaljar til å kjenne seg att i og stundom til å le av. I eit opprivande skilsmål kunne det vere freistande å nytte både geberdar og store ord, men ved å gjere alt så lågmælt greier Horn på eine sida å halde merksemda om dei inste kjenslene til dei to, og samstundes gi rom for at dei særs få utblåsingane som faktisk kjem, blir desto sterkare.

Arne Lygre har skore teksten ned frå seks til dryge to og ein halv time, men vel så viktig er tilarbeidinga hans og det lette og munnlege språket han har skapt. Alt verkar så ekte, tilforlateleg og truverdig. Ei så lang oppsetjing utan pause, og med berre dialogen mellom to personar som berande element, set store krav både til publikum og aktørane. Men det detalj- og nyanserike spelet til Nina Ellen Ødegård og Anders Dale gjer at dette aldri blir keisamt. Vi følgjer dei små, nærast umerkelege endringane deira, der ho i starten framstår både som oppofrande og delvis sjølvutslettande, medan han er meir laissez faire og situasjonens herre. Og medan forholdet litt etter litt går i oppløysing ser vi ein like gradvis metamorfose der ho kjempar seg fram til å ta ansvar for eige liv medan han står fram som meir umoden og vankelmodig. På same tid som det er oppbrot, sjalusi, aggresjon og raseri, er det heile tida også umogeleg å kome unna dei kjenslene for kvarandre som eit langt samliv har skapt. Å få fram alle nyansane i denne kjenslerikdommen krev gode skodespelarar. Dale og Ødegård meistrar det til fulle, og vel så det, og det gjer at denne framsyninga snakkar til dei fleste av oss. Kjærleiken er vanskeleg, og her er inga trøyst, og heller inga løysing, berre særs godt teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. mai 2019.)

TEATER

«Pinocchio»
Vendsyssel Teater, Store sal, Hjørring, Danmark
Fritt etter Carlo Collodis «Pinocchio»
Av Teater Patrasket
Regi: Alex Byrne
Scenografi: Nathalie Mellbye
Dokke- og maskedesign: Katrine Karlsen
Med: Anna Karina Nicolaisen, Maria Myrgård, Dirck Backer og Bastian Popp

Ei vakker historie om ein fars uendelege kjærleik og store evne for tilgjeving.

Som eg fortalde både i ein kommentarartikkel og i siste teatermeldinga mi, har eg vore på «Aprilfestival» i Danmark og sett fjorten av rundt 160 tilgjengelege produksjonar. Og sjølv om det er over hundre profesjonelle kompani som står bak det heile, oppdagar eg etter kvart at det innafor scenekunsten er akkurat i Danmark som i Norge, – det er mange Tordenskjolds soldatar. Den første framsyninga eg såg, var «Søndag» av teaterkompaniet «Patrasket». Det var ei vakker lita forteljing, men då den siste framsyninga eg såg, «Pinocchio» også var av det same kompaniet, fann eg det rett å berre melde ei av desse, og enda opp med Carlo Collodis kjende historie om tredokka som fekk liv. Inntil eg ikkje berre såg likskapen til den andre framsyninga eg har vald å melde, «Otto» som også handla om ei tredokke som fekk liv, men der det ved nærare ettersyn synte seg at det var same regissør på dei to, og ein av skodespelarane var med i båe. Kanskje var det teaterspråket deira som snakka til meg, eller kanskje var det heile berre tilfeldig, men her er i alle fall ei melding av «Pinocchio».

Alle, absolutt alle, kjenner historia om «Pinocchio». Ho var skriven av den italienske barnebokforfattaren Carlo Collodi som følgjetong i barnebladet «Giornale per i Bambini» i 1880-åra, men blei allemannseige med Disneyfilmen frå 1940. Pinocchio er ei dokke den fattige treskjeraren Geppetto lagar, som får liv, blir stilt overfor etiske spørsmål av ein god fe, og som får veksande nase kvar gong han lyg.

