Amund Grimstad

«Kodenavn: Operasjon Asfalt»
Nordland Teater
Av: Stein Elvestad
Regi: Øystein Ulsberg Brager
Scenografi og kostyme: Mari Lotherington
Lyddesign: Frode Fridtjofsen
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel N. Andreassen
Koreografi: Mathias Rydjord og Janne D. Kristiansen
Med: Stein Elvestad, Rune Løding, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen, Julie Sofie Reite, Iso Porović, Ekaterina Bespalova, Valentina Alexeeva, Harald Thompson Rosenstrøm og Marit Synnøve Berg.

Ein lite ærerik del av norsk etterkrigshistorie er blitt eit mektig og omfangsrikt drama på Nordland Teater.

Under nemninga «War travels» og i samarbeid med Bodø 2024, den europeiske kulturhovudstaden, har Nordland Teater dei siste åra sett opp fleire nyskrivne drama om andre verdskrig i Nord-Norge. Det har dreidd seg om slaget om Narvik i 1940, Majavatn-affæren hausten 1942, om NSB sin bruk av sovjetiske krigsfangar for å bygge Nordlandsbanen, og om dei mange fangeleirane med austeuropeiske slavearbeidarar. Som eit mektig og verdig punktum for dette særeigne prosjektet, har teateret nå laga ei maratonframsyning om det hemmelege og lite ærerike prosjektet som forsvarsminister Jens Chr. Hauge sette i verk hausten 1951 med i løynd å grave opp og flytte over 8000 sovjetiske lik.

Stein Elvestad, mangeårig tilsett skodespelar ved Nordland Teater, har lenge arbeidd med dette stoffet. I samarbeid med forfattaren og journalisten Halvor Fjermeros planla han i 2012 å lage ein dokumentarfilm om det som regjeringa ga kodenamnet «Operasjon Asfalt». Det blei ingen film, men Fjermeros ga ut bok, og stoffet låg der. Nå har Elvestad skrive eit drama, og i Øystein Ulsberg Bragers regi, er det blitt ei omfattande og veldokumentert framsyning som syner ein nesten gløymd del av norsk etterkrigs- og kaldkrigshistorie.

Det døydde langt fleire sovjetiske fangar i Norge under krigen enn det samla tapet av nordmenn. Krigsfangane blei gravlagde på kyrkjegardar over heile landet. Men då den kalde krigen tok til, blei regjeringa redd for at gravplassane skulle tiltrekkje seg sovjetiske spionar. I løynd blei det vedtatt å grave opp alle sovjetiske lik i Nord-Norge og flytte dei til øya Tjøtta på Helgelandskysten. Sjølv om det meste blei utført i løyndom, resulterte det i store protestar. I Mo i Rana mobiliserte fagrørsla, husmorlag, kommunistane og fleire, og då meir enn 700 møtte opp på kyrkjegarden, våga ikkje regjeringa å fullføre prosjektet.

Framsyninga blir presentert som ei form for doku-teater der vi følgjer Elvestad i arbeidet med stoffet for tolv år sia. Det er eit godt forteljargrep der Elvestad spelar seg sjølv og er til stades på scena heile tida, som deltakar eller som tilskodar. I retrospekt får vi rulla opp tablå etter tablå frå krigen og fram til dokumentararbeidet, men med hovudvekt på det som skjedde i 1951. Det tar til med at Elvestad er på Grønsvik fort, ein del av Helgelandsmuseet, der sju sovjetiske fangar har ei namnlaus grav. Styraren Ragnar Selnes (Roger Opdal Paulsen) finn tyske papir som fortel kven dei sju er. I tillegg til likflyttinga, blir historia om desse sju, og arbeidet med å finne etterkomarar i dei tidlegare sovjetstatane, eit omdreiingspunkt i framsyninga. Ti skodespelarar, fleire av dei russiskspråklege, spelar rundt 80 roller.

Scenografien til Mari Lotherington er i hovudsak ein todelt flyttbar rigg som fungerer illustrerande både som skipsbru, kyrkje og mykje meir. I hennar mange tidsriktige kostyme er det overraskande lett å halde alle dei ulike personane frå kvarandre. Det skuldast i tillegg eit samspela og godt instruert ensemble som er tydelege i rollene sine. Og alle skifta, og ikkje minst kostymeskifta, går imponerande saumlaust.

Framsyninga er omfattande, og sjølv om ho er kutta frå fem til fire timar, kunne ho nok framleis tolt fleire kutt. Likevel greier Brager og Elvestad å halde merksemda vår. Episodisk og anekdotisk følgjer vi oppgraving og transporten frå Finnmark og sørover kysten til det heile kulminerer med kyrkjegardsopprøret i Mo. I eit nitid dokumentarisk arbeid greier Brager og Elvestad å formidle dette statlege gravskjendingsprosjektet, og utan i særleg grad å bli moralistiske. Publikum får sjølv dømme, og det gjer vi. Når vi følgjer dei stakkars sjøfolka og vernepliktige som blir sette til arbeidet, er det formeleg som vi kjenner likstanken. Men i regien er det også blanda inn både galgenhumor og andre påfunn, noko som gjer det lettare å fordøye. I formidlinga er det og sterke kjenslemessige scener, som når dei 70 år etter, greier å spore opp enke og barnebarn etter ein av dei sju frå Grønsvik. «Kodenavn: Operasjon Asfalt» er litt i lengste laget, men det er blitt eit mektig, velspela og skakande stykke teater.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2024.)

TEATER

«Ædnan»
Det samiske nasjonalteatret Beaivváš, Čoarvvuš, Kautokeino
Av: Linnea Axelsson
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Scenografi: Jakob Jakobsson
Kostyme: Inger Hallström Stinnerbom
Koreograf: Jimmy Meurling
Lyddesign: Eivind Steinholm
Lysdesign: Øystein Heitmann
Kapellmeister: Thomas Eriksson
Med: Elin Oskal, Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Ingá Márjá Sarre, Anitta Suikkari, Matias Tunold, Nils Henrik Buljo, Egil Keskitalo, Ingor Ántte Áilu Gaup, Esaia Valio Länta, Lemet Jonne Sarre mfl.

Eit mektig og lyrisk epos som tek oss gjennom hundre års samisk historie.

Det samiske nasjonalteatret Beaivváš har i år fått sitt eige nybygg, Čoarvemátta i Kautokeino. Det er teikna av Snøhetta, 70° N arkitektur og Joar Nango, og førsteinntrykket for denne meldaren (som også er arkitekt) var imponerande. Det er blitt eit vakkert og praktisk bygg som har to scener og topp moderne produksjonslokale, og det inneber sjølvsagt eit enormt løft for teateret.

Til opningsframsyning på hovudscena Čoarvvuš, har dei vald å dramatisere den svensk-samiske forfattaren Linnea Axelssons prisvinnande diktepos «Ædnan» frå 2018. Gjennom ein 750 siders diktsyklus gir Axelsson oss historia til to samiske familiar gjennom tre generasjonar med særleg vekt på kvinnene. Det tar til i 1919 då Norge og Sverige signerte den første reinbeitekonvensjonen som førte til at Sápmi, det samiske busetjingsområdet, blei delt mellom fleire nasjonar med strenge grenser, noko som resulterte i tvangsflytting for fleire samiske familiar. Neste generasjon er på femtitalet då koloniserings- og forsvenskingspolitikken skaut fart med oppretting av nomadeskular. Samisk ungdom mista røter, identitet og språk. Samstundes kom gruvedrift og utbygging av vasskraft i konflikt med beiteområda. I siste generasjon møter vi vår tid der mykje framleis er uløyst, men der framtidshåpet er større, og fleire og fleire tek attende identiteten sin og er stolte av den,

Til å dramatisere og regissere «Ædnan» har Beaivváš henta inn Leif Stinnerbom, til vanleg leiar av Västanå Teater i Sunne i Sverige. Han er ein røynd scenekunstnar som har sett opp eit utal framsyningar, også i Norge, og fleire av dei for Beaivváš. For å få det enorme eposet ned til ei totimars framsyning, har han gjort det om til ein mangefasettert bildevev med ei mengd tablå der han, som i boka, hoppar saumlaust fram og attende i tid og rom.

