Amund Grimstad

KOMMENTAR

Årets Heddadagar synte at festivalen er komen for å bli. Likevel står han ved eit viktig vegskilje.

I ei heil veke til endes har folk i og rundt Oslo fått oppleve ein teaterdugnad av det verkeleg sjeldne. Heile 33 scenekunstinstitusjonar har gått saman om å skipe Heddadagane, og i løpet av ei veke er det vist meir enn 50 ulike produksjonar frå rundt 30 teater og produksjonsselskap. Og det store fleirtalet av oppsetjingane er frå andre stader enn Oslo. Dette er både kostbart og krevjande, og i utgangspunktet nærast umogeleg. Men for tredje året på rad har teatera likevel fått det til. Heddadagane er så avgjort Teater-Norge som syklar på vatnet.

Festivalens mor, og samstundes det desiderte høgdepunktet desse dagane, er utdelinga av Heddaprisen. Frå dei første kåringane for 21 år sia, har denne prisen vakse til å bli det mest prestisjefylte trofeet ein norsk scenekunstnar kan vinne. Ein jury på sju personar ser og vurderer til saman rundt 150 produksjonar kvart år, og deler ut prisar i heile tolv ulike kategoriar. Og sjølv om ingen er hundre prosent samde med juryen til ei kvar tid, og avgjerdene ikkje alltid er like populære, er det ingen i dette landet som har sett meir og difor har eit betre overblikk enn juryen. Det som var spesielt, og for mange av oss gledeleg i år, var at ingen stor og tung institusjon stakk av med det meste. I staden var det ei uvanleg god fordeling frå særs ulike produksjonsselskap og teater og med ei god geografisk spreiing. Sidan juryen ikkje tar omsyn til noko anna enn kvalitetskrava, tyder det at scenekunstnivået for tida er jamt høgt over heile landet.

Ettersom det under Heddadagane blei vist teater frå morgon til kveld, var det for den teaterinteresserte høve til å sjå fleire produksjonar om dagen. Parallelt med, og i samarbeid med Heddadagane var det også Norsk dramatikkfestival med ti produksjonar. Og Kloden (scenekunst for unge) synte i tillegg eit titals oppsetjingar i og i nærleiken av eit telt ved Nationaltheatret. På eit tjuetals scener fekk vi oppleve den store spennvidda det er i norsk teater for tida. Og Vega scene baud på den einaste premieren under festivalen, med «Manning er fri», ei etter mi meining framifrå framsyning om Chelsea Manning.

Heddadagane er også eit gedigent bransjetreff der det var fleire seminar og debattar. I Klassekampen måndag var det breitt referat frå «Kunst under press» om åtaka på det kunstnarlege ytringsrommet med utgangspunkt i framsyninga «Ways of seeing». Eit anna spørsmål som blei debattert, var streaming av framsyningar slik det blir gjort frå The Metropolitan Opera i New York. Ein del politikarar har fått det for seg at dette kan vere ein måte å spare pengar på, og nyttar honnørord som demokratisering og kunsten ut til folket for å selje inn ideen. Den blei tatt ganske ubønhøyrleg ned av Knut Alfsen frå Skodespelarforbundet og regissøren og dramatikaren Tyra Tønnessen.

Når festivalar tar til å leve sine eigne liv, er det eit prov på at dei er komne for å bli. I år dukka det også opp spinoffs som Off-Hedda, ein frynsefestival ganske på sida av det heile. Men sjølv om festivalen openbert er komen for å bli, står han likevel ved eit viktig vegskilje. Dei to første åre fekk store og krevjande utanbys produksjonar gjeste hovudscena på Nationaltheatret. I år var det ingen av teatera i Oslo som fann scene til anna enn mindre gjestespel. Det var eit stort sakn, og bør ikkje bli ei vane. Då kan det fort feste seg eit inntrykk av at store oppsetjingar er noko ein driv med i Oslo, medan regionteatera spelar monologar, forteljarteater og små produksjonar eigna for turné. Det er så avgjort ikkje eit rett bilde av eit Teater-Norge der det for tida skjer masse spennande både i det frie feltet og på regionteatera, og der mangfaldet og den geografiske spreiinga aldri har vore større.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen onsdag den 19. juni 2019.)

TEATER

«Anno 2050»
Verkstadhallen, Svartlamon, Trondheim
Av Scenisk fiksjon AS v/Philipp Stengele, Cecilie Lundsholt, Anders Nybø, Elisabeth Topp og Synnøve Hatlen
Regi: Philipp Stengele
Scenografi: Anders Lilleby
Lyddesign: Jonas Høgseth
Videodesign: Anders Nybø
Lysdesign: Philipp Stengele og Anders Nybø
Med: Elisabet Topp, Synnøve Hatlen, Philipp Stengele og Anders Nybø

Kanskje ikkje verdas største scenekunst, og ei oppleving meir enn ei framsyning. Men «Anno 2050» gjorde likevel noko med deg, og ettersmaken var av dei heilt sjeldne.

Verda er i ferd med å gå til helvete, og for oss i vesten skjer reisa på første klasse slik at det er endå vanskelegare å innsjå realitetane. Om det ikkje skjer drastiske endringar i livsstil, forbruk, energibruk og co2-utslepp i løpet av kort tid, er scenarioa ganske dystre. Fleire forskarar har rekna tida rundt år 2050 som perioden då verknadane vil slå inn for fullt om vi held fram som i dag. Det er med utgangspunkt i desse dystre spådomane at det vesle nystarta produksjonsselskapet Scenisk fiksjon AS har laga framsyninga «Anno 2050» som hadde førpremiere på Verkstadhallen på Svartlamon i Trondheim måndag i samband med NTNU The Big Challenge Science Festival.