I denne framsyninga har dei dikta fritt rundt historia. Den gode feen er borte, og i røynda er det ikkje lenger Pinocchio, men far hans, det gode mennesket Geppetto, som er hovudpersonen ved at han gjennom botnlaus kjærleik til Pinocchio stendig tilgjev tredokkas galne val før dei til slutt båe hamnar som Bibelens Jonas i kvalfiskens buk, – og reddar seg ut. Metaforisk kan ein her finne eit utal tolkingar å leggje seg på, og slik er det blitt ei framsyning for akkurat det du sjølv vil leggje i henne.

«Pinocchio» er blitt ei leiken og vakker lita framsyning med utsøkt dokkeføring og fine små illusjonsbrot kvar gong tredokka står framfor enkle eller eksistensielle, men i alle fall etiske val. Kvar gong stoppar aktørane opp, vender seg til publikum og spør kva Pinocchio skal eller bør gjere, og jamvel om ungane (og dei vaksne) i salen er nokså samstemde om kva som er rett, vel Pinocchio alltid den kortvarige lukka. Det er relativt uskuldig, det er menneskeleg, men det viktige er kjærleiken frå Geppetto, ein far med eit stort hjarte og ein romsleg konto for tilgjeving same kva som måtte vere rett og gale. Og forsoninga når dei båe har redda seg er til å gråte av. Kanskje er eg lettrørt, men denne framsyninga rørte meg langt meir enn originalhistoria.

TEATER

«Otto»
Vendsyssel Teater, Store sal, Hjørring, Danmark
Basert på det tsjekkiske eventyret Otesanek
Av Teater Morgana og Teater Nordkraft
Regi: Alex Byrne
Scenografi og rekvisittar: Ellen Høyer
Med: Margit Szlavik, Kaj Pedersen og Bastian Popp

Best som du hyggjer deg med eit vakkert musikalsk forteljarteater, snur framsyninga til si eiga motseiing.

Eg har vore på «Aprilfestival» i Hjørring på Nord-Jylland, verdas største festival for barne- og ungdomsteater. Og det er openbert ein sjanger dei tek på høgste alvor i Danmark for her var rundt 160 ulike produksjonar frå meir enn hundre profesjonelle kompani. Eg fekk berre sjå fjorten av dei, men eitt av dei som gjorde inntrykk var den unnselege litle forteljinga «Otto» som hadde nokre dramaturgiske grep som gjorde henne særs spennande.

Det heile tar til som eit vakkert musikalsk forteljarteater der dei tre på scena både fortel, spelar og gir musikalsk tonefølgje til historia om ekteparet (Margit Szlavik og Kaj Pedersen) som levde for lenge, lenge sia, og som så sterkt ønska seg eit barn. Slik gjekk det ikkje, og når vi møter dei, er nok den biologiske klokka alt langt på overtid for den slags. Men så ein dag kjem mannen heim frå skogen etter å ha skaffa ved, og har funne ein trekubbe som liknar på eit lite barn. Kona blir meir gripen enn han, og tar til seg «ungen», kler han opp og begynner å fø han. Så langt ei vakker historie, lågmælt og stillferdig fortald.

Men så blir det faktisk liv i barnet. Han tar til seg føde, og vi ser for oss ei endå vakrare historie før ho slår oss attende i solar plexus når vi er på det mest ubudde, og blir si eiga motseiing, meir morbid enn dei verste eventyra til Brørne Grimm, men framleis fortald like lågmælt og med same vakre tonefølgje. Ettersom dette er ei oppsetjing eg gjerne såg at nokon fekk til Norge, skal eg ikkje røpe meir, men det er ein liten dramaturgisk genistrek vi er vitne til, og eg trur ungane likar å få presentert det uventa slik desse teaterkompania gjer. Og når dei til slutt greier å runde det av med ei slags happy ending i ei blanding av «Brørne Grimm», «Raudhette og Ulven» og vakkert musikalsk forteljarteater, er i alle fall denne meldaren meir enn nøgd.

KOMMENTAR/»SETT UTANFRÅ»

Med røyndomslitteratur og falske nyhende er det ikkje lenger så enkelt å skilje fiksjon frå fakta. Det kan gi seg uventa utslag for dramatikken og scenekunsten.

