Amund Grimstad

OPERA

«Fønix»
Den Norske Opera & Ballett, scene 2
Konsept, libretto og regi: Lisa Lie
Musikk: Stian Westerhus
Dirigent: César Cañon
Scenografi og kostymedesign: Maja Nilsen
Med: Lisa Lie, Kenneth Homstad, Kjersti Aas Stenby, Oddgeir Thune, Ivar Furre Aam, Íris Björk Gunnarsdóttir, Bernt Ola Volungholen samt Operakoret og musikarar frå Operaorkesteret

Operaen «Fønix» er ikkje alltid til å forstå og fatte, men baud først og fremst på ei stor musikalsk og scenisk oppleving.

Lisa Lie held fram med å sprenge grenser. Etter å ha skapt sitt heilt særeigne teaterunivers, tek ho skrittet vidare til ein annan del av scenekunsten, til operaen. Og sjølv om det er ein ny sjanger, er det på mange vis også som om ho kjem heim fordi det storslåtte, pompøse og ofte melodramatiske i operaen, for ikkje å snakke om at mykje blir spela i versalar, er uttrykksmåtar som har vore del av varemerket til Lisa Lie heilt frå dei første produksjonane hennar på Teaterhuset Avant Garden for snart 20 år sia.

Med referansar i aust og vest til både den litterære kanon og populærkulturen, er det i botn alltid det eksistensielle som det dreier seg om i Lisa Lies framsyningar. Det er liv og død, men det er også iblanda mystikk, myter, segn og ikkje minst andre dimensjonar, magi og ein god porsjon av det overnaturlege. I desse grenseområda mellom røyndom og det magisk-mytiske leikar Lie seg med absurd humor, uventa påfunn, men også med mykje innsikt. I «Blue Motell» frå 2013, som hausta Heddapris for «særleg kunstnarleg innsats», tok ho oss med til Dødsrikets venterom. I operaen «Fønix» tek vi skrittet vidare over. Det noko spesielle gravferdsbyrået «FØNIX» med motto om at livet er stutt, men det treng ikkje bli stuttare, så alle bør få ein sjanse til å stå opp att, presenterer eit ritual i fire bolkar. Og det vi får presentert på operaens scene 2 er ei litt annleis dødsmesse, men der referansane til klassikaranes mange requiem likevel er tydelege bak alle dei surrealistiske påfunna.

«Døden er ein privatsak», blir det hevda i framsyninga som samstundes gjer han til felleseige.
Døden er noko av det sikraste i tilværet, men likevel nærast ufatteleg. I Lisa Lies kaotiske landskap blir vi tatt med på å fatte det uforståelege, eller å lage litt orden i kaos, utan at eg skal påstå at det var der eg enda opp.

I denne oppsetjinga blir vi med på gravferda til ein verkeleg person, men i god tradisjon med eit skikkeleg gravøl som endar med at flagget går til topps. For her får hovudpersonen ein sjanse til å stå opp att. Og kvar dag er det ny hovudperson. Det har vore auditions på førehand der den som ville kunne få høve til å kjenne på korleis det heile ville bli. På premieren var vi med på gravferda til ei som nok i større grad kjende situasjonen og liturgien frå før, men frå forrettarens side, for hovudpersonen var faktisk ein ung sokneprest. Men ho dukkar først opp mot slutten, for før det var vi vitne til eit virvar av forteljingar, ritar, og mykje anna der Lisa Lie sjølv er Madame Melissa, seremonimeister og leiar for gravferdsselskapet. Kva dei andre på scena er, er ikkje alltid like godt å vite, men viktigast er figuren Dick, ein klovn og kommentator, framifrå gestalta av Kenneth Homstad, som kanskje meir enn nokon kjenner Lisa Lies univers. Dei fire andre utfyller det tidvis ganske absurde og litt naivistisk framførte menasjeriet. Og komponisten, Stian Westerhus, er aktivt til stades, både litt som skodespelar, men først og fremst som gitarist i samspel med og kontrast til dei mange musikarane frå operaorkesteret. Dei to operasongarane, Íris Björk Gunnarsdóttir, Bernt Ola Volungholen, representerer ein heilt naudsynt orden i dette kaoset, og blir slik viktige omdreiingspunkt. Og det trettitals store operakoret saman med orkesteret gjer at det heile blir ei mektig oppleving. Musikken til Westerhus står godt til Lies univers og tematikk, og kontrasten til den tradisjonelle operamusikken blir ikkje så stor som ein skulle tru. Tvert om.

Undervegs blir vi inviterte med på allsong av Mozarts Requiem i d-moll, og mot slutten blir vi alle inviterte opp på scena til det eg oppfattar som eit slags overgangsritual før vi vandrar ut i den lune mainatta der den nyoppståtte blir geleida ut i ein robåt og rodd ut til Hovedøya. Der skal ho få vere over natta og kjenne på korleis det var å stå opp att. Alt medan operakoret syng «Slavekoret» av Verdi, ei oppleving nesten åleine verd billetten. Og det var ikkje slutt med det, for så blei vi inviterte med på bål og gløgg på operastranda der det også var mogeleg å både bade og ta badstue.

Skulle du vere forvirra etter denne meldinga, så kan eg love deg at det var denne meldaren også. I mang ei framsyning er ofte opplevinga viktigare enn forståinga, og slik var det absolutt med denne. Eg var med på noko mektig og opplevingsrikt, fullt av humor og absurditetar, men likevel med ein underliggjande struktur som eg ikkje alltid fatta omfanget av. For meg var det meir enn tilstrekkeleg for å ha utbytte av denne himmelske lapskausen av ein opera.

«Fønix» er del av eit trepartssamarbeid mellom Den Norske Opera & Ballett, Trondheim Symfoniorkester & Opera og Bergen Nasjonale Opera, og skal etter dette framførast både i Bergen og Trondheim.

TEATER

«Spør skogen»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Nanna Bang etter ein idé av Morten Abel
Regi: Niels Erling
Scenografi og kostyme: Julian Juhlin
Musikk: Morten Abel
Arrangement: Markus Artved
Med: Amund Harboe, Nina Ellen Ødegård, Anders Dale, Matias Kuoppala, Mareike Wang, Marianne Holter, Siri Black Ndiaye og Heine Røise

Uforløyst kvardagsfilosofi er ikkje nok til å lage godt teater av Morten Abels rike songskatt.

For fem år sia sette Rogaland Teater opp «Tønes», ei framsyning bygd på songskatten til Frank «Tønes» Tønnesen. Det var med ei audmjuk tilnærming der tjue songar fekk stå på eigne bein og representere kvar si historie. Sjølv for meg, som aldri hadde høyrt noko av Tønes tidlegare, blei framsyninga ei stor oppleving.

Nå har Rogaland Teater med oppsetjinga «Spør skogen» freista å lage teater av songane til Stavangers største pop-ikon, Morten Abel. Det er blitt ein langt meir pretensiøs produksjon enn «Tønes», openbert med eit ønske om å seie noko vesentleg om kvardagen vår, livet og kjærleiken. Men trass i gode arrangement, flotte songprestasjonar og ein særs lekker og kreativ scenografi og kostymedesign, er det blitt ei sprikande og episodisk framsyning der tekstgrunnlaget er for dårleg, det meste blir retningslaust og uforløyst og songane heng i liten grad saman med tekstane som blir framførte.