Scenografien til Jakob Jakobsson er eit amfi der det særs dyktige åtte personar store orkesteret sit synleg på eit platå over ein portal på bakscena. På sidene er det kassar som formar ein slags tribune der skodespelarane sit når dei ikkje er i aksjon. Scenografien er velfungerande og gir gode rom for både dans og dei mange ulike tablåa. Framsyninga tek til med at Elin Oskal, som ein forteljar, dreg opp ein dans med to blåe draperi, som ei buktande elv. Gjennom ei rekkje tablå, ubunde av tid og rom, og med like mykje song og dans som rein tale, blir vi presenterte for dei tre generasjonane der Ristin (Mary Sarre) er den eldste, Lise (Marte Fjellheim Sarre) i midten, og Sandra (Ingá Márjá Sarre) er den yngste. Det er heile femten aktørar på scenen, men omdreiingspunktet er dei tre kvinnene medan orkesteret og forteljaren Elin Oskal bind det heile saman.

Stinnerbom har tatt med seg fleire frå den kunstnarlege staben ved Västanå Teater. Inger Hallström Stinnerboms kostyme er både tydelege og symboltunge. Folka i dei tre generasjonane er gitt drakter i ulike farger, og det gjer det lettare å halde dei frå kvarandre. Storsamfunnets kostyme gir assosiasjonar til makt og overgrep utan å bli for tydelege. Den nyskrivne musikken til Magnus Stinnerbom ligg som eit tungt, illustrerande og stemningsskapande lydbilde over framsyninga, og er samstundes akkompagnement til alle songane. Saman med dansen, som kanskje er mest koreografert rørsle, gir det god samanheng mellom dei ulike tablåa.

I tidlegare produksjonar har Beaivváš ofte nytta eit noko gamalmodig teaterspråk. Sjølv om denne oppsetjinga er full av bilde og symbolikk, og difor kan tole det litt meir pompøse, er spelet likevel nå meir ledig og naturleg for dei fleste aktørane. Dei leverer også tydelege rolletolkingar. Men trass i det, og trass i at både forteljar og kostyme gjer dette meir leseleg, er det likevel nærast uråd å følgje og forstå alle historiene. Og det er nok framsyningas største utfordring. Men om ein som publikummar i staden vel å nyte det visuelle, det storslåtte og musikken, og sjå det heile som det Stinnerbom kallar eit draumspel, blir framsyninga ei mektig oppleving, og ei verdig opning av eit flott teaterbygg.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 5. november 2024, men med ei forsvenska overskrift.)

TEATER

«Tenk på barna»
Kepler Teater, Teaterkjellaren, Trøndelag Teater
Av: Christian Henrik Curcan Sørbye, Arturo Scotti og ensemblet
Konsept og regi: Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti
Med: Zoe Mæland Rodgers, Emma Bones, Martin Næss Hald, Erik Aarum Kirkegaard, Kristian Torgersen og Johannes Holmberg Wike

Nok ein gong syner Kepler Teater at dei ikkje berre kjenner sin eigen generasjon, men at dei også er i stand til å formidle kunnskapen intelligent, truverdig, underhaldande, – og ikkje minst overraskande.

Kepler Teater er eit Oslobasert teaterkompani, litt laust samansett av og med folk midt i tjueåra, og har halde på sia 2019. Eg såg den førre produksjonen deira, «Spis de rike» som blei vist i Oslo på forsommaren, og blei nesten slått i bakken. Ettersom eg er om lag tre gonger så gamal som desse folka, var eg redd det ville vere koder og referansar eg ikkje hadde noko forhold til. Men i staden ga dei meg eit av dei klokaste og mest innsiktsfulle innblikk i denne millenniumsgenerasjonen som har vakse opp med ein pseudorøyndom på sosiale medium, og der ein fort kan tru at kommunikasjon og interaksjon var i ferd med å bli overtatt av chatting, TikTok og kva veit eg. Men så viste dei oss at det framleis finst samhald, venskap, leirbålssamtalar og sosialt liv hjå ungdomen. Og dei gjorde det så naturleg at eg trudde eg var fluge på veggen på eit ungdomstreff i staden for publikum på eit teater.

Det var difor med høge forventingar eg vitja teaterkjellaren på Trøndelag Teater der Kepler Teater for tida viser framsyninga «Tenk på barna». Og berre så det er sagt med ein gong, – dei meir enn innfridde. Kepler har laga sin eigen sjanger, eit slags sosialt teater om du vil der den lause interaksjonen mellom dei på scena etter kvart utviklar seg til noko langt meir. Denne gongen inviterer dei oss med på det som ser ut til å vere eit møte i organisasjonen «Tenk på barna», og det startar sosialt med drikke, drøs og selskapsleik før vi benkar oss på tre sider om det som skal vere scena. Der sit Erik (Aarum Kirkegaard) som er ganske stille, Kristian (Torgersen) ein likande bergensar som openbert har vore langt nede, og Martin (Næss Hald) som var den som så og fekk Kristian på beina att. Dette er nærast som eit seminar, og på ei tavle skriv dei ordet «fellesskap» og lurer på kva vi forbind med det. Ved inngangen har vi fått kvart vårt pokemonkort, påført namn, så spørsmåla blir stilt til namngjevne personar i salen. Den første svarar litt kleint at ho tenker på jul, så er det ulike andre publikumsassosiasjonar før ein i salen blir svar skuldig og ikkje finn på noko fornuftig å svare. Det heile blir endå meir kleint og anstrengt. Og eg gruar for kva eg skal finne på å svare om dei spør meg. Men så kjem den stotrande personen på gli, og vi forstår at dette er Johannes (Holmberg Wike), og ikkje ein vanleg publikummar. Spørsmålet går så attende til den første, ho med jula, og det viser seg å vere Emma (Bones) som leverer ein forrykande og særs truverdig monolog om kor trasig det er når alt er på det jamne og heilt greitt.

Slik held dei fem fram med prating om laust og fast. Alle har dei sitt, men i «Tenk på barna», og under Martins venger, har dei funne ein friplass. Som i førre produksjon sit vi som fluger på veggen og følgjer relativt daglegdagse samtalar som er godt skrivne, vel formulerte, og som verkar heilt ekte. Og sjølv for ein som vaks opp før det var noko som heitte Barne-TV, er dei nostalgiske tilbakeblikka på desse programma, som nok kan ha vore traumatiserande også for generasjonane etter «Pompel og Pilt», lett å kjenne att. Kanskje var det her det gjekk feil?

Lenge er samtalane, leik på golvet og slike tilbakeblikk nok, men så tek eg meg i å kjenne på at det kanskje går litt på tomgang. Eg har dei to bakmennene og regissørane, Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti, mistenkt for at det er akkurat slik dei har tenkt og vil utfordre publikum. For brått skjer det eit overraskande skift. Ut av inkje kjem Zoe (Mæland Rodgers) og gir framsyninga ei heilt anna retning. Eg har alt røpa for mykje av det som skjer, så for ikkje å øydeleggje opplevinga, skal eg ikkje røpe meir, anna enn at nå blir det skikkeleg intenst. Og det vi trudde var, syner seg å ikkje vere. Det er intelligent og kreativt, og særs godt formidla. Spesielt spennande er det å følgje diskusjonane i gruppa og korleis ting gradvis kan utvikle seg til si eiga motseiing. Akkurat her er ikkje all argumentasjon og dialog like overtydande som resten, men nesten. Korleis det går, skal eg også halde meg langt frå å røpe, og det er for så vidt uinteressant, for det er formidlinga av prosessane og interaksjonen som er det interessante i denne oppsettinga.