Den amerikanske regissøren og skodespelaren Orson Welles, kjend for mellom anna «Citizen Kane», kanskje verdas beste film, gjorde seg herostratisk berømt då han hausten 1938 lagde radioteater av Herbert George Wells «Klodenes kamp» og framførte det som om det var ei vanleg nyhendesending. Det handla om marsbuarars landgang i New Jersey, og amerikanske radiolyttarar trudde det var verkeleg og blei skrekkslagne.

I dag er vi godt vande med både røyndomslitteraturen der forfattarane skriv om sjølvopplevde hendingar og kallar det fiksjon, og også om såkalla «fake news». I Orson Welles heimland held dei seg med ein president som lyg og kallar alt anna for «falske nyhende». Ein skulle tru at dette førde til ein sunn skepsis hjå folk flest, men i staden ser vi at folk ikkje lenger greier å skilje mellom fiksjon og røyndom, og i det rommet som oppstår, har dramatikken og scenekunsten nå fått ein ny vår.

Overskrifta mi denne gongen er eit Shakespeare-sitat frå «As you like it» om at verda er ei scene, og alle menn og kvinner er berre aktørar. Aldri har vi sett dette sannare og tydelegare enn i dag. Nå er det ikkje lenger berre skodespelarar som står på scena, men også andre som insisterer på å ta del. Pia Maria Rolls omdiskuterte framsyning «Ways of seeing» har fått ei særs utvida rolleliste der både pressa, leiaren av PST, riksadvokaten, statsrådar og sjølvaste statsministaren nå gjer krav på å få vere med. Roll har for lengst mist eigarskapet til oppsetjinga som etter kvart lever sitt eige liv heilt uavhengig av regi, opphaveleg casting og teaterhus.

Den same, og litt nye haldninga til scenekunsten som sanning og ikkje fiksjon, fekk vi haugevis av døme på i samband med andre sesong av NRKs dramaserie «Heimebane» som nettopp blei avslutta. I tredje episode spela Varg førsterundekamp i cupen mot eit lag frå ein stad befolka av raringar, ei bygd som likna vel mye på Twin Peaks. Då blei det ramaskrik fordi det var ikkje politisk korrekt å framstille landsbygda i Norge på dette viset. Til og med ein av regissørane av den tidlegare dramaserien «Kampen for tilværelsen» kasta seg på hylekoret. I den serien blei folk i Ullevål Hageby i Oslo framstilt som perverse seksuelle avvikarar og det som verre var, men det er openbert greitt å harselere med dei urbane, men altså ikkje med bygdefolk.

Så kom ein episode der Camilla, dotter til hovudpersonen i serien, valde å abortere, og gjorde det åleine heime. Slik diverre mange har gjort før henne. Då blei det lesarinnlegg i Adressa der ein innsendar meinte det sende gale signal at Camilla drakk seg full, laug for mor si om korleis aborten blei utført og heller ikkje informerte barnefaren.

I første sesong av dramaserien kom han uforvarande i forkant av «metoo», og i samband med sesong to var det venta at vi kanskje skulle få sjå den første mannlege homofile eliteseriespelaren i Norge. Det skjedde faktisk i samband med at matchvinnaren i cup-finalen på ein litt subtil måte kom ut av skapet i eit direktesendt intervju. Men dette var ikkje bra nok for einskilde. Nok ein regissør, og samstundes ein open homofil, gjekk ut og skreiv at han var skuffa over manglande søkeljos på homofili i fotballen.

Det er når eg les slikt, at eg lurer på kva som er i ferd med å skje. Forstår ikkje folk lenger skilnaden på røyndom og fiksjon? Forstår dei ikkje at dette berre er teater og oppdikta? Meiner dei at teatera i Norge skal drive skuleteater og moralsk oppseding i det politisk korrekte? «Jeg er visst kommet paa en feil klode! Her er så underligt…» skreiv Sigbjørn Obstfelder for meir enn hundre år sia, og eg forstår særs godt kva han seier.