Publikum blir sleppte inn i fire grupper, og må alle ta på seg ein heildekkjande kjeledress før vi benkar oss på provisoriske møbel i det som syner seg å vere eit bomberom. Katastrofen har skjedd, litt uvisst kva og i kva omfang, men saman med våre leiarar, Elisabet (Topp) og Synnøve (Hatlen) blir vi instruerte om vårt nye tilvære, som viser seg å ikkje vare berre nokre timar eller dagar, men i månader og år. Innestengde og svoltne må ein prøve å greie seg som best ein kan, og etter kvart kjem Anders (Nybø) og Philipp (Stengele) også inn, og med dei ganske uventa matrettar.

Frå ei litt famlande opning der vi får høyre kor svoltne vi er, men ikkje kjenner og opplever det, og heller ikkje heilt får inn under huda kva for katastrofe som har skjedd, tek handlinga ei heilt anna retning når naturkokkane Philipp og Anders kjem inn. Før det er det blitt sendt rundt dei siste reminisensane av tradisjonell matproduksjon, – RSP-boksar (Reserve StridsProviant eller Daud mann på boks som han også kallast) utan at nokon eingong freista å smake. Tradisjonell matproduksjon er det slutt på, og det er forbode å ete kjøt og fisk. Skal ein overleve utan vanlege matforsyningar, må ein finne føda sjølv, og her får vi ein pedagogisk og nesten kulinarisk innføring i alt det spiselege og faktisk ganske gode som ligg rett framfor nasane våre. Og etter kvart stig nyfikna og eksperimenteringslysten også hjå publikum. Frå ulike gras- og bladsortar via røter, brennesle, sopp og tang, blir vi servert nydelege supper og ein tarespagetti før krona på verket er dampa sniglar. Det siste var på line med å ete blåskjel.

Samstundes som prøvesmakinga og tilreiinga tek til, og våre fire leiarar i bomberommet greier ut om det vi får servert, skjer det gradvis noko merkeleg i salen. Stemninga letnar, vi tek til å prate med og til kvarandre, kommenterer og utvekslar smaksopplevingar. Og om vi framleis ikkje kjenner svolten og avmakta etter to år i eit indre eksil, eller gleda ved atter å få lov å produsere barn, har serveringa gjort noko med oss, ikkje berre sosialt, men også med tanke på forståinga av matvaresituasjon og kva som finst rett framfor nasen din, rettar som i tillegg ikkje berre er etandes men faktisk ganske gode.

«Anno 2050 er kanskje ikkje så stor scenekunst, og det er truleg meir interessant som prosjekt enn teater. Men dt blei likevel ei heilt spesiell teateroppleving som etter kvart gjorde noko med deg. Ho fekk deg neppe til å endre livsstil over natta eller å bli vegetarianar, men det var i alle fall teater med særs god ettersmak.

TEATER

«Manning er fri»
Vega scene, Oslo
Av Anders Budde Christensen
Omsett av Henriette Vedel
Regi: Line Heie Hallem
Scenografi, lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Kostymedesign: Ida Toft
Lyddesign: Bård Kleppen Watn
Koreografi: Anne Katrine Fallmyr
Med: Petter Winther

Intenst, velspela, godt og politisk forteljarteater om ei sak vi ikkje må la gå i gløymeboka.

Det er Heddadagar i Oslo denne veka og i tillegg til at folk i hovudstaden får høve til å sjå eit rikt utval av dramatikken frå heile landet, er det også duka for premierer. I går var det norgespremiere på det danske stykket «Manning er fri» på Vega scene, og det blei ei særs sterk oppsetjing som flest mogeleg bør få med seg.

Dei fleste kjenner historia om den amerikanske soldaten Bradley Manning som for åtte år sia risikerte dødsstraff for å ha varsla verda og ålmenta om grufulle overgrep frå amerikansk side i krigen i Irak. Han blei med dette ein av verdshistorias viktigaste varslarar på line med Carl von Ossietzky, Daniel Ellsberg, Mordechai Vanunu og Edward Snowden. Vi veit også at Bradley Manning i løpet av fengselsopphaldet skifta kjønn og nå heiter Chelsea, og at noko av det siste Barack Obama gjorde før han gjekk av som president, var å avkorte straffa hennar slik at ho blei sett fri i mai 2017. Og så har vi kanskje fått med oss at ho nå er fengsla att for ringeakt for retten etter å ha nekta å vitne for ein storjury i saka mot Julian Assange. Men dette er berre dei overflatiske nyhendemeldingane, og seier lite om kva val som låg bak handlingane hennar, og kva for menneskelege kostnadar slike val medfører for eit lite og einsleg menneske som i tillegg til dei verdspolitiske aspekta ho set i spel, også slit med langt meir personlege og indre konfliktar.

Den danske skodespelaren og dramatikaren Anders Budde Christensen har sjølv møtt Manning. På grunnlag av dette møtet og nitide studiar av historia hennar har han skrive eit teaterstykke som han sjølv for tida framfører i Danmark. Nå har den relativt nyopna Vega scene i Oslo fått omsett manuset til norsk, og i regi av Line Heie Hallem og med Petter Winther som Bradley/Chelsea, var det norgespremiere fredag til fullsett sal og stor begeistring frå publikum.