Kepler Teater har nok ein gong synt at dei kjenner si eiga samtid og sin eigen generasjon, og at dei i tillegg er i stand til å formidle dette både humoristisk, innsiktsfullt og særs truverdig. For at framsyninga skal bli så ekte som ho verkar, vil eg tru at Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti har utvikla dette i tett samarbeid med ensemblet slik at dei kan vegetere på og nytte seg av seg sjølve og eigne erfaringar. Og dei gjer det med fingerspisskjensle. I ensemblet er det berre Zoe Mæland Rodgers som var med i førre produksjon. Emma Bones er for lengst godt kjend for dei fleste, og leverer så overtydande rolletolking at vi verkeleg kjenner på ubehaget hennar. Men sjølv om dei fire siste har vore ukjende for meg, til nå, syner dei ei innleving og eit scenisk nærvær som tyder på at dette er namn vi må merke oss. Og både konseptet, og ikkje minst regigrepa til Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti berre stadfestar det eg så i førre produksjonen deira. Dei byggjer opp, gjer det litt keisamt for så, når publikum har senka guarden, å kome med ein knyttneve av eit brot, rett i mellomgolvet. Det er herleg å gå på teater og bli overraska, og desse to fekk det verkeleg til.

TEATER

«Kill Devil»
Kilden teater og konserthus, Intimsalen
Av: Petter Width Kristiansen
Regi: Petter Width Kristiansen
Scenografi: Kjersti Alm Eriksen
Illustrasjonar: Håvard Steensen
Bilde- og manusutvikling: Pelle Ask
Lyddesign: Simen Hefte
Lysdesign: Vitor Mendes
Med: Pelle Ask, Laura Christina Brøvig Vallenes, Petter Width Kristiansen og Kjersti Alm Eriksen.

Ei framsyning som vil så mykje, men som druknar i form og uferdig framføring.

Det er eit svært ambisiøst prosjekt som ligg bak «Kill Devil» som nå blir vist i Kilden teater og konserthus i Kristiansand. Regissøren og skodespelaren Petter Width Kristiansen har ønska å løfte fram og problematisere i kor stor grad Norge var ansvarleg og tok del i slavehandelen og koloniseringa av Dansk Vest-India (i dag Dei amerikanske Jomfruøyane) i tida 1670 til 1802. Til dette har han vald å nytte skuggeteater, ei gamal teaterform der bilde ved hjelp av baklys blir projiserte som skuggar på ein skjerm. I den vesle intimsalen til teateret er det bygd opp ei scene som eit titteskap, og der scenefronten er ein kopi av inngangsportalen til den norske paviljongen på verdsutstillinga i Paris i 1889. Bak scena er det laga ein omfattande og sinnrik rigg med snortrekk, stillas, figurar og ikkje minst eit utal flotte og illustrerande teikningar av Håvard Steensen.

Men så snart framsyninga tek til, ser vi at det diverre blir med dei store orda i programmet. Tematikken, og det som skulle vere innhaldet og vel verd å problematisere og iscenesette, druknar rett og slett i form i ei framsyning som er uferdig, alt for lang, og i beste fall ei skisse av kva dei ønska å få til. Teikningane til Håvard Steensen er framifrå, og ein del av skuggespelet fungerer også godt og illustrerande, men resten held ikkje mål.

Det tek til med ei teikning av eit norsk nasjonalromantisk bygdemiljø med stabbur og ei kvinne som bles i prillarhorn før vi blir leidde vidare til skipsfart, trelasthandel, sukkerhus, fiskeri og gruvedrift, til Vest-Afrika og så til dei tre koloniøyene St. Croix, St. Jan og St. Thomas. Meininga er sjølvsagt å knyte slavehandelen og kolonialismen til norsk næringsverksemd i einevaldstida. Og for alt eg veit, kan det vere mangt å diskutere i dette, men framsyningas argumentasjon og prov er diverre ikkje spesielt overtydande.

Langt verre er det med den tekniske gjennomføringa. Det blir stadig vekk lese frå ulike historiske dokument. Men med eit alt for høgt generelt lydbilde, og med opplesarar som snublar i orda og i tillegg har dårleg diksjon, er det vanskeleg å få med seg innhaldet. Lenge trudde eg at det var vald ei medvite naivistisk presentasjonsform, men eg forstod etter kvart at det rett og slett dreidde seg om sviktande framføring. Midtvegs i framsyninga tek scenearbeidarar til å demontere kulissene og scenefronten slik at vi kan sjå alt det sinnrike på bakscena. Dette er eit interessant grep, men tek alt for lang tid, og fungerer ikkje heilt i samsvar med kva eg trur dei vil oppnå. Etter denne demonteringa blir det rigga opp ein gamaldags overheadprosjektor der Petter Width Kristiansen viser transparentar med kart og teikningar, men presentasjonen er nesten pinleg rotete og famlande.

Eg plar rose regissørar som tek seg god tid for å ha tillit til publikum. Men det er ei grense for alt. Denne framsyninga har midtvegs eit tablå som kan illudere eit stormfullt hav. Og i finalen er det eit tilsvarande der vind og storm, og tidas tann, etter kvart riv i sund segla på seglskipa. Symbolikken er tydeleg, men det varar alt for lenge.

Med ambisjonane, undersøkingane som ligg bak, skuggeteaterforma og ikkje minst alt det intrikate på maskineriet på bakscena, kunne dette ha blitt ei interessant framsyning, og kanskje eit godt grunnlag for vidare diskusjon om temaet. I staden blei det diverre ei langdryg og særs uferdig oppsetjing som langt frå var premiereklår.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 26. oktober 2024.)

MUSIKAL

«Ivar Aasen – ein musikal»
Storsalen, Studentersamfundet i Trondhjem
Studentersamfundets Interne Teater, Studentersamfundets Orkester, Trondhjems Studentersangforening, Trondhjems Kvinnelige Studentersangforening
Av: Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård
Komponist og kapellmeister: Marcus Grand Michaelsen
Regi: Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård
Scenografi: Kari Kvelstad Ellingsen og Bjørn-Johnny Bendixen
Kostymedesign: Emma Ditaranto
Lyddesign: Nelina Iren Wium
Lysdesign: Sofia Rui Lindheim
Koreografi: Emma Riise
Med: Dennis B. Eliassen, Konstanse Fjellvang, Mikkel Angelo Anchissi Joner, Sigrid Johansen Herseth, Isabel Eriksson, Maria Hammergren, Eilov A. Gravdal, Martha Løseth Borgen, Johannes Rosenberg, Hedvig Malling Heitmann, Sunniva Lisæth Schøyen, Emilio Lombardo, Linn Tønnesen Kystvåg, Astrid Bjerkmo, Hedvig Asp og Ane Sofie Forseth,

«Ivar Aasen – ein musikal» er truleg det beste eg har sett av Studentersamfundets Interne Teater i dei femti åra eg har følgd dei. Og det seier ikkje lite.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) sluttar aldri å overraske, eller imponere for den del. Eg har sett dei fleste av produksjonane deira sia 1973, og meld UKE-revyar og eit utal andre framsyningar i meir enn 45 år. Og eg har framleis oppsetjinga av «Tolvskillingsoperaen» i 1974 friskt i minne, ein gigaproduksjon som blir rekna som noko av det beste SIT har laga. Men etter å ha vore på premieren på «Ivar Aasen – ein musikal» i går, forstår eg at SIT har laga ei ny tidsrekning. For dette var ein musikal som tekstleg, musikalsk og i dramaturgi og framføring går utanpå alt eg har sett frå SIT si side – til nå.

Alt då eg møtte opp utanfor Samfundet, forstod eg at noko spesielt var på gang. Det var lange køar av festkledde studentar, men denne gongen ikkje berre i «studentgalla» med dei vanlege «daljene», men eit hav av bunadskledd ungdom ein må til 17. mai for å kunne sjå maken til. For her var forventingane høge, alle hadde budd og kledd seg til fest for å feire seg sjølve, flogvitet frå Ørsta, og norskdomens framvekst for 150 år sidan. Studentersamfundets eigne Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård har skrive ein musikal om Ivar Aasen og språkarbeidet hans som både musikalsk og tekstleg kunne ha vore oppført på kva profesjonell scene som helst. Og dette er inga overdriving skrive i euforisk rus, men ei heilt nøktern vurdering frå ein som har sett fleire norske teateroppsetjingar og musikalar enn dei fleste.