Til alle tider har menneska søkt ut i naturen for å kome unna kvardag og mas i håp om å finne meininga i livet. Frå Henry David Thoreaus «Walden» (1854) til vår heimlege Erlend Loes «Doppler» (2004) har dette også vore tema i litteraturen. Slik er det og i «Spør skogen» der sju menneske, i dyreham, dreg ut i skogen for å finne ut av det heile. Alle ber dei på eit sakn eller noko som gjekk litt skeis. Framsyninga er små kvardagsfilosofiske monologar om ulike nedturar, bunde saman av Abels musikk, ofte i heilt nye og gode arrangement.

Det opnar så lovande med eit skoglandskap og dyrehabittar som i ein teikneserie. Det er både vakkert og litt annleis, og i dei pappeskeforma kostyma er det nesten uråd å bevege seg, så det meste blir også ganske komisk. Og slik skal det vere, for dette blir marknadsført som ein «desperat pop-komedie». Først ut er frosken (Mattis Kuoppala), eit dyr som openbert er både nervøs og utilpass. Det er sjarmerande og godt framført. Men når seks dyr til etter kvart skal fortelje oss om sine plagar, fobiar og nedturar, blir det både monotont og repeterande. Vel er historiene deira ulike, men tekstane er uforløyste og innhaldet blir berre små, og ofte særs føreseielege anekdotar utan å syne noka form for retning. Kva forfattaren Nanna Bang og regissøren Niels Erling har ønska med dette, anna enn å ha ei orsaking for å presentere god musikk, er vanskeleg å sjå. Og det innser dei truleg sjølve når fleire av tablåa blir avslutta med at nei, nå er det vel på tide å ta ein song. Framsyninga har mange slike metagrep, men ikkje ei særleg kresen haldning til bruken. Når skodespelarane ber sceneteknikarar om hjelp til å ta av dei hovudet på kostymet, er det artig første, og kanskje andre gongen, men ikkje heile tida.

Ensemblet består av nokre av dei beste skodespelarane ved teateret, og sjølv om fleire av dei, både med song, spel og mimikk, greier å sjarmere det lokale publikummet som sjølvsagt jubla for kjende songar, greier dei ikkje å skjule mangelen i tekstgrunnlaget. Ein rein teaterkonsert hadde nok vore langt å føretrekkje.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 10. mai 2025.)

TEATER

«Nysgjerrigper»
Teatret Vårt og Sprengt Teater, Arbeideren, Ålesund,
Av: Fride Snipsøyr Holøs, Sindre Slorafoss og Maia Lohre Køhn
Regi: Fride Snipsøyr Holøs
Scenografi og kostyme: Maria Victoria Høvring Høeg
Komponist: Fride Nøstdahl Hjelle
Med: Fride Snipsøyr Holøs, Anna Haaland og Maia Lohre Køhn

Ei opplevingsrik framsyning som gir mat til undringa hjå dei minste.

Ikkje på noko tidspunkt i livet er menneska meir nyfikne og hungrige på kunnskap enn i dei første leveåra. Dette kan det vere godt å ha i bakhovudet når ein skal lage teater for dei aller minste, og det er truleg slik barneteateravdelinga til Teatret Vårt og frigruppa Sprengt Teater har tenkt med oppsetjinga «Nysgjerrigper». For her er undring og oppleving langt viktigare enn sjølve forteljinga, jamvel om ho også er tydeleg til stades.

Framsyninga tek i røynda til ein time i forkant då dei minste får tilgang til ein verkstad der dei kan lage fargerike og kreative sommarfuglvenger til å ha på seg. Utan at dei forstår det, blir dei med dette førte inn i det universet som framsyninga handlar om. Det er vår, knoppar brest og nytt liv vinn fram. Ein sommarfugl (Fride Snipsøyr Holøs) er vår guide og flyg lågt over publikum, før ho oppdagar eit par rare skapnadar på scena. Eit rør, som kan vere ein puppe eller ei åme, tek gradvis til å springe ut, og det same skjer med ein annan uformeleg klump. Så syner det seg at dei er det vår guide kallar eit frø og ei ert (Anna Haaland og Maia Lohre Køhn). Dei to tek til å utforske kvarandre, nitid gransking av hender, føter, tær, akkurat slik ungar gjer, og det oppstår både artige og vakre tablå, og openbert stor grad av attkjenning for dei unge i salen.

Men framleis er dei to berre eit frø og ei ert, og båe like einsfarga lysegrøne og anonyme. Før dei like gradvis og nennsamt tek til å felle delar av kleda, eller ytterhuda. Og etter metamorfosen blir dei to særs fargerike små vesen, og båe med venger, – akkurat som ungane.

Denne produksjonen er eit samarbeid mellom frigruppa Sprengt Teater og Teatret Vårt, og er arbeidd fram frå ein idé av Fride Snipsøyr Holøs som også har regi og rolla som sommarfugl. På regisida har ho hatt god hjelp av Toril Solvang-Kayiambakis. «Nysgjerrigper» er sjølvsagt ikkje revolusjonerande scenekunst, men ei upretensiøs og opplevingsrik lita framsyning som snakkar rett til målgruppa, og som openbert treff henne. Det var kommentarane og stemninga i salen tydeleg prov på. Med varsamt tonefølgje komponert av Fride Nøstdahl Hjelle, og dei fargerike og kreative gevantane til kostymedesignaren Maria Victoria Høvring Høeg, blei det heile også ei lita audiovisuell oppleving. Meir skal det ofte ikkje til.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 6. mai 2025.)

TEATER

«Mennesket og Maskinen»
Nye Hjorten Teater, hovudscena
Av: Inga Strümke, Siri Løkholm Ramberg og Bones/Havdal/Løseth
Regi: Mads Bones
Scenografi og lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Koreografi: Sindre Sten Vik, Kajsa Jacobsen og Sigyn Åsa Sætereng
Komposisjon/lyddesign: Vegard Lien Bjerkan og Erlend Solli Aune
Med: Inga Strümke, Sindre Sten Vik, Emil Olafsson og Kajsa Jacobsen

«Mennesket og Maskinen» er eit døme på at teater kan vere lengt meir enn det vi tradisjonelt trur det er.

Det er omskiftelege tider og demokratiet står i fleire land under press. Eitt av dei beste våpena mot denne utviklinga er kunnskap og ei opplyst ålmente. Men i dag må fakta kjempe mot overtru og falske nyhende. I denne sivilisasjonskampen der alt skal vere så lett tilgjengeleg, og konsentrasjon og fordjuping er på vikande front, er det viktig med gode kunnskapsformidlarar. Her heime har vi heldigvis fleire av dei, som Dag O. Hessen, Anne Sverdrup-Thygeson og ikkje minst Inga Strümke. Men kan folkeopplysinga finne andre og betre former enn berre sakprosabøker og reine føredrag? Dette har Nye Hjorten Teater i Trondheim spurt seg. Og med framsyninga «Mennesket og Maskinen» syner dei at det er mogeleg å lage det dei sjølve kallar populærvitskapeleg folketeater.