På ei så godt som nake scene, berre med ein mobil lysrigg og med utsøkt og god lyssetjing, møter vi Bradley Manning (Petter Winther) som etter kvart blir Chelsea Manning. Framsyninga er eit forteljarteater der Winther fortel Mannings historie frå barndom og oppvekst i ein knøttliten by i Oklahoma, flytting med mora til Wales nokre år før ho som syttenåring reiste attende til USA der ho levde eit noko omskifteleg liv før ho som tjueåring verva seg til hæren for å få gratis utdanning. Ho rekna seg rett nok som ein patriot, men hadde for lengst synt at ho var kritisk til invasjonen i Irak. For oss i Norge kan det å verve seg til ein hær ein er kritisk til oppfattast som eit merkeleg og litt sjølvmotseiande val, men i USA der utdanning i hovudsak er eit gode for dei rike, er slikt slett ikkje uvanleg. Ho sleit seg gjennom rekruttskole med mobbing og fysiske utfordringar, før ho etter kvart blei etterretningsanalytikar og stasjonert i Irak. Der fekk ho tilgang til sjokkerande opplysningar som ho meinte ålmenta fortente innsyn i, og freista å få innpass hjå og kontakt med store seriøse aviser som Washington Post og The New York Times. Men dei var tungrodde og problematiske, og ho enda opp, litt motviljug, med å sende fleire tusen graderte dokument til Julian Assange og WikiLeaks. I tillegg til den vidgjetne videoen som syner drapa av to journalistar frå Reuters. Og resten er historie, vil ein så kunne seie. Men det er ikkje sant. For denne framsyninga fortel så mykje meir. Ho tek til med Mannings problem med kjønnsidentitet heilt frå barndomen og til ho i fengselet valde å bli Chelsea. Og ho fortel utførleg om dei heilt uverdige soningsforholda ho fekk etter fengslinga, forhold som kunne ha knekt den mest psykisk sterke. Christensens tekst er veldokumentert, intens og god, og Henriette Vedels omsetjing er til eit naturleg og godt, munnleg norsk.

Framsyninga er som sagt eit forteljarteater der Winther framfører historia både i første og tredje person med heilt saumlause skift slik at han både fortel om Bradley og Chelsea og framstiller dei. I kakifarga klede, som illuderer soldaten, men også den litle og relativt anonyme hovudpersonen, nyttar Winther heile scena, men utan store geberdar. Det einaste scenografiske elementet er ein stor mobil lysrigg som både blir nytta til lyssetjing, stengsel, og til det litle buret som var cella hennar i alt for lang tid. Winther fortel lågmælt og utan mygg, og trass i den store scena, gjer dette at vi kjem nær på personen og dei vala ho tok og kva for kvalar ho hadde. Petter Winther var utdanna for berre fire år sia, og etter det har eg sett og meld han i fem roller på like mange forskjellige teater. Ved sia av å vere skodespelar, er han også illustratør, songar og komponist, og i denne oppsetjinga viste han seg også som ein framifrå dansar. Dette multitalentet kom godt med i ei ekstremt tekstrik oppsetjing på nesten to timar utan pause der det er Winther og berre han det dreier seg om. For å halde oppe dramaturgien og merksemda frå publikum, er det godt å ha mange fasettar å spele på, og det registeret syner Winther. Då Manning sat som mest isolert i cella, som i røynda var eit bur, hadde ho forbod mot det meste, også fysisk trening. Ikkje eingong situps eller pushups var lov. Men advokaten hennar fann eit smotthol i lova, for dans var ikkje forbode. Og som eit kjærkome brot, presenterer Winther ekspressiv dans (som det sikkert ikkje var plass til i buret), og som på illustrerande vis fekk fram alt det innestengde i livet og kroppen hennar.

Line Heie Hallem, for lengst ein velmerittert skodespelar som eg har hatt gleda av å sjå og melde i mange ulike oppsetjingar, debuterer her som regissør. Det gjer ho med stålkontroll. For å presentere eit nærare to timar langt forteljarteater på ei stor og tilnærma nake scene, utan daudpunkt og heile tida med dramaturgisk stigning, er ikkje enkelt.

«Manning er fri» er ei intens og velspela framsyning som i ein særs god tekst fortel ei viktig og både personleg og politisk sterk historie om eit lite menneskes umenneskelege mot, trass i alle dei menneskelege og fysiske kostnadane vala hennar førte med seg.

TEATER

«Annie»
Tårnet på Munkholmen, Trondheim
Av Thomas Meehan, Charles Strouse og Martin Charmin
Omsett av Finn Ludt
Regi og koreografi: Ingrid Elisabeth Kummeneje
Musikalsk leiar: Øyvind Jo Heimdal Eik
Scenografi: Marie Steen Løwendahl
Kostyme: Silje Botten
Med: Helle Haugland, Silje Sviggum, Oliver Matheo E. Støen, Magnus Lie Hetland, Sissel Tørring Brattli, Runar Christoffersen Walsø, Vigdis Knudsen Moe, Tobben Rørtveit, Joachim Lindgren, m. fl.

Årets sommarteater frå BUL Nidaros er kanskje ikkje av dei mest profesjonelt framførte, men samstundes så innhalds- og opplevingsrik, sjarmerande og fornøyeleg at det likevel står fram som ein av dei beste produksjonane i teaterlagets historie.

Det slår aldri feil, og det er ei meldingsopning eg har nytta til det keisame. Når kalenderen visar sommar, men Trondheimstermometera syner det motsette, då er det tid for sommarens likevel varmaste oppleving. For 36. gong set teaterlaget i BUL Nidaros opp sommarteater i tårnet på Munkholmen, og som så ofte før, er det ein gamal musikalklassikar som er repertoar. I år er det «Annie», Broadwaymusikalen frå 1977 om den 11 år gamle foreldrelause jenta Annie (Helle Haugland), som i Dickensk and bur saman med andre jenter i same situasjon på ein kommunal barneheim i depresjonens New York City, nærare bestemt i 1933. Heimen er i røynda ein slaveleir med barnearbeid og ingen skulegang, og der ungane blir hundsa av den noko forfylla styraren Miss Hannigan (Silje Sviggum) som likevel ikkje er heilt utan forsonande trekk. Annie er ei kvikk lita jente som lev i håpet om å finne att foreldra, og klamrar seg til eit brev der dei lova å kome attende og hente henne då dei sette ho frå seg som nyfødt.