Ivar Aasen (1813-1896), eitt av landets største geni, botanikar, språkforskar, landsmålets (nynorskens) far og i tillegg ein stor og litt underkjend forfattar, fortener sjølvsagt eit teaterstykke. På Det Norske Teatret går det for tida ein musikal om «Spynorsk», men til liks med det meste som blir laga om nynorsken, er det med ei ironisk tilnærming. – Ha, ha, sjå alle dei rare orda!. Til og med nynorskingar driv med desse tåpelege øvingane i eit forsøk på sjølvironisk forsvar av språket sitt. Då var det ekstra befriande å oppleve denne musikalen som var kjemisk fri for ein slik type ironi, men likevel full av humor, liv, påhitt, gode historier, og ei herleg blanding frå det mollstemde eksistensielle til laussluppen buskis.

Framsyninga tar til med ein prolog ved Ivar Aasens grav, framført av ein (Johannes Rosenberg) som vi først seinare får vite kven er. Det er ein fin ouverture til den eigentlege historia som tek til då den meir eller mindre autodidakte Aasen i tjueåra var huslærar og i teneste hjå kaptein Ludvig Daae på Solnør, ein storgard i Skodje ved Ålesund. Det var åra på Solnør som la grunnlaget for både botanikaren og språkinteressa, og vi møter ein nysgjerrig Ivar (Dennis B. Eliassen) som freistar å overtyde gardsfolket om at norsk skrift må basere seg på talemålet vårt, og ikkje på dansk. Her får vi, både gjennom ein song det var lett å nynne med i, og presentasjon av husfrua, tenestefolket, og syskena Ludvig, Susanne og Nicoline, etablert dei viktigaste rollene og grunnlaget for heile historia. Det meste er sant, men noko er også godt loge, eller ein stad midt i mellom. Det er kjend at Aasen skal ha fridd til Susanne (Konstanse Fjellvang), men for meg var det ukjend at han skulle ha hatt eit nesten livslangt avstandsforhold til henne. Forfattarane har funne eit brev frå 1852 som kan tyde på at det var slik, men at Susanne var ein slags «Solveig» som sat og venta medan Ivar, som ein Peer, var ute i verda, er neppe heilt rett. Men det er godt loge, og denne uforløyste kjærleikshistoria går som ein raud tråd gjennom framsyninga og bind ho saman, og tilfører ein ekstra kjenslemessig og eksistensiell dimensjon som løftar det heile til å ble langt meir enn berre ein musikalsk biografi.

Ved hjelp av sokneprest Thoresen (Marie Hammergren), som den unge Ivar også hadde vore i teneste hjå, og som hadde vore ein slags mentor for han, får Aasen stipend frå Videnskabsselskabet i Trondhjem til å leggje ut på forskarvandringa si. Han forlèt Solnør og Susanne, men ikkje utan tvil. I neste akt er vi på ein innlandsgard der folket er temmeleg skeptiske til den merkelege mannen som samlar på ord og vendingar. (For ein som er meir enn middels interessert i temaet, er det vanskeleg å ikkje få assosiasjonar til Aasens samtidige tyske kollega, Georg Sauerwein og hans dikt «Døvring på Høvring»). Etter kvart får gardsfolket tiltru til Aasen, og det blir festa og servert både det eine og andre, også slikt ein ikkje bør ha i seg. Her er framsyninga på sitt mest elleville, det er buskis på høgt nivå, og fleire forrykande opptrinn.

Så kjem vi til Kristiania, språksamlinga er fullført, og nå er det det politiske arbeidet med å få landsmålet vedtatt som norsk skriftspråk som står att. Med Grand Kafé som bakgrunn møter vi eit herleg menasjeri av kjende og ukjende. Det er ein ekstremt pompøs og ufriviljug komisk Bjørnstjerne Bjørnson (Eilov A. Gravdal). Aasta Hansteen (Marie Hammergren) eit fyrverkeri av ei kvinnesakskvinne, ganske så frilyndt og ein av Aasen støttespelarar. Ludvig Daae (Mikkel Angelo Anchissi Joner), bror av Susanne og nå stortingsrepresentant. Og så syner det seg at han som framførte prologen i opningsscena (Johannes Rosenberg) var Knud Knudsen, den fremste talsmannen for at bokmålet, basert på talemålet til det danna borgarskapet i Kristiania, skal vere «rikssprog». At dette borgarskapet er alt anna enn danna, får vi tydeleg prov på. Dei heftige ordskifta som fører fram til Stortingets jamstellingsvedtak i 1885 blir framført som forrykande rap, eitt av fleire herlege og humoristiske stilbrot.

Målstriden er førebels vunne, eller i alle fall delvis. Men det er ingen lykkeleg Ivar. Historia med Susanne er med han, og utan at eg skal drive med røpealarm, er den fletta inn på eit vis som syner mennesket og dei kjenslemessige sidene bak denne åndsgiganten som truleg på botnen var ein einsam og ulykkeleg mann? Og det endar i eit vakkert tablå der Norges eigentlege nasjonalsong, «Nordmannen», (Millom bakkar og berg) blir framført av dei to songkora, først nærast som nynning, før det stig til eit crescendo for så å bli avslutta med at Aasen sjølv resiterer eitt av versa. For den lettrørde er vegen til tårekanalane stutt i denne scena.

Gjennom to aktar og dryge tre timar tek dei to forfattarane som også har regissert det heile, oss med på ei fantastisk livsreise framført nesten utan daudpunkt. Teksten er overraskande god, krydra med humor, men også øm og var i dei meir kjenslemessige passasjane. Mykje er i bunden form og utan naudrim. Litt meir språkvask kunne kanskje ha vore på sin plass, men det er ein bagatell. Musikken til Marcus Grand Michaelsen er ei historie for seg. Her er ei herleg sjangerblanding med alt frå folkemusikk via jazz til ballroom, marsj, rap og til mollstemde viser. Og heile tida lyrisk og særs melodiøst, godt å synge til, og såpass fengande at ein stadig tar seg i å nynne med. Komponisten er sjølv kapellmeister for det tjue personar store og dyktige orkesteret, Samfundets eige. Og på galleriet står husets to kor og fell inn der det er rett, frå lydkulisse til mektig framføring av «Nordmannen». Scenografien er også overraskande god, og ikkje minst kreativ. Særleg likte eg alle gasslyktene som plutseleg dukka opp og gjorde storsalen om til Kristiania på 1880-talet.

Det er eit tekstrikt og omfattande drama, og ikkje enkelt å framføre for dei seksten aktørane på scena. Men det er framifrå personinstruksjon, gjennomgåande gode skodespelarprestasjonar, og alle dei songlege innslaga er verkeleg imponerande. Nokre av skodespelarane er nok ikkje heilt fortrulege med nynorsken, og det går litt over stokk og stein i kjønn og endingar for eit par av dei, men for den som har sett ein del oppsetjingar på Det Norske Teatret, er ikkje dette noko særmerke for SIT. Eg skulle gjerne ha gitt personvurderingar av fleire, men får nøye meg med to av dei. Dennis B. Eliassen og Konstanse Fjellvang har eg sett i fleire tidlegare og velspela produksjonar av SIT, men her overgår dei seg sjølve. Eliassen er det naturlege midtpunktet med ein diskré spelestil der han ikkje tek mykje plass, men likevel eig scena. Og Fjellvang gir liv til Susanne både som elev, kjærast og hildring. Og med utstrålinga hennar og slik ho spelar, er det ikkje vanskeleg å forstå lengten Ivar har etter henne. Nokre av dei fine og varsame tablåa med berre dei to er av framsyningas vakraste, og dei er, saman med alt det lausslupne og burleske, med på å gjere denne framsyninga komplett. Ja, akkurat – komplett!