I desse dagar er det for øvrig mange som hardnakka påstår at ein mann som døydde for to tusen år sia, vakna opp att tre dagar etterpå. Til dei vil eg seie at dei bør hugse at dette er berre noko som står i ei bok.

Med det vil eg ønske alle lesarane god påske, og sende ei spesiell oppmoding om ikkje å tru alt de les. Kanskje denne artikkelen også berre er løgn?

(Denne artikkelen stod i lokalavisa OPP i Oppdal onsdag den 17. april 2019. Avisa held seg med ei spalte som heiter «Sett utenfra» der eg er ein av åtte gjesteskribentar)

KOMMENTAR

Den årlege «Aprilfestivalen» i Danmark, verdas største barneteaterfestival, er vel verd eit besøk.

Det er i stor grad slutt på den tida då barneteater skulle være pedagogisk for å drive oppseding i god moral eller lære den oppveksande generasjon å bli framtidig vaksenpublikum. I dag er barne- og ungdomsteater i hovudsak ein eigen sjølvstendig sjanger utan skjulte oppsedande eller moralske agendaer. Barneteatret Vårt i Ålesund, Tigerstadsteatret i Oslo, Cirka Teater i Trondheim og Brageteatret i Drammen har vore banebrytande i dette arbeidet. Men framleis ligg vi nok litt etter grannelandet vårt i sør der vi har mykje å lære.

«Aprilfestivalen» i Danmark er verdas største barneteaterfestival, ein skikkeleg happening for dei som er glad i og opptatt av teater for barn og unge. Heilt frå 1971 har den vore arrangert, og som ein ambulerande festival der store og mellomstore kommunar i Danmark bytter på å vere vertskap. I år var det Hjørrings tur, ein liten by mellom Aalborg og Hirtshals på Nord-Jylland. Gjennom ei veke var det 5-600 visningar av meir enn 150 ulike produksjonar laga av godt over 100 profesjonelle teaterkompani, i all hovudsak frå Danmark. Og hald deg fast, – alt er gratis! Dette er mogeleg fordi grannelandet vårt i sør har ei langt meir offensiv satsing på denne delen av scenekunsten. Arrangør er Teatercentrum, som er eit kompetansesenter under Kulturdepartementet, og vertskommunen. I tillegg er ASSITEJ, den internasjonale barne- og ungdomsteatersamanslutninga, med i planlegginga.

Budsjettet er på berre 5,5 millionar danske kroner, og når ein får så mykje teater ut av så lite, skuldast det at alle opptrer gratis, og det meste er basert på dugnad. For vertskommunane er det rett nok eit ganske stort eingongsutlegg, men med den enorme tilstrøyminga dei får, er dette småpengar mot kva dei tar att i anna omsetting. Og for dei mange teaterkompania i Danmark er dette også ein marknad for å selje inn produksjonane sine. Aprilfestivalen er ikkje kuratert. Det tyder at alle profesjonelle kompani som er del av den danske refusjonsordninga, kan kome og vise fram kva dei vil. Det gjer festivalen open og særs demokratisk, men ukritisk kvantitet kan sjølvsagt også gå utover kvaliteten. Det var ikkje eit inntrykk eg fekk av årets festival.

Dei siste tre dagane av festivalveka var det ganske hektisk. På seksten ulike stadar, frå hovudscena i det vakre, nyopna Vendsyssel Teater og til gymnastikksalar og skulerom, blei det kvart femtande minutt starta ein til fire framsyningar. Eg var så heldig å få vitje festivalen i år, og sjølv om eg berre rokk å sjå fjorten produksjonar er det likevel mogeleg å peike på nokre trendar.

Det første som slo meg er at i Danmark er barneteater noko du kan leve av og halde på med heile livet, medan det her heime i stor grad er unge entusiastar som driv kompania. Fleirtalet av produksjonane blei framført av godt vaksne heilt opp i pensjonsalderen og vel så det. Eg vil tru det tyder at dei økonomiske rammevilkåra for sjangeren er betre enn i Norge. Eit anna særtrekk var at maske- og figurteater var langt meir dominerande.