I USA, land of opportunities, er moralen sjølvsagt at alle kan bli sin eigen lykkesmed, og rike kapitalistar er ikkje problemet, men løysinga, spesielt om dei er mesenar. Og trass i at vi veit at dette er amerikansk historieforfalsking og søtsuppelirumlarum, let vi oss villig forføre av denne rørande historia. For den ekstremt velståande Mr. Warbucks (Magnus Lie Hetland) er nettopp ein slik velgjerande kapitalist som vil gjere godt og låne eit foreldrelaust barn eit par veker. Det blir Annie, og sjølvsagt fell den særs opptekne, og eg vil tru relativt kyniske forretningsmannen, for Annies sjarm, slik vi i salen har gjort for lengst, og vil adoptere henne. Der kunne historia ha slutta, men Annie vil helst til foreldra sine, som utan at ho veit det døydde i ei bilulukke like etter at ho blei bortsett, og Mr. Warbucks lovar ut ein svimlande høg sum til dei som kan finne foreldra hennar. Hundrevis av lykkejegerar og sjarlatanar dukkar opp og gjer krav på foreldreretten, og meir skal eg ikkje røpe av handlinga.

Heile 28 aktørar, dei fleste av dei særs unge, er i aktivitet i om lag dobbelt så mange roller, og sjølv om teaterlaget i BUL er ein god skole, var det mange urøynde debutantar, og mykje å halde styr på med tanke på personinstruksjon og koreografi for Ingrid Elisabeth Kummeneje. Ho har ansvaret for både regi og koreografi, ei i utgangspunktet umogeleg oppgåve som ho har løyst på eit overraskande bra vis med mange oppfinnsame små gags, litt metateater og masse sjølvironisk surrealisme på dei områda der det var openbert at skodespelarkunsten ikkje strokk til. Når barn skal spele vaksne, som til dømes ei scene med president Roosevelt og delar av regjeringa hans, blir det fort litt ufriviljug parodisk. Kummeneje har løyst dette ved å erkjenne problemet, og i staden lage ein surrealistisk parodi på parodien, og det blei ei hysterisk morosam scene der vi på litt uhistorisk vis fekk presentert kva som eigentleg var opphavet til Roosevelts «New Deal». Slik har Kummeneje også gjort med eit radioshow som er minst like artig og velspela. At ho i tillegg har fått dei unge til å danse, stort sett i takt, i eit utal song- og danseopptrinn, gjer det heile endå meir imponerande. BUL nyttar ikkje orkester denne gongen, men musikalsk leiar, Øyvind Jo Heimdal Eik, har laga eit godt tonefølgje ein kunne tru var live musikk om ein ikkje visste anna. Eg har nok høyrt betre songprestasjonar frå BUL tidlegare, men premierenervar er lov å ha for dei som enno ikkje er tenåringar. Og Annie song faktisk vel så bra a capella som med akkompagnement. «I morgon» (Tomorrow) a capella var til å grine av.

Tårnet på Munkholmen er ei scenografisk utfordring av dei sjeldne, i røynda nærast umogeleg å løyse. Men kvart år greier teaterlaget det likevel. Denne gongen er det i tillegg eit utal sceneskift og det gjer det endå meir vanskeleg, – les: umogeleg. Men scenograf Marie Steen Løwendahl har greidd det, mellom anna med god hjelp av kulisseansvarleg Sverre Farstad. Dei har rett og slett laga ei heimesnekra manuell dreiescene, og ho løyser det meste. At sceneskifta med manuell skuving blir ganske synlege, er løyst med det same sjølvironiske metagrepet som gjer det heile så sjarmerande. Og når alt går gale, og scenografien heng seg opp, så løyser dei unge amatørane det på strak, og nærast profesjonell arm slik at ein nesten skulle tru det var nok eit planlagt metainnslag. Kostymeansvarleg Silje Botten har nærast gått amok i denne produksjonen, og må ha sett grå hår i hovudet på alle foreldra i produksjonsapparatet som har jobba dugnad med å sy alle kostyma som stort sett er tidsriktige, oppfinnsame, – og ikkje minst mange.

Frå ein litt famlande start, er det ikkje lenge før den purunge Helle Haugland eig både scene og publikum. Med eit relativt diskret og forsiktig spel sjarmerer ho oss trill rundt, og i det særs vakre samspelet med Magnus Lie Hetland som den rike, er det ikkje vanskeleg å forstå kvifor ho tilførte ein god porsjon menneskelege dimensjonar til milliardærens liv. Ingrid Elisabeth Kummeneje har hatt ei særs god hand om personinstruksjon, og late einskilde av dei små få vere dei sjarmtrolla dei er i staden for strigla og stramt regisserte skodespelarar. Akkurat dette grepet med ikkje å freiste å gjere produksjonen meir profesjonell enn det er mogeleg, har vore særs heldig. For deg som ha vil ha noko å varme deg på i trøndersommaren, er det berre å ta ein tur til Munkholmen. Der er det humor, varme og sjarm i ei uvanleg surrealistisk og underhaldande blanding.

TEATER

«Maneter og planeter»
Lokstallen, Stjørdal
Av Fabularium Produksjoner
Idé, konsept og regi: Lene Helland Rønningen
Scenografi og lysdesign: Eirik Brenne Torsethaugen
Videoscenografi: Andreas Schille
Kostyme: Berit Haltvik With
Komponistar og musikkproduksjon: Maria Kannegaard og Siri Gjære
Song: Bjørn Tore Grøntvedt
Med: Sindre Karlsholm og Siri Schnell Juvik

Ei reise meir i fantasien enn i rommet, og gjort magisk av eit uvanleg vakkert samspel mellom scenografi, video, lys og musikk.