TEATER

«Heksejakt»
Den Nationale Scene, Hovudscena
Av: Arthur Miller
Omsett av: Peter Magnus
Regi: Miriam Prestøy Lie
Scenografi: Olav R. Myrtvedt
Kostyme: Alva Walderhaug Brosten
Komponist/lyddesign: Selma Frida Stang
Lysdesign: Arne Kambestad
Koreografi: Ane Evjen Gjøvåg
Med: Tormod Løvold, Siren Jørgensen, Knut Erik Engemoen, Maria Agwumaro, Hugo Mikal Skår, Sissel Ingri Tank-Nilsen, Jonatan Filip, Tomine Mikkeline Eide, Katrine Lunde Mackenzie, Irene Waage, Kristoffer Sagmo Aalberg, Sacha Slengesol Balgobin, Stig Amdam, Jo Ketil Johnsen, Jonas Fuglevik Urstad, Sverre Røssummoen, Hugo Mikal Skår og Ingrid Bruland Hjellestad

Eit mektig, og sørgjeleg aktuelt drama som blir litt for omstendeleg i dialogen.

Frå 1400-talet og fram til opplysingstida trehundre år seinare var det i Europa og dei amerikanske koloniane eit utal trolldomsprosessar. Over 50 000 blei avretta, langt dei fleste kvinner, og her i landet var vi ikkje noko unnatak. Ei av dei mest kjende sakene er hysteriet som braut laus i den vesle staden Salem, litt nord for Boston i Massachusetts i 1692. Saka var ikkje spesiell, men er veldokumentert gjennom rettsprotokollar og fleire bøker, seinast Arthur Millers drama «Heksejakt» (Crucible) frå 1953. På bakgrunn av den politiske heksejakta som senator Joseph McCarthy dreiv mot kommunistar og kunstnarar på starten av 1950-talet, og der Miller sjølv blei dømt for forakt for retten, skreiv han dette dramaet. I innhald er det ei forteljing om prosessane i Salem 250 år tidlegare der frykta gjorde at folk både anga venner og naboar og i tillegg vedgjekk kva som helst for å sleppe tortur og henging. Men i teksten ligg ei klår og tydeleg adresse til 50-talets hysteriske kommunistjakt. Dramaet hadde premiere i 1953, og berre halvåret etter sette Nationaltheatret det opp. I dag blir «Heksejakt» rekna som eitt av dei viktigaste i amerikansk dramatikk.

Tematikken er diverre framleis sørgjeleg aktuell når kunnskap må gi tapt for løgn, frykt og overtru i land etter land. Det er difor høgst relevant at Den Nationale Scene i Bergen set opp «Heksejakt» som haustens storsatsing. Det er blitt eit mektig drama med sterke audiovisuelle verkemiddel, men som i dialogen blir litt for omstendeleg. Regissøren Miriam Prestøy Lie har kutta Millers fire akter til to, fjerna den forklårande introduksjonen og går rett inn i handlinga. Ei gruppe ungjenter dansar ute i skogen i det som kan verke både erotisk og suggestivt, ei av jentene fell om og blir sjuk, og dei blir oppdaga av den lokale presten. Så er helvete laus. Uforklårleg sjukdom blei ofte sett på som resultat av trolldom, og i dette vesle samfunnet var det i tillegg ei rekkje løynde og underliggjande intrigar og maktkampar. For å berge seg sjølve, peika alle på kvarandre, frykt og overtru tok over, og i løpet av eit drygt år blei meir enn 200 tiltala, 30 funne skuldige i trolldom og 19 hengde, i tillegg til at ein døydde av tortur.

Det er eit stort og komplisert persongalleri, og når ein etter den flotte opninga skal etablere situasjonen og dei ulike rollene, blir det litt for omfattande. Det er heller ikkje nokon typisk hovudrolle i dramaet, før den rettskafne, men noko oppfarande bonden John Proctor (Tormod Løvold) og kona hans, Elisabeth, (Siren Jørgensen) kjem inn eit stykke ute i framsyninga. Men då blir det også tett og gripande. Dei fleste av rollene er samansette menneske med tvil og tru før dei blir rivne med. Proctor er ingen helgen, og har sine svin på skogen, men i det eksistensielle dramaet dette blir for han, står han etter kvart rak ved sanninga, og får støtte frå kona. Samspelet mellom Løvold og Jørgensen mot slutten, er av framsyningas mest intense og velspela. Den unge teologen og trolldomseksperten John Hale, godt formidla av Knut Erik Engemoen, er i starten overtydd om at dette er hekseri, men etter kvart ser også han galskapen og freistar å hindre og lindre. Men det er for seint. Og så er det den rakrygga og høgt respekterte Rebecca Nurse (Sissel Ingri Tank-Nielsen) som ikkje vik ein tomme, og som står som ein einsleg fridomshelgen og bauta i massesuggesjonen.

Millers tekst har tydeleg adresse til kommunistjakta på 50-talet. Miriam Prestøy Lie har tona ned den. I staden ligg det subtile, små referansar til kvinnekamp, «The Handmaid’s Tale» og meir til. Og i den sterkaste scena der John Proctor slit med kva som er rett av å tilstå eller nekte, er det vanskeleg å ikkje sjå parallellen til Julian Assanges nylege «tilståing».

Framsyninga slit med for omfattande dialog, men er på sitt beste når ho nyttar alle dei andre verkemidla. Olav R. Myrtvedts scenografi er tilsynelatande enkel, men likevel kompleks og umåteleg vellukka. I hovudsak ein tribune som kan dreiast og skape eit utal scener og opptrinn, og sjølvsagt også tribunalet. Saman med tidsriktige, men symboltunge kostyme, særs god lysdesign og på toppen eit tungt lydbilde, blir det mana fram mektige tablå. Og stundom med dei besette ungjentene i vill dans eller nærast som eit gresk kor. I desse opptrinna ligg den store opplevinga i denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 22. oktober 2024.)

TEATER

«Narnia – løven, heksa og klesskapet»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: C.S. Lewis
Dramatisert av: Glyn Robbins
Regi: Erlend Samnøen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Kostyme: Åsa Gjerstad
Komponist og lyddesign: Gaute Storsve
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Marte M. Steinholt, Isak Holmen Sørensen, Natalie Grøndahl Tangen, Snorre Ryen Tøndel, Ingrid Bergstrøm, Ragne Grande, Jo Saberniak, Arturo Scotti, Tor Ivar Hagen, Sunniva Du Mond Nordal, Hans Petter Nilsen, Kine Bendixen og Thomas Jensen Takyi.

Trøndelag Teater har ikkje spart på noko i ein spektakulær presentasjon av draumelandet Narnia.

Dei sju bøkene C.S. Lewis skreiv om fantasilandet Narnia på første halvdel av 1950-talet, har fascinert og undra fleire generasjonar med barn. Ettersom dette er bøker der lesarane må skape seg sine eigne bilde, er det ikkje alltid like enkelt å dramatisere dei, for då mistar ein fort publikums individuelle fantasering. Når Trøndelag Teater likevel har vald å setje opp «Narnia – løven, heksa og klesskapet», den første av bøkene til Lewis (1950), så gjer dei det med ei storslått hovudsceneoppsetjing. Og dei gjer det med scenografi og kostymedesign som er så spektakulær at det gir rikeleg høve til vidare fantasering og innleving.

Lewis tar oss attende til andre verdskrigen i England og bombinga av London. Ungar blir evakuerte for å kome i tryggleik på landet, og dei fire syskena Lucy, Edmund, Susan og Peter blir sende til eit stort, gamalt hus der ein professor og hushalderska hans bur. Der blir dei installerte på eit soverom og med streng formaning om korleis dei skal oppføre seg. Men ungar er ungar, og dei fire vil sjølvsagt utforske huset. Når dei går inn i soverommets gedigne klesskap, fylt av gamle pelsfrakkar, syner det seg at bakveggen er borte, og så kjem dei ut i eit kaldt og kvitt vinterlandskap. Det er landet Narnia der den vonde, kvite heksa (Ingrid Bergstrøm) regjerer. Ho har avskaffa årstidene og det er vinter heile året. All opposisjon gjer ho om til steinstøtter.