Sjangeren er ikkje ny, og lett dramatisert folkeopplysing er mykje brukt på TV. På teater er det derimot ikkje så vanleg, sjølv om det såkalla dokumentariske teateret er i same familie. Men i mellomkrigstida, i det klassiske folketeaterets stordomstid, var det nok tillaup. Symptomatisk er det difor at framsyninga på Nye Hjorten har lånt tittelen «Mennesket og Maskinen» frå første band av ingeniøren, dramatikaren, forfattaren og ikkje minst folkeopplysaren Georg Brockmanns trilogi frå 1937. Det spesielle ved Nye Hjortens framsyning er difor først og fremst at ho revitaliserer sjangeren.

Inga Strümke (f. 1989), til dagleg forskar ved NTNU, er ein av landets fremste ekspertar på KI (kunstig intelligens), og i tillegg ein særs dyktig formidlar. Boka «Maskiner som tenker» frå 2023 greidde å gjere KI tilgjengeleg for dei fleste, og fekk høgst fortent Bragepris for beste sakprosabok. Nå har ho, saman med dramaturgen Siri Løkholm Ramberg og teatersjefen og regissøren Mads Bones, skrive eit fornøyeleg, underhaldande og kunnskapsrikt stykke teater om KI, og der ho sjølv spelar hovudrolla, – som seg sjølv.

Regissør Mads Bones har latt kunnskapen stå i sentrum og laga ei rein og vakker framsyning som ved eit samspel av formidling, humor, dans og audiovisuelle effektar gjer dette til også ei multimedial oppleving. På teaterets hovudscene startar det med eit nydeleg lyssett tablå der Strümke og skodespelaren Emil Olafsson syng «Point of No Return» frå «The Phantom of the Opera». Dermed er situasjonen sett før Strümke tek til med opplysingsprosjektet. Med entusiasme og innsikt tek ho oss gjennom vitskapshistoria det siste halve årtusenet, til menneskas ønske om å skape robotar og tenkande vesen, om humbug og juks, katastrofale feil, avgrensingar, regulering og om dei siste par åras enorme vekst og utbreiing av KI. Ho fortel og forklarar om nevrale nettverk, grammatikken i det heile, på eit vis som verkar forståeleg jamvel om det for dei fleste av oss likevel ikkje er heilt til å forstå. Det er folkeopplysing på høgt nivå samstundes som det er særs underhaldande.

Sjølv om Inga Strümke er ein uvanleg dyktig formidlar, full av anekdotar og sjølvironi, kunne dette fort blitt litt mykje føredrag om det ikkje var for sparringa med skodespelaren Emil Olafsson som kommenterer, utfordrar, vitsar og speler ulike folk og figurar. Strümke er ikkje skodespelar, men dette er stoff ho kjenner godt og er fortruleg med. Likevel er det eit langt skritt frå førelesing til teater. Men ho får vere seg sjølv, er naturleg, litt leikande og med god hjelp av Olafsson kjem ho overraskande godt frå «rolletolkinga».

Scenografien til Ingrid Skanke Høsøien er berre ein enkel svart boks som kan illudere datamaskinens indre full av uforståelege binære operasjonar, men som også er eit møbel som blir nytta til mykje anna. For først og fremst er Høsøiens scenografi skapt av ein utsøkt, kreativ og delikat lysdesign der lyset hennar faktisk greier å illudere dei nevrale nettverka som er heilt grunnleggjande for KI. Saman med musikken og lyddesignen til Vegard Lien Bjerkan og Erlend Solli Aune gjer dette at framsyninga også blir ei vakker audiovisuell oppleving. Og like avgjerande for resultatet er koreografien og dei to dansarane. Sindre Sten Vik illuderer dei mange ulike maskinane og Kajsa Jacobsen representerer «deepfake» i eit overraskande dansetablå som eg av røpealarm-grunnar ikkje skal seie meir om. «Mennesket og Maskinen» er eit framifrå døme på at teater kan vere lengt meir enn det vi tradisjonelt trur det er.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 29. april 2025.)

TEATER

«Terje Vigen og Ibsens smådjevler»
Teatret Vårt, Storyville, Molde
Av: Henrik Ibsen
Regi: Kristian Lykkeslet Strømskag
Med: Per Egil Aske

Ei god historie og ein framifrå forteljar. Meir skal det ikkje til for å skape stor scenekunst.

Eg kjem stadig attende til at scenekunstens mor, opphavet til det heile, samlinga rundt leirbålet med den gode forteljinga framført av ein like god formidlar, – det er ikkje mykje som kan måle seg med det. Og det fekk eg syn for segn for i Molde då eg såg, eller opplevde er vel rettare, Per Egil Askes upretensiøse formidling av Henrik Ibsen, lyrikken og nokre av tekstane hans, og i tillegg Askes presentasjon av seg sjølv og eit langt liv som skodespelar.

Per Egil Aske er født i Stavanger i 1954, men hadde mesteparten av oppveksten i Midsund som nå er del av Molde. Etter skodespelarutdanninga var han først nokre år på Teatret Vårt i Molde før han kom til Trøndelag Teater i 1981. Frå 1986 har han vore tilsett på Nationaltheatret til han nyleg gjekk av med pensjon og flytta heim til Molde. Men 70-åringen har ikkje tenkt å leggje seg i pennalet riktig enno. I september i fjor framførte han Vidar og Erlend Sandems «Kongen av Veøy», ein kraftprestasjon av ein monolog som han hausta gode kritikkar for, og eg var ikkje noko unnatak. Og nå har han, saman med Teatret Vårts sjef, Kristian Lykkeslet Strømskag, tatt for seg nokre av Ibsens tekstar i nok ein monolog som dei har kalla «Terje Vigen og Ibsens smådjevler».

Henrik Ibsen er sjølvsagt mest kjend som dramatikar, for dei historiske dramaa, og særleg for notidsdramaa. Men han skreiv også både vanleg lyrikk og store lyriske verk. I ettertid var han visst ikkje sjølv så begeistra for lyrikken, og kalla dikta for sine smådjevlar. Men både «Peer Gynt» og «Brand» er i utgangspunktet skrivne som dramatiske dikt, og ingen av dei blei sett opp på ei scene før mange år etter publisering. Og helteeposet «Terje Vigen» er først og fremst eit dikt jamvel om det både er filmatisert og freista dramatisert.

På biscena Storyville i Molde er det ingen scenografi, berre ei nake scene, eit bord og eit glas vatn. Inn kjem Per Egil Aske og presenterer seg, og det sjølv om det godt vaksne publikummet truleg kjenner han særs godt. Og han framfører opningsscena i «Peer Gynt» der han formidlar både Peer og mor Åse. Med berre forsiktig og særs diskré fysisk spel får vi presentert ei historie dei fleste av oss kjenner nærast utanåt. Men når Aske let orda kome så tydeleg i sentrum, og tek seg gode pausar så orda skal få søkke inn, så blir Ibsens tekst som ny, og langt meir nyanserik. Det er diverre ofte slik at fysisk spel kjem i vegen for innhaldet, men denne kvelden blei alt tydeleg, for her var det orda som rådde grunnen. Teatersjefen sjølv, Kristian Lykkeslet Strømskag, har hatt regien på denne framsyninga, og eg vil tru han har hatt meir enn ein finger med i spelet for å gjere oppsetjinga så stram, men samstundes så ledig.