Jon og Rosetta er som barn flest, undrande og fulle av spørsmål. Jon (Sindre Karlsholm) er fantasten medan Rosetta (Siri Schnell Juvik) er meir nøktern og har openbert lese si hakkespettbok. Framsyninga «Maneter og planeter» tar til med at Jon undrar seg over dei store spørsmåla, slik vi alle har gjort, og framleis i større grad bør gjere. Han vender seg til det unge publikummet, får dei i tale og etablerer raskt eit tillitsforhold der han på ledig vis greier å spinne vidare på responsen og svara frå dei unge som i stor grad difor kjenner seg som deltakarar like mykje som publikum.

Så kjem Rosetta inn med eit brev ho har funne, og som tippoldefaren skreiv i 1854 om at jorda, eller nærare bestemt Stjørdal, etter hans utrekningar ville bli råka av ein komet om 165 år. Og ja, du rekna rett. Det er nå, og før vi rekk så mykje anna, kjem kometen susande, og dei snarrådige ungane hoppar på og blir med på ei reise ut i rommet. Første stopp er månen, der mannen i månen fortel at jorda vil gå under ettersom det er ein sprekk i verdshava som gjer at vatnet vil forsvinne. Han kan og fortelje om «den evige manet» som bur i manetgalaksen bortom det svarte hòlet, og der finst det remediar for å berge verdshava. På reisa gjennom rommet strør dei to, og kanskje særleg den snusfornuftige Rosetta, om seg med vitskapleg og astronomisk terminologi i eit omfang og ein samanheng som ikkje står heilt til truande for å seie det forsiktig, og som eg vil håpe dei unge i salen har gløymt lenge før dei om nokre år skal lære om fysikkens lover. Men gløym det, for dette er ikkje populærvitskap, men ei blanding av ei klassisk detektivhistorie der dei unge reddar kloden, og ei fabuleringsreise der det er fantasien og ikkje fakta som får rå.

Sjølve historia er eigentleg ganske tunn, og plottet gamalt og velbrukt. Det som gjer at denne framsyninga hevar seg over dei fleste av tilsvarande historier, er at ho er så kompleks og komplett. Sjeldan ser ein eit tettare og meir vellukka samarbeid mellom regi, scenografi, lysdesign, videoprojeksjonar, kostyme og rekvisittar, og for ikkje å gløyme lyd, musikk og song. På dette, eller snarare desse områda, er denne produksjonen eit lite multimedialt kunstverk som syner at det på små, unnselege scener, og med relativt enkle (?) middel går an å skape audiovisuelle uttrykk av verkeleg høg kvalitet. Scenograf og lysdesignar Eirik Brenne Torsethaugen har saman med videodesignar Andres Schille skapt eit rom for fantasien der ein saumlaust skiftar frå makro- til mikrokosmos, frå Stjørdal til månen, det ytre rom og havets botn, alt med eit nesten pulserande firmament som bakteppe. Så har Maria Kannegaard og Siri Gjære skrive musikk som er langt meir enn vanlege lydkulisser, og som er så melodiøs, at Bjørn Tore Grøntvedts song blir balsam i øyra. Fantasifulle, men enkle rekvisittar, og eit truverdig spel frå Sindre Karlsholm og Siri Schnell Juvik der dei er flinke til å spele på og med dei unge i salen, gjorde dette til ei uvanleg vakker og fabulerande reise i fantasien.

Framsyninga blir vist på Lokstallen i Stjørdal 25. og 26. mai, og på Ringve i Trondheim 1. og 2. juni.

TEATER

«Blå åker»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av Ragnar Olsen
Regi og dramatisering: Egill H. A. Pálsson
Scenografi og kostyme: Martin Eriksson
Lysdesign: Øystein Heitmann
Komponist og musikar: Herborg Rundberg
Med: Jørn Fuller-Gee, Ketil Høegh og Trude Øines

Ei skikkeleg revitalisering av det politiske teateret. Humoristisk og sjølvironisk, men med skarp brodd.

På ein bryggekant sit ein musikar og songar (Herborg Rundberg) og set tonen for denne framsyninga med ein sprø, litt sprukken og særs mollstemd song om kven som eig havet, elva, vinden, – med andre ord naturressursane våre. Tre hobbyfiskarar (Trude Øines, Ketil Høegh og Jørn Fuller-Gee) vil freiste fiskelykka, spelar seg sjølve og kjem i prat. Og så er vi i gong med ein dryg times forteljing om det store ranet som har heimsøkt kystbefolkninga i dette landet. Ganske raskt blir framsyninga insisterande og påståeleg, slik politisk teater diverre ofte kan bli, og eg må vedgå at eg frykta det verste. Men så tek dei det sjølvironisk ned i eit artig metagrep der dei innser at slikt blir det dårleg teater av, så dette går ikkje an. Og i den vidare handlinga held dei seg milevidt frå det propagandistiske. I staden får vi ei upretensiøs, humoristisk, sjølvironisk, veldokumentert og pedagogisk oppsetjing som trass i den lette og leikne tonen, likevel, eller kanskje nettopp difor, – blir politisk teater av beste klasse.

Hålogaland Teater har tatt utgangspunkt i NRK-dokumentaren «Kampen om kysten» frå 2017 og boka «Kvotebaroner» av Gunnar Grytås (2014). Ragnar Olsen, til vanleg ein tryllekunstnar med ord, og ein framifrå visediktar, har intervjua mange som på ulike vis er tilknytt fiskerinæringa, og saman med dramaturg Toril Solvang og regissør Egill Pálsson, har han skrive eit humoristisk og musikalsk stykke bitande politisk teater.