Dei to yngste syskena, Lucy (Marte M. Steinholt) og Edmund (Isak Holmen Sørensen), har rukke eit besøk til Narnia før dei får med seg dei to eldste (Natalie Grøndahl Tangen og Snorre Ryen Tøndel). Lucy møtte då den hyggeleg faunen Tumnus (Jo Saberniak) som etterpå må betale dyrt for kontakten sin med eit menneske. Medan Edmund trefte heksa og lèt seg både lure og forføre av henne slik at han blir ein forrædar når heile syskenflokken etter kvart set ut for å finne og redde faunen. Dei første dei møter er ein kosteleg beverfamilie (Tor Ivar Hagen og Sunniva Du Mond Nordal) som kan fortelje at løva Aslan (Ragne Grande), den verkelege kongen, er på veg attende, og at ho planlegg å møte syskena ved ein stor stein for å hjelpe dei. Men Edmund forlèt dei, tek seg til heksa, røper alt, og så er vi i gang. Det blir eit skikkeleg oppgjer, faktisk eit lite slag, og ettersom dette i botn er ei historie om kampen mellom det gode og det vonde, går det sjølvsagt godt til slutt. Men vegen dit er full av overraskingar og mellombels tilbakeslag. Og i tillegg ikkje så reint lite skummel.

Dagny Drage Kleiva har laga ein scenografi som er illustrerande og tydeleg, men som likevel gir mykje att til fantasien. Det er lenge sia eg har sett ei oppsetjing med så aktiv bruk av snorloft. Det er godt gamaldags kulisseteater der teaterets målarar har fått boltre seg i snøtunge grantre, spektakulært slott og mykje meir. Slik blir scenografien ei eventyrverd og ei oppleving i seg sjølv. Det same gjeld i høgste grad kostymedesignen til Åsa Gjerstad som ikkje har spart på noko. Kleda er fantasi- og fargerike, og maskeringa av dei mange ulike vesena i Narnia er små kunstverk. Særleg imponerande er heksas hærførar Maugrim (Arturo Scotti). Slik greier Kleiva og Gjerstad å utløyse fantasien hjå ungane i salen i staden for å presentere ferdigtogne bilde. Saman med Eivind Myrens lyssetjing blir det mana fram store og magiske tablå.

Skodespelarane leverer utan unnatak solide prestasjonar, og det er spesielt mykje å gle seg over i det fysiske spelet for å illudere alle dyra i Narnia. Dei fire småsyskena er akkurat passe undrande menneskebarn og blir formidla truverdig og godt. Særleg er Isak Holmen Sørensen overtydande som den svikefulle Edmund som sjølvsagt også greier å gjere det godt att mot slutten.

Historia til Lewis har sterke religiøse og bibelske undertonar. Edmunds svik er som Judas, og løva Aslan ofrar seg som ein Jesus og går i døden for dei andre. I tillegg er det endelege oppgjeret mellom det gode og vonde nærast som ein heilag krig. I Erlend Samnøens opplevingsrike regi er desse aspekta nedtona, og dei blodige og ganske brutale slaga er sterkt stiliserte. Det er gode val. Men i teksten ligg det også ei rekkje profetiar som kan forklåre roller og handling, og desse er ikkje alltid like enkle å forstå. I første akt gir Samnøen oss ei nydeleg og godt fortald opplevingsreise inn i ei draumeverd, medan andre akt i litt større grad blir ein transportetappe der alt skal skje. Men han greier å samle det heile i ein vakker, og for dei som ikkje har lese boka, overraskande finale.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 19. oktober 2024.)

TEATER

«Mistanken»
Turnéteatret i Trøndelag
Av: Nina Wester
Regi: Nina Wester
Scenografi og kostyme: Daniel Åkerström Steen
Lyddesign: Kenneth Aksnes
Lysdesign: Geir Ola Brattaker
Med: Line Heie Hallem, Ingunn Beate Strige Øyen, Elisabeth Matheson og Tore B. Granås

Eit intenst og gripande teater om kostnadane ved å våge å varsle.

Regissøren og dramatikaren Nina Wester har dei seinaste åra revitalisert det politiske dokumentar-teateret. For dei siste tre produksjonane ho har skrive og regissert («Utvik Senior» i 2021, «Idiot!» i 2022 og «Å leve videre» i 2023), har ho på berre tre år fått fire Hedda-nominasjonar og av dei to prisar. Uredd har ho gått inn i vanskelege og traumatiske saker, gjort grundige undersøkingar og greidd å skape balanserte og velspela framsyningar. Slik er det også med årets produksjon, «Mistanken» på Turnéteatret i Trøndelag.

Denne gongen går Wester attende, til «Nesset-saka» på Orkanger der sjukeheimsstyraren Arnfinn Nesset i 1983 blei dømd for drap på 22 pasientar på Orkdal Sjuke- og Aldersheim. Nesset fekk lovas strengaste straff og slapp fri frå soning i 2004. Saka fekk ny aktualitet i sommar då NRK laga ein podkast og mellom anna intervjua den nå 87 år gamle Nesset som har trekt attende alle tilståingane sine og meiner han blei uskuldig dømd.

I «Mistanken» blir Nesset aldri nemnt med namn, og vi berre anar han som ein skugge i sjukeheimskorridoren. Wester har, med drapssaka som eit bakteppe, vald å konsentrere seg om varslarane. Det er eit særs godt val, og her har ho, på bakgrunn av intervju og grundige undersøkingar, skildra kva som ofte skjer for dei som er rettskafne nok til å varsle om mogelege lovbrot. Det er diverre ikkje utan kostnadar å varsle, og det enklaste er å la vere. Det gjekk meir enn tre år frå dei første varsla kom, til styraren blei arrestert. Og kva varslarane måtte tole av hersketeknikkar og påstandar om slarv i desse åra, er ikkje lite.

Daniel Åkerström Steens scenografi er særs illustrerande, og får effektivt og tydeleg fram eit 70-tals sjukeheimsinteriør der det er rom for både sjukeseng, pauserom, medisinrom og korridor. Her møter vi i ein prolog pleieassistenten Liv (Line Heie Hallem) som førti år etter spør seg kvifor vi skal rippe opp i dette nå. Kvifor skulle nokon tru henne i dag, når dei ikkje gjorde det før? Så er vi attende til 70-talet då den unge Liv har sin første arbeidsdag på sjukeheimen, og blir møtt av avdelingssjukepleiaren Bjørg (Elisabeth Matheson) og hjelpepleiaren Rigmor (Ingunn Beate Strige Øyen). Vi får innblikk i eit hektisk arbeidsmiljø, daglege rutinar, kaffipausar, småprat og litt humor. Liv er den unge, sårbare, kanskje naive, men sanningssøkjande. Rigmor den pragmatiske og meir røynde med galgenhumor og skarpe kommentarar, og Bjørg er den stramme og autoritetstru avdelingssjukepleiaren. Alle er oppdikta, men illustrerande og godt portretterte personar, overtydande framført av dei tre. Tore B. Granås er «alle dei andre», – tilsynslegen, ein pasient, styreformannen og forsvararen i rettssaka, og greier utan store klesskift å framstille dei alle tydeleg og klårt.