Det mest spennande ved denne sjangeren er at det unge publikummet er lett å få i tale. Medan vaksne synest deltaking er kleint, hungrar ungane etter det interaktive, og då kan alt skje. Og det gjer det også. Når dette blir kombinert med det politisk litt ukorrekte, litt banning i kyrkja og promping i salen blir sjangeren ofte på sitt beste. For ungane elskar både det skumle og det litt ulovlege. Som når dei fekk sleike på batteripolar, lime kvarandre saman med lynlim og bruke pulverapparat mot skodespelarane for å slokke brann. Dei små var i hundre, og sjølv kunne eg godt tenkt meg at eg var seksti år yngre.

I 2020 er festivalen i Holbæk, seks mil vest for København. For prisen av ei båtreise og eit par overnattingar kan du sjå så mykje barneteater du greier. Det er mangt å lære, og opplevinga er vel verd turen.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen tysdag den 16. april 2019.)

TEATER

«Skipet de Zee Ploeg»
Den Nationale Scene, Store scene
Av Stig Amdam
Regi og kostymedesign: Hilda Hellwig
Scenografi: Jan Lundberg og Hedvig Ljungar
Med: Bjørn Willberg Andersen, Kristoffer Sagmo Aalberg, Katrine Dale, Susann Bugge Kambestad, Marianne Nielsen, Svein Harry Schöttker-Hauge, Sverre Røssummoen, Jon Ketil Johnsen, Sissel Ingri Tank-Nielsen, Kim Kalsås, Hedvig Garshol, Herman Ljung Opedal, Sigmund Njøs Hovind, Knut Erik Engemoen m.fl.

Ei fantastisk historie som hadde stått godt på eigne bein utan ekstra fortolking.

Sommaren 1817 la skipet de Zee Ploeg ut frå Amsterdam med 580 hovudsakleg tyske emigrantar med kurs for Pennsylvania. Kapteinen, Heinrich Manzelmann, var forfylla, øydelagd og sterkt traumatisert etter Napoleonskrigane, og på båten var han både konge og gud. Han utnytta, mishandla og terroriserte passasjerane på det grøvste. Nord av Skotland kom skipet ut i uvêr, mastene knakk, og utpå hausten dreiv det i land på Askøy ved Bergen. I 1817 var Bergen ein by i økonomisk krise etter naudsår og krigsblokade. Det blei ein heftig debatt i dei rådande rekkjer om dei skulle ta i mot alle desse folka eller ikkje. Ein tidel av passasjerane hadde døydd undervegs, og fleire av barna var nå foreldrelause. Det enda med at skipet fekk leggje til kai, kapteinen blei sett under tiltale (og i hovudsak frikjend), og femten av ungane fekk bli. Anstendigheita vann, og bergensarane kunne behalde sjølvrespekten. Men dette var ikkje sjølvsagt, og ein hard kamp låg bak avgjerda.

Historia er både fantastisk og sann, og vel dokumentert gjennom nitide rettsreferat. Difor all ære til Den Nationale Scene og Stig Amdam for å dramatisere henne. Dei fleste vil nok også sjå mye likskap med haldningane til flyktningar og emigrantar i dag. Men her er vi ved det som gjer at den store historia om havariet også delvis sjølv havarerer. Det verkar som om dramatikar Amdam og regissør Hilda Hellwig er så redde for at vi ikkje skal sjå parallellane at dei gnir dei inn, gjer dei overtydelege og brukar dei for meir enn dei er verd.

Regivala forsterkar dette med mye overspel kombinert med teatralske og melodramatiske verkemiddel. Framsyninga er svært episodisk og hoppar frå Tyskland til Amsterdam før det blir stadige og altfor hyppige vekslingar mellom skipet og livet i Bergen. I starten er dette så forvirrande at det er vanskeleg å henge med. Scenografane Jan Lundberg og Hedvig Ljungar har såleis hatt ei nesten umogeleg oppgåve, og har laga ein scenografi som freistar å vere både båt og Bergen, men utan heilt å få det til.