Scenografien til Martin Eriksson er enkel, men illustrerande. Ein bryggekant, ein vass-spegel, eit bakteppe frå eit fiskevær og ulike videoprojeksjonar. Dei tre på scena tek oss gjennom dei siste sytti åras fiskerihistorie, og startar med den alt for lite kjende norsk-engelske fiskekrigen i 1951 som enda opp i den internasjonale domstolen i Haag. Mot alle odds fekk Norge full siger, fire mils fiskerigrense, og det blei slått fast at retten til kystens naturgitte skattar høyrer til dei som i århundrar har hausta av «den blå åkeren». Så skulle vel rikdomen vere sikra. Men i staden for ei demokratisk forvalting av fiskeressursane, slik det er gjort med olja, gjekk fiskeripolitikken diverre i stikk motsett lei, noko Ottar Brox påpeikar i eit videointervju mot slutten av framsyninga.

Med små episodiske tablå, video-opptak og bilde frå ulike historiske hendingar, tek dei tre aktørane oss gjennom ei historie om sentralisering, monopolisering, rovfiske, leveringsplikt, fiskekvoter som etter kvart blei omsettelege, og ei rekkje andre forhold som for ein søring kan vere vanskeleg å henge med i. Og dei går ikkje av vegen for å hengje bjøller på kattene. Kjell Inge Røkke, fiskeriminister Svein Ludvigsen, statsministrane Jens Stoltenberg og Erna Solberg, samt Nina Jensen får alle passa sine påskrivne, men heile tida med den underliggjande lune humoren, og den avvæpnande sjølvironien. At det heile blir sydd saman av eit titals kjende og nye viser, stundom ganske hemningslaust framført, er med på å understreke underhaldningsaspektet, men aldri utan å miste satiren og den politiske brodden.

Framsyninga er enkel og upretensiøs, men eit stadig tilbakevendande credo er at «dette er komplisert». For det er det, og det syner også skodespelarane. Men i botn ligg likevel den enkle erkjenninga frå 1951 om kven som eig og skal forvalte rikdomen i havet.

Ketil Høegh, Trude Øines og Jørn Fuller-Gee er særs fortrulege med stoffet, og både spel og formidling er framifrå. Regissør Egill Pálsson har vald ei litt lågmælt, mollstemd og sjølvkritisk tilnærming til innhald og presentasjon, og heile tida med det lune humoristiske skråblikket. Nettopp ved ikkje å vere insisterande, men i staden late publikum konkludere sjølve, blir den politiske brodden og kritikken av det store sviket som er gjort mot kystbefolkninga endå skarpare.

Kvilande trygt på skuldrane av dei beste tradisjonane deira frå 1970-talet, har Hålogaland Teater med denne framsyninga revitalisert det politiske teateret i Norge. Framsyninga blir også vist under Heddadagane i Oslo i juni.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. mai 2019.)

TEATER

«Pang!»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av Marius von Mayenburg
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Nina Wester
Scenografi og kostyme: Daniel Åkerström-Steen
Videodesign: Thomas Lønning
Med: Øystein Martinsen, Svein Solenes, Marianne Holter, Even Stormoen, Espen Reboli Bjerke og Mari Strand Ferstad

Det blir ikkje nødvendigvis god humor av høgrøysta overspel.

For fem år sia sette Rogaland Teater opp «Perpleks» av den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg, og det er den mest forståelege absurde komedien eg nokon gong har sett. Høgst fortent fekk produksjonen to av dei gjævaste Heddaprisane det året. Nå har Rogaland Teater sett opp «Pang!» av den same dramatikaren, og med ein del av det same ensemblet, og forventningane var sjølvsagt store. Men denne oppsetjinga blei diverre eit totalt bomskot.

Marius von Mayenburg skreiv «Pang» i 2017, nærast som ein sorgreaksjon på at Donald Trump blei president i USA. Stykket er eit forsøk på eit satirisk oppgjer med statsleiarar som Silvio Berlusconi, Viktor Orbán og Donald Trump, sjølvopptekne og nærast narsissistiske politikarar som har eit lettvint forhold både til sanninga og demokratiet. Men i like stor grad er stykket eit åtak på alle dei som let slike folk kome til makta.

Rolf Pang (Øystein Martinsen) er ikkje fødd ennå når stykket tek til. Likevel kjem han syklande inn på scena på ein trehjulssykkel for i ei metaform å annonsere at det er først når han om litt blir fødd at noko vil skje her i verda. Så møter vi dei komande foreldra hans, Vicky (Marianne Holter) og Dominik (Svein Solenes), som er politisk korrekte så det held, og båe særs gravide og opptekne av at alt skal vere rett og etter boka. For alle foreldre er ein fødsel det viktigaste i verda, og avkommet sjølvsagt eit unikum på line med historias største geni. Jamvel om det kjennest slik, har likevel dei fleste eit sjølvironisk blikk på denne kjensla. Men ikkje Dominik og Vicky. Sonen deira er så spesiell at fødselen i beste realitytradisjon må filmast live av eit TV-selskap. Og alt han etter kvart gjer, blir grundig dokumentert på fjernsyn.

Rolf syner seg raskt å vere ein fremmeleg unge. På veg ut av livmora tek han livet av tvillingsystera si, bit av sin eigen navlestreng, og ganske raskt tek han kontroll ikkje berre over foreldra og heimen, men også naboskap og meir til. Dette trass i at han aldri blir meir enn fem år gamal, eller i alle fall heile tida oppfører seg furtent, barnsleg og trumpete som ein femåring. Han bryr seg ikkje om trivialitetar som rett og gale, sant eller usant, men berre om seg sjølv og eige ego. Parallellane von Mayenburg med dette dreg til verdsleiarar av ulike format er openberre, sjølv om dei ikkje blir uttalt.

Opninga er halde i ei roleg og litt surrealistisk metaform, og så langt er dette både interessant og underhaldande. Men ganske raskt går det heile over i støyande overspel der det som måtte vere av politisk satire, humor og gode poeng druknar i tåpelege påhitt der ein i eit enormt tempo skal innom feminisme, klima, immigrasjon, hybris, rasisme, politisk fanatisme, intoleranse og meir til, og stundom i ganske proklamatoriske ordelag.