Før Aske går vidare fortel han litt om seg sjølv og at han har spela teater i femti år. Og har openbert ikkje tenkt å gi seg. Han fortel vidare ein del om Ibsen og sine mange Ibsentolkingar der rolla som den unge Peer på Trøndelag Teater i november 1985 var den første hovudrolla. Det er heile førti år sia, men eg såg og melde faktisk den framsyninga, og av alle dei oppsetjingane eg har sett av Peer Gynt, er det denne eg hugsar best. Per Egil Aske var ein umåteleg spretten og levande Peer.

Etter dette vesle brotet, går Aske over frå opningsscena i «Peer Gynt» og heilt til mor Åses død. Framleis resiterer han båe rollene, og som med bukkerittet gir han oss på dette lågmælte viset ny innsikt i det som burde vere meir enn kjend stoff. Det er vakkert, vart og inderleg formidla og syner ei side av Peer som det er lite av i resten av dramaet.

Så blir det fleire Ibsenske anekdotar og litt vaksenopplæring. For kor kan diktaren ha henta inspirasjon til nokre av kystbyane, personane og miljøa han skildrar i drama som i til dømes «Rosmersholm» og «Fruen fra havet»? Deretter går Aske over til lyrikken. Henrik Ibsen gav ut berre ei diktsamling, «Digte» i 1871, og sjølv om presentasjonen til Aske av nokre av desse dikta var upåklageleg, må eg vedgå at eg forstår at Ibsen ikkje sjølv var like stolt av lyrikken sin som av dramatikken. Men i diktsamlinga hans var også «Terje Vigen» (1861), og det er eit dikt som framleis står seg. Framsyningas undertittel er «Hevn og forsoning», og det er akkurat det dette helteeposet frå nødsåra under Napoleonskrigane handlar om. Nok ein gong trudde eg det var kjend stoff, men enno ein gong gav Per Egil Askes intense framføring og forteljing ny innsikt og nye dimensjonar. Og med ein moral som i desse dagar er meir sentral enn på mange år.

Når du har ei god historie og ein framifrå forteljar, så er det ofte nok til å få ei minst like god teateroppleving som i store påkosta produksjonar. Det gav Per Egil Aske oss tydeleg prov på. Denne framsyninga er ei lågmælt og upretensiøs lita perle. Etter påske skal ho ut på turné i Møre og Romsdal, og det bør bli stinn brakke alle stader. Og det hadde ikkje vore meg i mot om denne enkle framsyninga fekk eit endå større publikum enn berre i heimfylket.

TEATER

«En sporvogn til begjær»
Trøndelag Teater, hovudscena
Av: Tennessee Williams
Omsett av Torstein Bugge Høverstad
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Komponist/lyddesign: Eskild Johansen Næss
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Ingunn Beate Strige Øyen, Emma Caroline Deichmann, Trond-Ove Skrødal, Jo Saberniak, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Thomas Jensen Takyi

Ikkje så mykje dyrisk begjær, men i staden ein smertefull kamp for å overleve.

Då Tennessee Williams skreiv dramaet «En sporvogn til begjær» i 1947 handla det, i tillegg til det openberre begjæret, også om psykiatri, seksuelle overgrep, vald i nære relasjonar, homofili, og meir til. For åtti år sia var mykje av dette tabubelagd. Slik er det ikkje i same grad i dag, og kanskje er tematikken difor i ferd med å bli litt utdatert. Etter å ha sett Kjersti Haugens særs vellukka versjon på Trøndelag Teater, ser eg likevel at det med litt anna vinkling er mogeleg å gi ny aktualitet til dette dramaet som framleis blir rekna som noko av det fremste i amerikansk samtidsdramatikk.

Vi er i det franske kvarter i New Orleans i det kummerlege husværet til Stella og Stanley Kowalski. Så dukkar Stellas eldre syster, Blanche DuBois uventa opp med alt ho eig i ein koffert. Men når historia hennar blir avdekka lag for lag, syner det seg at ho har langt meir bagasje enn det som er i kofferten. Blanche er lærar, fallert overklasse og har sett foreldrearven over styr, men har framleis ei viss klassisk danning Trass i at ho både er noko alkoholisert, oppsagt som lærar på grunn av eit forhold til ein elev, og nok også har freista å livnære seg som prostituert, lever ho på ei livsløgn og held hardnakka på ein fasade det er lite att av. Ho foraktar dei enkle kåra hjå Stella og Stanley, og ikkje minst Stanleys manglande kultur og framfuse veremåte. Samstundes blir det eit begjær og langt meir enn berre ein flørt mellom dei to. Blanche blir etter kvart nådelaust avkledd, og fallet hennar er totalt.

I dei fleste oppsetjingar eg har sett, blir det lagt stor vekt på realisme og begjæret, eller den dyriske attråa. Kjersti Haugen har valt ei heilt anna tilnærming, og det er det som gjer denne framsyninga så vellukka. Her er det surrealisme, symbolikk med sjølve døden som bakspelar og eit neddempa og lite utagerande spel. I Katrin Bombes scenografi er vi ikkje i ein heim, men i eit landskap kor som helst, og med ein transparent bakvegg som gir plass til illustrerande skuggebilde. Kostyma er tidlause, med unnatak av Blanche som framstår nesten androgyn i klede som ei vellukka forretningskvinne meir enn ein sørstatsaristokrat. Og når skodespelarane rett som det er bryt med handlinga i absurde song- og danseinnslag, understrekar det også symbolikken meir enn realisme.

Stanley og Blanche er i manus truleg rundt 30 år gamle, og Stella litt yngre. Eg var difor overraska over castinga, for både Ingunn Beate Strige Øyen som Blanche og Trond-Ove Skrødal som Stanley er i siste halvpart av 50-åra. Korleis skulle den dampande attråa bli formidla av så vaksne aktørar? Men så synte det seg at det var heilt greitt. For der dramaet til vanleg blir vist med dyrisk begjær og open og realistisk vald, har Haugen dempa det heile. Rett nok er her både vald og valdtekt, men ikkje så ope og direkte. Og slik blir mykje av den meir utdaterte tematikken lagt litt til sides, medan det er Blanches fortvila og desperate kamp for å vinne over sin eigen smerte og for å overleve i desse ekstreme omstenda som blir det viktigaste. Og her lukkast Haugen til fulle.

Ingunn Beate Strige Øyen kler av Blanche lag for lag, varsamt og overtydande. Ho syner oss ei kvinne heilt på randa i ei umenneskeleg og eksistensiell krise. Noko er sjølvforskyldt, men etter kvart ser vi at Blanche også er produkt av omstenda. Øyen spelar lågmælt og innlevande, og formidlar livsløgnaren på eit smertefullt vis som gir både forståing og medkjensle, trass i den i utgangspunktet heilt outrerte personen Blanche er. Det er ikkje så mykje macho att i den Stanley som Trond-Ove Skrødal presenterer. I staden for den brutale bølla vi er vande med å sjå, gir han oss ein langt meir neddempa person, og eit heilt menneske. Han som kjenner at kulturen hans blir trakka på og forakta, og som difor ikkje blir den klisjeen han ofte blir framstilt som. Emma Caroline Deichmann som Stella står med ein fot i kvar leir, og på like lågmælt og subtilt vis får ho fram dei to sidene, den friviljuge motsette klassereisa og ikkje minst brubyggjaren. Og Jo Saberniak kompletterer bildet med ei finstemt tolking av den sympatiske og først litt naive Mitch som bringar eit snev av håp inn i livet til Blanche, før også han ser teikninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. april 2025.)