Så følgjer vi dei tre kollegaene frå Liv får dei første mistankane, før Rigmor etter kvart også ser det same. Men der varsel til Bjørg blir møtt med hersketeknikk, sinne og påstand om slarv. Før også Bjørg etter lang tid ser kva som skjer. Men varsling til tilsynslege eller styreleiar er fåfengt, og i mellomtida dør pasientane. I desperasjon bryt Liv etter meir enn tre år teieplikta og ringer avisa Nidaros. Og resten er historie. Men ikkje for varslarane. Vi ser korleis uskuldige helsearbeidarar blir brutalt grilla av forsvararen i retten og korleis slarv og bygdedyr kan skremme dei fleste. Samstundes som varslarane også plagast av skuldkjensle for ikkje å ha gjort nok. Til vi i ein epilog er attende i dag der Liv på klokt og ettertenksamt vis reflekterer over det heile. Var det verdt det?

I etableringa av situasjonen tenkjer eg at dette kanskje blei i overkant mykje dokumentar og lite teater, men når det tetnar til og vi kjem nær på og under huda på dei tre kvinnene og deira tankar om rett og tvil, er dette eit intenst og gripande drama av beste slag. Bakteppet er svart, og historia om varslarane er eit overtydande og innsiktsfullt prov på kvifor nesten halvparten av oss vel å teie i staden for å varsle. Men trass i alvoret har Wester også greidd å skape ei framsyning med mykje varme og lun kvardagshumor.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. oktober 2024.)

TEATER

«Særp Tropez (Pappen)»
«Pappen, Sarpsborg Papp, Sarpsborg
Av: Cici Henriksen og Claire de Wangen
Produsert av Særp Tropez Produksjoner og de Wangen Produksjoner.
Co-produsert av Østfold Internasjonale Teater
Regi: Cici Henriksen og Claire de Wangen
Kunstnarleg leiing: Cici Henriksen, Morten Bendiksen og Claire de Wangen
Lysdesign, scenografi og foto: Morten Bendiksen
Lyddesign: Håvard Gressum Antonsen
Med: Tove Lademoe Andersen, Sami Ansari, Nosizwe Baqwa, Erik Braatnes, Fela Castro, Aileen Ingvaldsen Hexeberg, Hege Hvidsten, Gunni Jordfall Johansen, Kenneth Mäenpää Lorentsen, Line Martinsen, Leon Aleksander Mellemsæther, Viktor Nordstrand, Gaute Askild Næsheim, Johanne Marie Pettersen, Madeleine Fredstad Røseth, Hedda Sandvig, Paal Schøyen, Thomas Stene-Johansen, Patrik Stenseth, Gerd Sørensen, Martin Øvrevik og eit femtitals statistar og vaktar.

Når ein blasert meldar som til vanleg hatar å bli dregen inn i handlinga i interaktivt teater, med eitt finn seg sjølv som aktiv deltakar, og likar det, er vel det meste sagt om i kor stor grad denne produksjonen lukkast.

I fjor starta scenekunstnaren Cici Henriksen eit samarbeid med Østfold Internasjonale Teater om å lage tre stadspesifikke og interaktive framsyningar i ulike bygningar i heimkommunen hennar, Sarpsborg. Det resulterte i «Særp Tropez (Fengselet)» i november i fjor, ei framsyning som var ei form for guida tur gjennom det nyleg nedlagde Sarpsborg fengsel. Eg fekk diverre ikkje høve til å sjå den produksjonen, men han fekk strålande kritikkar og blir framleis snakka om i Sarpsborg. Noko av det spesielle med Cici Henriksens arbeid, og særleg det banebrytande arbeidet ho har gjort med SPKRBOX, er at ho har greidd å få nye publikumsgrupper til å kome til teateret. Slik var det så avgjort også med fengselsproduksjonen i fjor. Så då det i vår blei klart at ho i årets produksjon skulle samarbeide med de Wangen Produksjoner, truleg det teaterkompaniet som har arbeidd mest med det stadspesifikke teateret i Norge, var eg rask til å tinge billett til Sarpsborg.

Denne del 2 av Særp Tropez-trilogien har undertittel «Pappen», og er lagt til nettopp «Pappen». Sarpsborg Papp blei skipa i 1914, og frå 1918 har verksemda halde til i lokala i Olav Haraldssons gate under ulike namn som Sarpsborg Pap & Papirindustri, Sarpsborg Papp, Peterson Emballasje og meir til, men blant folk i Sarpsborg har den berre heitt «Pappen». For fem år sia var det slutt, verksemda blei flytta til Halden, og der dei gamle industrilokala nå ligg, skal det etter kvart bli eit nytt bustad- og næringsområde. Men i mellomtida står dei meir enn 60.000 m² store (ja, du las rett!) fabrikklokala der. Dei er tomme, men rom og veggar er fulle av historier, og dette er det Cici Henriksen og Claire de Wangen har nøsta opp i med framsyninga «Særp Tropez (Pappen)», som hadde premiere torsdag.

Vi blir tatt i mot som gjestar på det som i denne framsyninga ikkje er heilt avvikla ennå, men under avvikling. Vi blir delte i grupper og får kvar vår guide. Sjølv hamnar eg i «gjengen frå Skjeberg», og til saman er det rundt 140 publikummarar i ulike grupper, fordelt etter kva for nærliggande område vi «kjem» frå. For vi er ikkje publikum, men i utgangspunktet gjestar som skal feire vår gode venn Reidar (Paal Schøyen) som har arbeidd på Pappen i femti år. Det blir overraskingsselskap, nokre kleine talar, og ein hyllestsong som er endå kleinare, før vi forstår at for 17 år sia skjedde det ei alvorleg ulukke på denne fabrikken, ei hending som framleis ligg uforløyst over heile arbeidsmiljøet. Så blir vi etter kvart tatt med på ein rundtur i fabrikken, ei vandring som tok to og ein halv time, og som var full av episodar, anekdotar og opplevingar. Ingen av oss fekk same vandringa eller historia, men med ein sinnrik logistikk trur eg vi likevel vi i hovudsak fekk same historia, eller delar av den.

Vi som «kom» frå Skjeberg starta der det var naturleg for ein gjest, i resepsjonen. Der møtte vi Lillian (Hege Hvidsten) som meinte ho jobba på den viktigaste plassen i verksemda. For ho var jo den alle møtte først, og slik sett den som skapte førsteinntrykket. Men bakom den litt sjølvgode mina, fann vi ei høgst usikker dame med lengt og draumar, men ein kvardag som ikkje gav henne det ho ønska seg. Og så gjekk vi vidare, møtte ulike tilsette og minst like mange lagnadar, motseiingar, konfliktar, anekdotar og opp- og nedturar, kanskje mest det siste. Det vil seie alle sider ved eit arbeidsliv. Og midt oppi alt saman, to av leiarane av verksemda (Patrik Stenseth og Hedda Sandvig) som på slutten av det heile freista å utnytte alle dei løynde motseiingane til å sko seg sjølve.

Ein slik stor papirfabrikk, og spesielt ein som har vore i drift i meir enn hundre år, er eit lite samfunn i seg sjølv, ei form for levande organisme med sine eigne kodar, reglar, dynamikk og meir til. Desse bygningane har vore ein stor del av livet, også det sosiale livet, til fleire generasjonar. For det var ikkje uvanleg at ungane følgde i foreldras fotspor, starta med sommarjobb, fekk etter kvart fast jobb i mange år før dei blei aktive i ei pensjonistforeining, – om dei fekk leve så lenge. For slike verksemder bygde ofte opp sosiale institusjonar rundt bedrifta, som ulike lag, men også feriestadar. For Pappen var det «campingen», feriestaden der alle tilsette hadde ein andel. Til liks med til dømes systerverksemda Ranheim utafor Trondheim, som hadde ei eiga ferieøy inst i Trondheimsfjorden. Slik blei livet til dei tilsette, også fritida og det sosiale, knytt tett til verksemda. Det var sjølvsagt eit sosialt gode, men skapte også ei tilknyting som bant arbeidarane til verksemda. Alt dette er overraskande godt tatt vare på, og her må det ligge verkeleg gode undersøkingar til grunn. Samstundes er alle desse forholda skildra så subtilt, utan å vere eksplisitt, men gjennom undertekst og indikasjonar. Dei ulike historiene og lagnadane er tett samanvovne, som om dei tilsette verkeleg var i slekt og ein stor familie. Dette er godt fortald og formidla, men historiene i seg sjølv er ikkje alltid like gode, og dei kunne nok ha vore arbeidd litt meir med. Men der Cici Henriksen og Claire de Wangen kunne ha spissa dei ulike forteljingane meir, er dei til gjengjeld særs dyktige til å iscenesette dei.