Eg har ikkje lese manus, men bak alt det overdrivne anar eg likevel konturane av noko som kunne ha vore både god politisk satire, humoristisk og kanskje til ettertanke. Men i Nina Westers regi blir det berre pøst på med effektar, overspel, og støy utan den fingertippkjensla og dei pausane som skal til for å skape god humor. Alt skjer i høgt tempo, med litt for mange og hyppige sceneskift, og sjølv om aktørane spelar med mye energi, har dei fått tildelt alt for sjablongmessige roller til at dette kan bli morosamt, underhaldande eller den bitande politiske satiren som vel var meininga.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 8. mai 2019.)

TEATER

«Scener fra et ekteskap»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av Ingmar Bergman
Omsett og tilarbeidd av Arne Lygre
Regi: Kjersti Horn
Scenografi og kostyme: Sven Haraldsson
Komponist og lyddesign: Erik Hedin
Lysdesign: Trygve Andersen
Med: Nina Ellen Ødegård og Anders Dale

Eit lågmælt og særs velspela kammerdrama om den vanskeleg kjærleiken.

Då Ingmar Bergman i 1973 lagde TV-serien «Scener fra et ekteskap» i seks timelange episodar med Erland Josephson og Liv Ullmann i hovudrollene, trefte han ein nerve og ei attkjenning hjå publikum over heile verda. Mykje har skjedd sia 1973, så Rogaland Teater har fått Arne Lygre til både å omsetje og å tilarbeide teksten til dagens forhold. Det har vore eit godt val, og i Kjersti Horns detaljrike regi, og ikkje minst med formidabelt spel av dei to på scena, er dette blitt ei sjeldan intens, varm og innsiktsfull framsyning om den vanskelege kjærleiken.

I denne versjonen får vi berre møte ekteparet Johan (Anders Dale) og Marianne (Nina Ellen Ødegård). Dei to døtrene deira, vennene som i TV-serien utløyser mykje av det som skjer, og kjærester og seinare ektemakar blir berre omtala. All konsentrasjon er om dei to, og ein kombinasjon av dette regivalet og viktige scenografiske grep, gjer at vi i denne oppsetjinga kjem så tett på dette ekteparet som det vel er mogeleg.

Scenografien til Sven Haraldsson er eit glashus, eller bur om du vil, på berre rundt 20 m², plassert litt tilbaketrekt på scena. Her finn vi heile husveret til Johan og Marianne: kjøkken, seng, spisebord og salong. To kameramenn følgjer alt som skjer, og dette blir projisert på bakveggen. Den fysiske avstanden til glashuset kombinert med dei nærgåande videoprojeksjonane gir oss både ein distanse og ein utleverande nærleik til handlinga. Det vesle og tette, men likevel transparente glashuset gir på eine sida inntrykk av intimitet og varme, samstundes som det også understrekar tosemda, det innestengde og klaustrofobiske i forholdet.

Johan og Marianne har vore gift i ti år, har to døtrer, og eit tilsynelatande lykkeleg og velfungerande ekteskap. Det er alle dei andre som har problem, dei to er unnataket som stadfestar regelen, meiner dei. Men medan publikum finn plassane sine, ser vi Johan liggje på senga og fikle med mobilen, medan Marianne ryddar og støvsugar, og vi anar at bak den rolege og fortrulege samtalen i eit ekteskap som for lengst er blitt ein vane, ulmar eitt eller anna. Og sakte, utan å forhaste seg, rullar Kjersti Horn ut den relativt trivielle historia om dei to der vi gjennom eit titals tablå følgjer dei i sju år med utruskap, skilsmål og ei slags forsoning.

Dette er sakte-teater, formidla særs lågmælt og med gode pausar. Og nettopp derfor, og fordi Dale og Ødegård leverer så solide rolletolkingar, får Horn fram eit vell av små detaljar til å kjenne seg att i og stundom til å le av. I eit opprivande skilsmål kunne det vere freistande å nytte både geberdar og store ord, men ved å gjere alt så lågmælt greier Horn på eine sida å halde merksemda om dei inste kjenslene til dei to, og samstundes gi rom for at dei særs få utblåsingane som faktisk kjem, blir desto sterkare.

Arne Lygre har skore teksten ned frå seks til dryge to og ein halv time, men vel så viktig er tilarbeidinga hans og det lette og munnlege språket han har skapt. Alt verkar så ekte, tilforlateleg og truverdig. Ei så lang oppsetjing utan pause, og med berre dialogen mellom to personar som berande element, set store krav både til publikum og aktørane. Men det detalj- og nyanserike spelet til Nina Ellen Ødegård og Anders Dale gjer at dette aldri blir keisamt. Vi følgjer dei små, nærast umerkelege endringane deira, der ho i starten framstår både som oppofrande og delvis sjølvutslettande, medan han er meir laissez faire og situasjonens herre. Og medan forholdet litt etter litt går i oppløysing ser vi ein like gradvis metamorfose der ho kjempar seg fram til å ta ansvar for eige liv medan han står fram som meir umoden og vankelmodig. På same tid som det er oppbrot, sjalusi, aggresjon og raseri, er det heile tida også umogeleg å kome unna dei kjenslene for kvarandre som eit langt samliv har skapt. Å få fram alle nyansane i denne kjenslerikdommen krev gode skodespelarar. Dale og Ødegård meistrar det til fulle, og vel så det, og det gjer at denne framsyninga snakkar til dei fleste av oss. Kjærleiken er vanskeleg, og her er inga trøyst, og heller inga løysing, berre særs godt teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. mai 2019.)

TEATER

«Pinocchio»
Vendsyssel Teater, Store sal, Hjørring, Danmark
Fritt etter Carlo Collodis «Pinocchio»
Av Teater Patrasket
Regi: Alex Byrne
Scenografi: Nathalie Mellbye
Dokke- og maskedesign: Katrine Karlsen
Med: Anna Karina Nicolaisen, Maria Myrgård, Dirck Backer og Bastian Popp

Ei vakker historie om ein fars uendelege kjærleik og store evne for tilgjeving.