MUSIKKTEATER

«An-Magritt»
Turnéteatret i Trøndelag, Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag
Av: Johan Falkberget
Dramatisert av Edvard Normann Rønning
Musikk: Henning Sommerro
Regi: Ingrid Forthun
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Anne Spets
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Koreografi: Arne Fagerholt
Maskedesign: Maren Togstad
Lyddesign: Terje Watterud
Musikalsk leiar: Eva Holm Foosnæs
Orkestrering: Christian Aftreth Eriksen
Musikarar: Eva Holm Foosnæs, Anders Bast, Elin Torp Meland, , Sturla Hauge Nilsen, Morten Schrøder, Elisabeth Fossan, Steffen Granly, Jon Kristian Bye, Einar Kjensmo Fuglerud, Elvin Venæs, Lasse Leo Ehn
Med: Karianna Sommerro, Simen Bredesen, Tore B. Granås, Lavrans Haga, Lars Eggen, Torstein Fosmo, Are Hembre , Ståle Kvarme Tørring , Sigmund Kveli, Mathias Melsæter Rydjord, Evy Kasseth Røsten, Martine Hattestad Kveli , Oda Isabella Smit Ødegaard, Iris Mundal Tjørhom/Anna Eide

Ei noko melodramatisk oppsetjing som tek det att på spel, musikk og ikkje minst scenografi.

For tre år sia sette Turnéteatret i Trøndelag, i samarbeid med Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag, opp Johan Falkbergets «Bør Børson jr.». Det var eit enormt samarbeidsprosjekt få scener i Norge kan gjere dei etter, og blei ein kjempesuksess. Nå har dei same tre gått saman om å presentere meir av Falkberget, denne gongen musikalen «An-Magritt» frå første bandet av romansyklusen, «Nattens Brød». Historia blei filmatisert i 1969, og musikalversjonen er dramatisert av Edvard Normann Rønning med musikk av Henning Sommerro for Trøndelag Teater i 1988. Seinare er den oppført på Det Norske Teatret i 2007 og Trøndelag Teater i 2004.

Historia om oksekøyraren An-Magritt Olsdatter Kjempeplassen og vilkåra for gruvearbeidarane på Røros på 1600-talet har i årevis vore folkelesnad. An-Magritt, resultatet av ei valdtekt som førte til at mor hennar gjekk på fossen i staden for å ta straffa for å ha født ein lausunge, er inga heltinne, men likevel eit norsk fridomssymbol på line med Prillar-Guri og Kjerringa mot straumen. Ei rakrygga kvinne som på mange vis representerer den nye tida, og seinare tids arbeidarrørsle, men som også er fast i trua på kjærleiken. Og som samstundes blir utsett for sladder og avundsjuke. Falkberget målar gruvesamfunnet med brei pensel og det meste av dette er godt tatt vare på i denne oppsetjinga, som likevel ikkje lukkast heilt.

Det tar til både støyande og noko masete før historia blir etablert med ei scene frå malmvekta der An-Magritt (Karianna Sommerro) forstår at ho blir lurt. Men ettersom ho korkje kan tala eller å lese, er det vanskeleg å prove uretten. Det blir eit basketak, og ho blir redda av konstknikten Johannes (Simen Bredesen) som tar ho med til hytta si og pleier henne. Det oppstår søt musikk i tillegg til at han lærer henne tal og bokstavar. Den nyvunne kunnskapen nyttar An-Magritt når ho seinare dreg til Trondheim for å klage på nedsette vederlag for malmkøyrarane. Men opphaldet hjå Johannes gir også grobotn for seinare vondsinna sladder om utukt og barnedrap.

I Ingrid Forthuns regi blir framsyninga noko pompøs, og ein del tablå blir spela i vel store ord. Det er synd, for her er så mange fasettar og gode historier som står støtt på eigne bein utan å bli framstilt så melodramatisk. Og i scena der An-Magritt urettvist er fengsla og møter den snart foreldrelause jenta, Eva, gir Forthun oss eit nært portrett som vi gjerne kunne ha hatt fleire av.

Karianna Sommerro har dei siste åra tatt steget frå ein habil musikalartist til også å vere ein god karakterskodespelar. Ho er fysisk lita og vever, og i rolla som An-Magritt understrekar det kor sårbar denne sterke kvinna eigentleg er. Med framifrå song og inderleg spel fyller ho rolla godt, og syner også tydeleg at det ikkje berre er kjærleik og det rettskafne som er drivkrafta hennar, men også mindre aktverdige motiv som hat og hemn. Simen Bredesen er operasongar, og sjølv om hans Johannes først og fremst blir formidla med stemmeprakt, får han også godt fram personen bak. Og så er det Tore B. Granås som nok ein gong viser overtydande spel, denne gongen i rollene som bestefar til An-Magritt og som kølfogd og ein slags forteljar.

Koring og songprestasjonar er framifrå, og det er leit at det store og særs kompetente orkesteret ikkje får plass på scena så vi får sjå dei. At lydkøyringa på premieren var tidvis støyande, får vi vone vil gå seg til.

Men det som først og fremst gjer denne produksjonen til ei oppleving, er Gjermund Andresens scenografi. Den er ei oppleving i seg sjølv, gir fantastiske djupneperspektiv, og i samarbeid med Simen Høy Aasheims utsøkte lysdesign blir det skapt rom for eit utal scener utan forstyrrande sceneskift. Eg trur knapt eg har sett ein vakrare og meir velfungerande scenografi. Den er så omfattande at den kunne ha stått på kva hovudscene som helst, men så er den laga for turné!

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. april 2025.)