Denne produksjonen er eit halsbrekkande tiltak. Vi er rundt 140 publikummarar, men mellom 70 og 100 skodespelarar, statistar og vaktar. Vi blir førte på ei 2,5 km lang vandring i nesten tre timar gjennom meir enn 60.000 m² fabrikklokale. Det er tablå på tablå, gruppene møtast og går vidare, og logistikk, lyd- og lyssetting skal fungere saumlaust og synkront. Og det gjer det. Inga venting, alt berre glei framover. Det var nok det mest imponerande ved denne produksjonen. Men også mykje av spelet og personinstruksjonen. Når vi går frå situasjon til situasjon, møter alle dei ulike aktørane, og dette i tillegg skal vere interaktivt, set det store krav til skodespelarane som sjølvsagt må improvisere på bakgrunn av våre reaksjonar. Eg vil tru alle i publikum hadde forskjellige og heilt unike opplevingar, og sjølv om det sikkert ar mykje eg ikkje fekk del i og sett, fekk eg likevel eit fullgodt blikk attom fasaden i verksemda, og forholda mellom dei tilsette. For meg var det særleg eit syskenpar (Madeleine F. Røseth og Thomas Stene-Johansen) som eg stadig kom attende til, og der samspelet mellom dei, og ikkje minst kjemien med publikum, var upåklageleg.

Og så blir ikkje interaktivt teater godt utan at publikum tek skikkeleg del. Eg må vedgå at eg ikkje alltid likar å bli del av handlinga, men i «Pappen» fann eg meg med eitt som aktiv og engasjert hjelpar til Remi (Gaute Askild Næsheim). Når fabrikken skulle leggast ned, skulle han og kona Amina (Nosizwe Lise Baqwa ) flytte til USA, men Remi var uroa for sonen Sebastian (Leon Aleksander Mellemsæther) som skulle vere att i Sarpsborg, og som heldt på med eit luktprodukt faren trudde kunne vere dop. Plutselege oppdaga eg at eg var blitt del av forteljinga då eg tok til å fritte ut Sebastian om oppfinninga hans. Utan eigentleg å ha reflektert over det, gjekk eg rett inn i handlinga, ei rolle eg ikkje liker, og som eg vanlegvis held meg langt frå. At eg gjorde det, seier vel det meste om korleis Cici Henriksen og Claire de Wangen hadde løyst oppgåva si.

TEATER

«Brannen»
Teatret Vårt, Arbeideren, Ålesund
Av: Liv Heløe
Regi: Odette Bereska
Scenografi, lys og kostyme: Anja Furthmann
Komponist og lyddesign: Cisser Mæhl
Teknologi: Ben Kirman
Videodesign: Sara Artang
Med: Amalie Ibsen Jensen, Ingrid Myhre Løvik, Anne Wiig og Jørn Morstad

Når premissen om å lage interaktivt og digitalt teater blir for styrande, blir bybrannen i Ålesund diverre redusert til eit bakteppe.

«Ikkje sia Ålesund brann» er eit norsk munnhell i tydinga at noko slikt har ikkje skjedd på lenge. Jamvel om det er 120 år sia den store bybrannen, lever uttrykket framleis. Det seier noko om kor skilsetjande denne hendinga var. På grunn av fisket og fiskeindustrien blei folketalet i Ålesund meir enn trettidobla på siste halvdel av 1800-talet, og små trehus spratt opp tett i tett som ei gedigen brannfelle. Natta til laurdag 23. januar i 1904 tok det til å brenne i sentrum. Det var sterk storm og brannen spreidde seg raskt. I løpet av dagen brann 850 av byens 1080 hus ned, meir enn 10 000 menneske blei huslause, og dei fleste mista alt dei åtte. Ved eit storslått hjelpearbeid blei byen bygd opp att i løpet av berre tre år, denne gongen i mur, og i jugendstil som var datidas rådande arkitekturretning.

Ei slik dramatisk hending fortener sjølvsagt ei teateroppsetjing. På oppdrag frå Teatret Vårt, og under paraplyen til det EU-støtta prosjektet «Play-On!», har dramatikaren Liv Heløe skrive «Brannen» som hadde urpremiere torsdag. «Play-On!» er eit samarbeid mellom fleire europeiske teater og universitet for å forstå, utforske og nytte digital teknologi for slik å skape nye opplevings- og formidlingsmodellar. Dette har sjølvsagt vore særs førande for framsyninga i Ålesund, og etter mitt syn i for stor grad, slik at det har gått ut over både formidling og innhald.

Framsyninga er spesielt mynta på aldersgruppa 12-13 år, og er ei pedagogisk reise attende til januar 1904. I foajeen i Arbeideren blir vi møtte av tre ungjenter. Dei tar oss med opp i salen der vi blir gjeste-elevar i ein time i perspektivteikning. Jentene går i 2. klasse på middelskulen, og før læraren, lektor Brekke (Jørn Morstad) kjem inn, får vi ei litt omstendeleg innføring i dagleglivet på den tida. Det er fredag 22. januar 1904, og alle tre er opptekne av ballet som skal finne stad dagen etter. Klasseskilnadane er store, og Ingeborg (Amalie Ibsen Jensen) som er dotter av ein pelshandlar, har vondt for å skjøne at Dagny (Anne Wiig), som er farlaus, ikkje har råd til å gå på ball. Medan Karen (Ingrid Myhre Løvik) som dotter av ein brannmann, er økonomisk ein stad midt i mellom, og er rebellen med størst innsikt i klasseskilnadane. Så tek undervisninga til, og vi får oppleve disiplin og kustus frå ei anna tid før vi blir med kvar vår av dei tre jentene til eit grupperom, får smarttelefonar, og så blir med på ein historisk rundtur i Ålesund. Den går etter kvart over i ei fysisk vandring i bygatene. Vi stoppar opp, får kviss frå historia og svarar med å taste på mobilen, før vi også får hovudtelefonar. Då først, etter halvannan time, kjem vi til brannen og høyrer om dramatiske hendingar medan vi skal svare på meir etiske spørsmål om kva som er rett å gjere i slike situasjonar.

Gitt dei strenge rammevilkåra, har Liv Heløe skrive eit drama som gir ei rik og pedagogisk miljøskildring av tida rundt bybrannen, om klasseskilnadar, skuledisiplin og kva som opptok ungdomen. Den digitale kvissen reiser gode etiske spørsmål å ta stilling til for målgruppa. Dei fire skodespelarane gir truverdige rolletolkingar, både av den autoritære læraren, og dei tre ungjentene og deira håp, bakgrunn og motsetnader. Og korleis ein nådelaus brann til slutt set dei attende til eit nullpunkt der alt anna enn å vere i live, er uvesentleg. Men dei får litt for lite å spele på, og blir meir guidar enn skodespelarar. Det største problemet i denne framsyninga ligg i dei digitale føresetnadane. Den tyske regissøren Odette Bereska har arbeidd med prosjekt som «Play-On!» sia 2001. Ho har openbert større lojalitet til premissane enn til historia. Då blir det for mykje vandring, skjermbruk og miljøskildring, og for lite om sjølve brannen. Eg stiller og spørsmål om nytta av alt det digitale. Det er sikkert kult, men mykje kunne vere oppnådd på anna vis. Og i regnvêret i Ålesund var det ikkje all tastinga som gjekk like greitt. «Brannen» er blitt ei god interaktiv innføring i ungdomens liv for 120 år sidan, men som skildring av bybrannen kjem framsyninga ikkje i hamn.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 1. oktober 2024.)