Som eg fortalde både i ein kommentarartikkel og i siste teatermeldinga mi, har eg vore på «Aprilfestival» i Danmark og sett fjorten av rundt 160 tilgjengelege produksjonar. Og sjølv om det er over hundre profesjonelle kompani som står bak det heile, oppdagar eg etter kvart at det innafor scenekunsten er akkurat i Danmark som i Norge, – det er mange Tordenskjolds soldatar. Den første framsyninga eg såg, var «Søndag» av teaterkompaniet «Patrasket». Det var ei vakker lita forteljing, men då den siste framsyninga eg såg, «Pinocchio» også var av det same kompaniet, fann eg det rett å berre melde ei av desse, og enda opp med Carlo Collodis kjende historie om tredokka som fekk liv. Inntil eg ikkje berre såg likskapen til den andre framsyninga eg har vald å melde, «Otto» som også handla om ei tredokke som fekk liv, men der det ved nærare ettersyn synte seg at det var same regissør på dei to, og ein av skodespelarane var med i båe. Kanskje var det teaterspråket deira som snakka til meg, eller kanskje var det heile berre tilfeldig, men her er i alle fall ei melding av «Pinocchio».

Alle, absolutt alle, kjenner historia om «Pinocchio». Ho var skriven av den italienske barnebokforfattaren Carlo Collodi som følgjetong i barnebladet «Giornale per i Bambini» i 1880-åra, men blei allemannseige med Disneyfilmen frå 1940. Pinocchio er ei dokke den fattige treskjeraren Geppetto lagar, som får liv, blir stilt overfor etiske spørsmål av ein god fe, og som får veksande nase kvar gong han lyg.

I denne framsyninga har dei dikta fritt rundt historia. Den gode feen er borte, og i røynda er det ikkje lenger Pinocchio, men far hans, det gode mennesket Geppetto, som er hovudpersonen ved at han gjennom botnlaus kjærleik til Pinocchio stendig tilgjev tredokkas galne val før dei til slutt båe hamnar som Bibelens Jonas i kvalfiskens buk, – og reddar seg ut. Metaforisk kan ein her finne eit utal tolkingar å leggje seg på, og slik er det blitt ei framsyning for akkurat det du sjølv vil leggje i henne.

«Pinocchio» er blitt ei leiken og vakker lita framsyning med utsøkt dokkeføring og fine små illusjonsbrot kvar gong tredokka står framfor enkle eller eksistensielle, men i alle fall etiske val. Kvar gong stoppar aktørane opp, vender seg til publikum og spør kva Pinocchio skal eller bør gjere, og jamvel om ungane (og dei vaksne) i salen er nokså samstemde om kva som er rett, vel Pinocchio alltid den kortvarige lukka. Det er relativt uskuldig, det er menneskeleg, men det viktige er kjærleiken frå Geppetto, ein far med eit stort hjarte og ein romsleg konto for tilgjeving same kva som måtte vere rett og gale. Og forsoninga når dei båe har redda seg er til å gråte av. Kanskje er eg lettrørt, men denne framsyninga rørte meg langt meir enn originalhistoria.

TEATER

«Otto»
Vendsyssel Teater, Store sal, Hjørring, Danmark
Basert på det tsjekkiske eventyret Otesanek
Av Teater Morgana og Teater Nordkraft
Regi: Alex Byrne
Scenografi og rekvisittar: Ellen Høyer
Med: Margit Szlavik, Kaj Pedersen og Bastian Popp

Best som du hyggjer deg med eit vakkert musikalsk forteljarteater, snur framsyninga til si eiga motseiing.

Eg har vore på «Aprilfestival» i Hjørring på Nord-Jylland, verdas største festival for barne- og ungdomsteater. Og det er openbert ein sjanger dei tek på høgste alvor i Danmark for her var rundt 160 ulike produksjonar frå meir enn hundre profesjonelle kompani. Eg fekk berre sjå fjorten av dei, men eitt av dei som gjorde inntrykk var den unnselege litle forteljinga «Otto» som hadde nokre dramaturgiske grep som gjorde henne særs spennande.

Det heile tar til som eit vakkert musikalsk forteljarteater der dei tre på scena både fortel, spelar og gir musikalsk tonefølgje til historia om ekteparet (Margit Szlavik og Kaj Pedersen) som levde for lenge, lenge sia, og som så sterkt ønska seg eit barn. Slik gjekk det ikkje, og når vi møter dei, er nok den biologiske klokka alt langt på overtid for den slags. Men så ein dag kjem mannen heim frå skogen etter å ha skaffa ved, og har funne ein trekubbe som liknar på eit lite barn. Kona blir meir gripen enn han, og tar til seg «ungen», kler han opp og begynner å fø han. Så langt ei vakker historie, lågmælt og stillferdig fortald.

Men så blir det faktisk liv i barnet. Han tar til seg føde, og vi ser for oss ei endå vakrare historie før ho slår oss attende i solar plexus når vi er på det mest ubudde, og blir si eiga motseiing, meir morbid enn dei verste eventyra til Brørne Grimm, men framleis fortald like lågmælt og med same vakre tonefølgje. Ettersom dette er ei oppsetjing eg gjerne såg at nokon fekk til Norge, skal eg ikkje røpe meir, men det er ein liten dramaturgisk genistrek vi er vitne til, og eg trur ungane likar å få presentert det uventa slik desse teaterkompania gjer. Og når dei til slutt greier å runde det av med ei slags happy ending i ei blanding av «Brørne Grimm», «Raudhette og Ulven» og vakkert musikalsk forteljarteater, er i alle fall denne meldaren meir enn nøgd.