TEATER

«Den Innbilt Syke»
Studntesamfundets Interne Teater, Sitatet, Studentersamfundet i Trondhjem
Av: Molière
Omsett av André Bjerke
Regi: Jacob Nordin Andresen
Scenografi: Astrid Fiskum
Kostymedesign: Elin Linnea Östgård
Musikk: Ivar Strangstadstuen, Vera Wigum, Solan Alexander Berg, Janet Lu, Eirun Blix-Lærmoen, Anna Hagen Sløgedal og Marie Solberg
Med: Filip Giertsen Øigarden, Eirin Asting-Kjesbu, Melissa Peltonen, Trond Juvkam, Stine Elene Hole, Mia Helene Johnsen og Linn Tønnesen Kystvåg

SIT har kasta seg ut på djupt vatn med å tolke ein Molières 350 år gamle komediar, men kjem meir enn vel i hamn.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) ligg så definitivt ikkje på latsida. På under fem veker har dei hatt premiere på tre ulike produksjonar, og dei har kome ned på alle fire og vel så det med alle tre. Etter haustens storsatsing med det beste eg har sett av SIT gjennom dei meir enn femti åra eg har følgd dei, den sjølvlaga «Ivar Aasen – ein musikal», ville eg tru at dei slappa av og konsoliderte seg litt, men slik blei det ikkje. I slutten av februar var det premiere på «Weltschmertz 2225» eit eksperimentelt og ganske annleis stykke teater i samarbeid med Kepler Teater. Berre ei veke etter var det ny premiere, denne gongen på Knut Nærums krimkomedie «Mord over en lav sko». Og den siste dagen i mars går dei tilbake til 1600-talets store komedieforfattar, Molière (Jean-Baptiste Poquelin, 1622-1673) og hans satiriske oppgjer med legestanden, og mykje anna, i komedien «Den Innbilt Syke» (Le Malade imaginaire) frå 1673. Dette var det siste Molière skreiv, og sjølv om stykket blant mykje anna, handla om ein hypokonder, så tok Molière i røynda sin død av det. Han spela ofte hovudrolla sjølv, og under ei oppføring blei han dårleg, men fullførte framsyninga, og døydde like etter.

Å spele 350 år gamle komediar kan vere ein skikkeleg risikosport. Humoren og dei sosiale vendingane er annleis og må framførast på eit vis som treffer dagens publikum. Og så er det alltid eit spørsmål om timing og presise entrear og sortiar. Sjølv profesjonelle institusjonsteater kan slite med å få dette til å gå i hop. Eg blei difor imponert over kor godt regissør Jacob Nordin Andresen og dei sju aktørane hadde løyst desse utfordringane. For her sat faktisk det meste. Ei anna utfordring ved å spele Molières komediar, er at dei ofte har meir enn eit plot. I «Den Innbilt Syke» møter vi den velståande Argan (Filip Giertsen Øigarden) som trur han er sjuk, og som nærast dyrkar diagnosen sin. Det er for så vidt eit tema som er blitt ganske aktuelt att i vår tid. Men i tillegg til at han ligg under for eit kvakksalveri av farmasøytar og legar, og stykket har eit ironisk oppgjer med slikt, er her også eit vell av andre tema og intrigar. Argan vil gifte bort dottera Angelique (Melissa Peltonen) til ein medisinarstudent og sonen til legen han brukar. Dette sjølvsagt for å sikre si eiga sjukdomsframtid. Men Angelique har på same tid forelska seg i ein annan (Trond Juvkam), og dermed har vi nok ein intrige. I tillegg har vi også den klassiske vonde stemora frå folkeeventyra. Argan er enkjemann og har gifta seg på nytt med Beline (Mia Helene Johnsen), ein tvers gjennom falsk intrigant augetenar som berre er ute etter pengane til Argan. Og som ein viktig moderator for heile spelet, er den sjølvmedvetne og kreative tenestejenta Toinette (Eirun Asting-Kjesbu). Ho let seg ikkje pelle på nasen av nokon, og er på mange vis motoren i historiene.

Scena er Sitatet, Studentersamfundets nye black box ,der scenografen Astrid Fiskum har tatt utgangspunkt i at dette var midt i barokken, og plassert det heile i Argans arbeidsrom der eit par gamle veggteppe, samt tidsriktige møbel og ein bakvegg av spegelpanel gir eit særs autentisk interiør. I midten tronar Argan med eit arbeidsbord fylt av ulike medikament. Det er ein enkel, men likevel illustrerande og effektiv scenografi. Og heldig er SIT som har eit heilt symfoniorkester i same hus. Sju av dei har forma eit lite kammerorkester som sit synlege på sidescena og spelar barokkmusikk der det elles ville vere brot og sceneskift.

I slike amatøroppsetjingar, – ja, for eg må minne om at SIT trass alt er amatørar sjølv om dei stadig kan gi inntrykk av noko anna – så kan ofte både scenografi og ikkje minst kostymedesign bli litt heimesnikra. Særleg gjeld det kostyma der ein ofte tek det ein har og freistar å setje det saman så godt ein kan. Men ikkje desse perfeksjonistane. Kostymedesignen til Elin Linnea Östgård er eit kapittel for seg. Saman med ein stor produksjonsgjeng har ho designa og fått sydd gjennomført og imponerande tidsriktige og detaljerte kostyme.

Humor er ei alvorleg sak, og å spele komedie er noko av det vanskelegaste ein kan gjere. Regissøren Jacob Nordin Andresen har vore tru mot Molières tekst, og ikkje minst André Bjerkes gode attdikting. Og i staden for høgt tempo, overspel og mykje halloi som ofte er freistande å ty til, har han faktisk vald det motsette. Det er eit godt val og gjer at teksten og handlinga, eller alle handlingane om du vil, kjem mykje tydelegare fram. Entrear og sortiar går ganske saumlaust trass i at det undervegs er omfattande kostymeskift. For dei sju på scena akslar i alle fall ti roller, og dette er ikkje kostyme som er enkle å ta av og på. Dramaturgisk stoppar det nok litt opp i intensitet midtvegs i framsyninga, men i hovudsak greier regissøren å halde oppe intensiteten.

Det kan sjå ut til å vere eit generasjonsskifte på gang i SIT, for av dei sju aktørane på scena, er det berre ei eg har sett tidlegare. Men trass i så mange debutantar, er personinstruksjonen overraskande bra. Det er sjølvsagt litt ujamt spel, og særleg er det problem med manglande diksjon undervegs, men dei fleste leverer overtydande prestasjonar. Spesielt gjeld det motoren i stykket, den tidvis både infame og kreative tenestejenta som blir glitrande formidla av Eirun Asting-Kjesbu. Og så er det Argan, han det heile dreier seg om. Filip Giertsen Øigarden tolkar denne rolla med ein fingerspisskjensle som er både overtydande og imponerande. Eit særs neddempa spel, lågmælte replikkar, finstemt mimikk, pausar for å la replikkane søkke når det trengst. Han nyttar eit uvanleg stort register til å vere ein ung amatør, og saman med resten av ensemblet greier han den vanskelege jobben det er å gjere 350 år gamal humor aktuell for eit ungt og moderne publikum.

MUSIKAL

«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen

Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.

I løpet av eit snautt år er det sett opp tre ulike, nyskrivne musikalar om Ivar Aasen. Først var det den satiriske «Spynorsk. The Musical» på Det Norske Teatret. Så kom Studentersamfundets Interne Teater i Trondheim med den biografiske «Ivar Aasen – ein musikal». Og nå spelar Teatret Vårt «Eg har ikkje ord» i Aasens heimfylke.

Ivar Aasen (1813-1896), var eit flogvit, og ein strålande autodidakt. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost H C Thoresen i Herøy der han fekk høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på storgarden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt. Ved hjelp av prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart stipend frå Videnskabsselskabet i Trondheim for å forske på dialektane. I fire år drog han landet rundt, og det resulterte i ordbøker og grammatikk for eit skriftspråk tufta på norsk talemål. Etter omfattande språkstrid, mellom anna med riksmålsforkjemparen Knud Knudsen, vann nynorsken ein stor siger med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.