Andre akt opnar med rettsmøtet mot kapteinen, og her får vi eit glimt av kva denne oppsetjinga kunne ha blitt. Dette både fordi vitnet Magdalena Raucherin (Susann Bugge Kambestad) og kaptein Manzelmann (Bjørn Willberg Andersen) leverer så solide og overtydande rolletolkingar, og fordi vi får alvor og dramatikk, men ikkje det overspelet som elles pregar denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 15. april 2019.)

TEATER

«Bildet av Dorian Gray»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Oscar Wilde
Dramatisert av Eirik Willyson og Hildur Kristinsdottir
Regi: Hildur Kristinsdottir
Scenografi og kostyme: Katja Ebbel
Musikk/lyddesign: Magnus Børmark
Med: Mats Moe, Kenneth Homstad, Trond Peter Stamsø Munch, Ida Cecilie Klem, Janne Kokkin og Ragne Grande

Framsyninga er som eit vakkert portrett der ein saknar det som skjuler seg bak fasaden.

Den irske dramatikaren og lyrikaren Oscar Wilde (1854 – 1900), ein av verdas mest kjende dandyar, skreiv berre ein roman, «Bildet av Dorian Gray» frå 1891. Den skulle bli medverkande til hans bane då han fem år seinare blei dømd til to års fengsel, mellom anna på grunn av homoerotiske motiv i boka. Nå har Eirik Willyson og Hildur Kristinsdottir dramatisert romanen, og Kristinsdottir har sett stykket i scene for Trøndelag Teater.

Det er ei dystopisk endetidsstemning over dette dramaet, i dobbel tyding fin-de-siècle der dekadansen står i høgsetet. Det dreier seg om tre menn, alle med trekk frå forfattaren sjølv. Målaren Basil Hallward (Trond Peter Stamsø Munch) har funne ein ung og guddommeleg vakker Adonis, Dorian Gray (Mats Moe), som han lagar eit like vakkert portrett av. Målarens kyniske og dekadente venn, Lord Henry (Kenneth Homstad), fyrar opp under den unge Dorian, som på narsissistisk vis forelskar seg i sin eigen ungdom, og som vil at portrettet skal eldast medan han sjølv kan vere ung og like vakker. På eit merkeleg vis blir ønsket oppfylt, og i årevis forsyner han seg grådig og skruppellaust av alt livet kan by på, der han bokstaveleg tala går over lik for å få si tilmålte nyting. Før det sjølvsagt må gå som det må.

Saman med scenograf og kostymedesignar Katja Ebbel, har Hildur Kristinsdottir laga ei lekker framsyning der scena er ei enorm trapp, og der kostyme og fantasifulle rekvisittar står i stil med eit liv der det meste er fasade. Livstrøytte menn, berre kontrastert av den naivt kjærleikshungrande skodespelaren Sibyl (Ida Cecilie Klem), mora hennar (Janne Kokkin) og den rettferdssøkjande broren James (Ragne Grande). Det er eit strålande opplagt og velinstruert ensemble som gir oss truverdig og særs godt spel, toppa av dei nærast flaneriske samtalane mellom dei tre hovudpersonane der eleganteri blir kombinert med Wildes kjende epigram og onelinerar. Mats Moe gjer ein formidabel debut på Trøndelag Teater, og Kenneth Homstad er like god som han er motbydeleg i rolla som Lord Henry. Trass i at det meste er framifrå laga, sit eg likevel att med ei kjensle av at framsyninga på eit vis blir sitt eige bilde, vakkert, men relativt innhaldslaust. Det heile opnar med at regissøren sjølv les ein noko omstendeleg intro om forfattaren og rettssaka mot han, og tek opp att dette i samband med eit seinare sceneskift. Det er nokså umotivert, litt forvirrande, og kjem i vegen for framsyninga. «Bildet av Dorian Gray» er eit drama som nok kan underhalde, men som aldri greier å røre meg i særleg grad.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 13. april 2019.)