Musikalen «Eg har ikkje ord» er skriven, og instruert av Nils Petter Mørland, og med musikk av Håvard Gressum Antonsen. Det er blitt ei forrykande framsyning med fengande musikk, teknisk særs godt gjennomført og med framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans. I tillegg gir Dagny Drage Kleivas scenografi gode rom for dei ulike scenene. Så skulle vel det meste vere sagt, men slik er det diverre ikkje. For her blei det for mykje form, og bak denne på overflata vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.

Ivar Aasen følgde på mange vis eit kall om å skape eit norsk skriftspråk. Arbeidet, med årelange reiser gjorde at han måtte gi avkall på mykje, også kjærleiken. Vi veit at han i Herøy hadde eit forhold til tenestejenta Berte Vike, og til kapteinsdottera Susanne Daae på Solnør. I staden for å fortelje heile biografien, har Mørland freista å finne ut kven personen Ivar Aasen var, og kva han måtte forsake. Det gjer han ved å nytte mykje tid på ungdomsåra, og ved å| dvele ved Berte Vike som følgjer Aasen heile livet, mest som ei hildring. Trass i ganske fri dikting, er det eit greitt grep, men resultatet blir noko uforløyst.

Det er eit velkoreografert og samspela ensemble, synkrone sceneskift, og i sentrum ein tydeleg Lars Melsæter Rydjord som Aasen. Dei andre fem på scena fyller rollene som Berte (Sara Fellman) og alle andre Aasen møter. I tillegg er dei stundom nærast som samvitet hans. Alt dette fungerer godt, men vi får ikkje nok tak på personen. I staden for eit forståeleg menneske, blir Aasen redusert til ein sosialt utilpass nerd utan korkje sjølvinnsikt eller sjølvtillit. Og når det sceniske og musikken er som ein typisk broadwaymusikal, kjem forma i vegen. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2025.)

Eg såg framsyninga «Eg har ikkje ord» ei veke etter premiere, og ettersom det for tida har vore lang kø for å få teatermeldingar på trykk i Klassekampen, skreiv eg opphaveleg ei melding berre for bloggen. Den var meir omfattande og difor langt grundigare enn det som det til vanleg er plass til i avisa. Men rett før meldinga var ferdigskriven, fekk eg beskjed frå kulturredaksjonen i avisa at dei hadde plass for ei melding av musikalen alt i måndagsavisa. Så då skreiv eg den om til omlag det halve for avisa. Men ettersom arbeidet med ei meir omfattande melding alt var gjort, og dei to blei så ulike i omfang, fann eg det feil å presentere den langste meldinga og seie at ein litt forkorta versjon var presentert i avisa (slik eg ofte brukar å gjere). I staden har eg vald å presentere dei båe.
Så her kjem den meir omfattande meldinga som opphaveleg var skrive for bloggen:

Mennesket Ivar Aasen

MUSIKAL

«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen

Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.

Teatret Vårt har fått laga ein musikal om Ivar Aasen. Eg såg den i Sunndal ei veke etter premieren i Molde. Det er ei forrykande framsyning, fengande og god musikk, teknisk særs godt gjennomført, framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans, og med ein scenografi som både er opplevingsrik og gir rom for dei ulike scenene. Så skulle vel dette vere ei framsyning å tilrå utan atterhald? Men slik er det diverre ikkje. For her blei det meste form, og bak den særs vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.

Nynorsken tapar terreng som skule- og opplæringsmål, men i kulturlivet har språket knapt stått sterkare enn i dag. Eitt er nobelprisen til Jon Fosse, men bak han er det ein skikkeleg omfangsrik flora av dyktige lyrikarar, forfattarar og dramatikarar. For ikkje å snakke om omsetjarar. I ein slik situasjon er det sjølvsagt naturleg at opphavsmannen til nynorsken, språkgeniet, autodidakten, forfattaren, og botanikaren, frå Ørsta, blir interessant og tar til å få litt status som rockestjerne. I løpet av det siste året har det vore i alle fall tre store teaterproduksjonar, og alle musikalar, om Ivar Aasen. Først ute var Det Norske Teatret med Are Kalvøs satiriske «Spynorsk. The Musikal», eit dystopisk framtidsspel med mykje humor, og kanskje meir Kalvø enn Aasen. Rett før jul sette Studentersamfundets Interne Teater (SIT) i Trondheim opp «Ivar Aasen – ein musikal», nyskriven og regissert av forfattar- og komponistduoen Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård, og med amatørar i alle ledd, men både i innhald og dels også i form, ei så gjennomført god framsyning at ho kunne ha vore vist på hovudscena til kva institusjonsteater som helst. Og nå har Teatret Vårt, i Ivar Aasens heimfylke, også meld seg på med «Eg har ikkje ord», skrive og regissert av Nils Petter Mørland og med musikk av Håvard Gressum Antonsen.

Ivar Aasen (1813-1896) var eit naturgeni, nærast lekamleggjeringa av omgrepet flogvit, og i den grad han hadde noka utdanning, var det frå sjølvstudiar. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost Hans Conrad Thoresen i Herøy som blei ein slags mentor for han. Der fekk han høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år, før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på garden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra han var på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt og fekk utvikle seg. Ved hjelp av den tidlegare nemnde prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart kontakt med Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab (DKNVS) som ga han stipend for å forske på dialektane. I fire år for han landet rundt. Og resten er historie, kunne ein seie, men feltarbeidet hans førte til fleire bøker, avhandlingar, språkstrid i Christiania der Knud Knudsens riksmål stod mot Aasens landsmål i ganske heftige ordskifte. Og så det som blir rekna som den endelege, eller i alle fall førebelse, sigeren til Aasen med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.

Ivar Aasen følgde på mange vis sitt kall, og oppgåva hans i livet var å lage eit skriftspråk tufta på norske dialektar. Men dette arbeidet, og spesielt feltarbeidet hans med årelange reiser, gjorde at det var mykje han måtte gi avkall på. Mellom anna kjærleiken. Han levde åleine heile livet, men frå dei unge formative åra i Herøy og på Solnør, er det likevel to kjærleiksforhold som det ikkje blei noko av, men som kan ha forma han. I Herøy hadde han eit forhold til tenestejenta Berte Vike, noko prost Thoresen ikkje var særleg glad for, og dette kan ha framskunda flyttinga til Solnør. Berte kom på besøk til Solnør, men då stakk Aasen til skogs for å leite etter plantar. I staden fekk han eit forhold til Susanne Daae, dotter på garden, og ein av elevane hans. Aasen skal også ha fridd til Susanne, og eit brev frå 1852 kan tyde på at det var eit livslangt avstandsforhold mellom dei to.

Eg skriv så utførleg om dette fordi dei to siste musikalane om Aasen (SIT og Teatret Vårt) båe har tatt tak i ungdomsforelskingane hans. Dette gjer dei båe for å freiste å forstå og gjere eit heilt menneske ut av mannen Ivar Aasen. Og båe har nok dikta langt meir enn dokumentasjonen har belegg for. Men der SIT har konsentrert seg om Susanne Daae, har Mørland og Teatret Vårt late Berte Vike følgje Aasen, kanskje ikkje fysisk, men meir som ei hildring gjennom heile livet. Det er sjølvsagt interessante grep for å komme innunder huda på personen. Kva måtte han forsake? Var saka og forsettet hans større enn personen? Var oppgåva med å skape eit norsk skriftspråk eit kall som trumfa alt anna?

Slik eg ser «Eg har ikkje ord», er det dette som er det viktigaste førelegget. Og hovudvekta er lagt på Aasens unge år. Vi får bli med han til Bergen og biskop Neumann, og til utgjeving av den første ordboka, men utan at det blir presentert særleg utførleg. Og her er lite om reisene og innsamlingsarbeidet, og inkje om den språkpolitiske striden i Christiania. I staden får vi presentert ein Ivar Aasen (Lars Melsæter Rydjord) som ein sosialt særs utilpass raring, eller nerd som ikkje har noka tru på seg sjølv, og som lenge meinte han var betre som botanikar enn språkforskar. Og i bakgrunnen dukkar stadig Berte (Sara Fellman) opp som ei påminning om det som kunne ha vore. Det er for så vidt eit greitt val, og kunne ha blitt interessant. Men det er ikkje gjort godt nok til at det gir særleg innsikt i personen og kva han eventuelt sleit og bala med av indre kamp. Faktisk er det slik at musikalen til Trondheimsstudentane, som altså valde å følgje forholdet til Susanne Daae i staden for til Berte Vike, i langt større grad greidde å gjere den uforløyste kjærleiken relevant for forståinga av Aasen og presentasjonen av livet hans.

Med desse innvendingane er likevel musikalen «Eg har ikkje ord» både underhaldande og sjåverdig. Trass i at Dagny Drage Kleiva kunne ha spart seg det påtrengande og litt for broadwayaktige lysskiltet over scena, har ho laga ein scenografi som ved hjelp av i hovudsak to flyttbare trapper og ei mengd bøker, fungerer godt til å lage naudsynte scener og situasjonar. Og sceneskifta, som det er ein del av, er alle saumlause og ofte integrert i koreografien til Stian Danielsen. Lars Melsæter Rydjord er ein, gitt den rolla han frå forfattaren har fått å spele, ein tydeleg Ivar Aasen som får fram mange ulike sider ved han, men der den litt ufriviljug komiske nerden, monomant opptatt av ord og kor dei kjem frå, stundom tek litt stor plass. Sara Fellman er Berte Vike og gjer det varsamt og truverdig, nesten underspela. Saman med resten av ensemblet er ho alle andre som Aasen møter, men også stundom som ein vegg av røyster som ein kan sjå som samvitet eller undermedvitet hans. Det er godt løyst. Og så må eg få trekkje fram at songprestasjonane til heile ensemblet er framifrå.

Musikken, som er skrive av Håvard Gressum Antonsen, er melodiøs og vakker, og nokre av songane går att som eit gjennomgåande tema. Teatret skriv sjølv at «musikken er inspirert av den store Great American Songbook-tradisjonen», og eg stussar litt over det valet, og kva det eventuelt skulle ha med Ivar Aasen og norskdomsrørsla å gjere. Når Aasens eigen «Nordmannen» (Millom bakkar og berg), songen som langt meir enn den pompøse «Ja vi elsker» summerer opp det norske, mot slutten blir framført med mektig korsong og flotte harmoniar, blir den ståande som ein stor kontrast til resten av musikken. For sjølv om dette er feiande og teknisk framifrå gjennomført, så framstår hovudinntrykket, både det sceniske og musikken meir som ein typisk broadwaymusikal, og då kjem forma fort i vegen for innhaldet. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.

TEATER

«Du er bonde»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Kristin Auestad Danielsen
Dramatisering og regi: Maria Drangeid
Scenografi og kostyme: Ida Grimsgaard
Lyddesign og komponist: Fredrik Almstedt Storsveen
Med: Malin Landa og Mari Strand Ferstad

Rogaland Teater har tatt romanen «Du er bonde» til scena, men greier ikkje heilt å fange universet i boka.

Kristin Auestad Danielsens roman «Du er bonde» (2022) er ei fornøyeleg, litt absurd, men samstundes djuptpløyande og annleis forteljing om landbruk, odel og pliktkjensle, om ungjenters seksualitet og om oppvekst midt i bibelbeltet på Jæren. Nå har Rogaland Teater fått bysbarnet Maria Drangeid til både å dramatisere og regissere framsyninga for teaterets intimscene.

Maria Drangeid (f. 1989) var utdanna på regilina på Teaterhøgskulen for berre fire år sia, men har alt gjort fleire særs spennande produksjonar. Sjølv har eg sett tre av dei, alle nyskapande, kontrastfylte, og i eit litt absurd univers. Rett før jul blei ho, som ei av to, vald ut til Trøndelag Teaters talentprogram, Regiløftet, som gjennom fire år skal hjelpe dei med utvikling som regissørar for framtidas teater.

På intimscena på Rogaland Teater, i eit furuinteriør og ein haug med filleryer, altså i eit ikkje utypisk gardsinteriør, møter vi to 18 år gamle odelsjenter, naboar og bestevenner. Ingen av dei to har namn. Dei blir spela av Malin Landa som den mest drøymande, og Mari Strand Ferstad som den litt meir realistiske venninna. Utstyrte med kvar sin bibel ligg dei i haugen av ryer og fabulerer over seksualitet, religion, framtida som bonde og populærkulturen. Vulgære og religiøse betraktningar går hand i hand. Det er eit fint tidsbilde frå midten av nittitalet. I bakgrunnen dundrar Fula Visbokens «Brittas Fitta» som eit nesten påtrengande tydeleg lydbilde. Samtalen går naturleg og fornøyeleg om dette og hint, som i boka. Sjølv om mykje av dialogen er noko absurd, er situasjonen høgst realistisk. Båe kjenner på plikta til å vere bonde, men ingen av dei verkar å ha særleg lyst.

Etter kvart blir det eit brot med realismen. Ho som er mest drøymande og som vil drive antijordbruk og la alt gro til, får ei openberring av engelen Gabriel. Han seier at ho skal føde eikenøtter og plante skog. Og før vi veit ordet av det, er heile Jæren skogkledd! Like plutseleg blir furuscenografien til Ida Grimsgaard på elegant vis omdanna til ein skog. Utan å røpe korleis det går, mistar framsyninga etter dette litt av retning og framdrift.

Boka er skriven i 1. person, og vi får rikeleg med personlege betraktningar frå forteljaren, både om familien, og om korleis odelen kan kjennast som ei tyngande plikt. Slik borar boka også ned i alvoret for denne jenta som står på terskelen til store val og avgjerder. I Maria Drangeids dramatisering er det for lite att av dette. I staden for at forteljaren frå boka (Malin Landa) får nok plass, trass i at ho gjer ei framifrå tolking, framstår jentene som like viktige for framsyninga. Og ettersom den andre (Mari Strand Ferstad) har langt meir på stell, tek ho i stor grad over som hovudperson. Dermed får vi ikkje kome djupt nok ned i dei eksistensielle vala dei står overfor. Og slik blir framsyninga ein velspela humoristisk og litt absurd situasjonsrapport frå eit ungjentemiljø på nittitalet meir enn den vekslinga mellom humor, surrealisme og det djupe alvoret som ligg i romanen.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2025.)