Amund Grimstad

TEATER

«Fluenes herre»
Teaterlaget i BUL Nidaros, ungdomsgruppe 2
Av: William Golding
Dramatisert av: Nigel Williams
Omsett av: Hilde Hagerup
Regi og scenografi: Rickard Skjong
Med: Magnus Lund, Mikkel Røe Grut, Leander Gilsåmo, Sverre Farstad III, Catharina Lindgren, Erle Kulset Merakerås, Ellinor Nymoen Rørtveit, Ola Nygård, Sverre Haugland og Ole Kristian Brattli

Teaterlaget i BUL Nidaros har omsider fått rista av seg pandemien, og opnar den nye våren med det dystopiske dramaet «Fluenes herre».

Då William Golding skreiv den ganske dystopiske romanen «Fluenes herre» i 1954, mykje som ein pendant eller motsats til Daniel Defoes «Robinson Crusoe», fekk ikkje boka spesiell merksemd. Kanskje var det for nær krigen, og i ei tid då framtidsoptimismen framleis var rådande. Men etter både Suez- og Cuba-krise, og med aukande redsle for atomkrig, fekk romanen nesten ikonisk status på tidleg 60-tal, og i 1983 fekk Golding Nobelprisen i litteratur i det som både då og i ettertid blei kritisert som ein pris gitt til ein roman og ikkje eit forfattarskap.

I boka skildrar Golding eit fly med britiske kostskulegutar som blir sende vekk frå det som truleg er ein atomkrig og til det foreldra trur er tryggleik. Flyet havarerer, naudlandar på ei aude øy, piloten dør medan gutane greier seg. Raskt trer fire av dei fram som tydelegare enn dei andre. Det er den rasjonelle og kloke Piggy (Leander Gilsåmo), pyknikar med briller og difor eit klårt mobbeoffer. Det er lågmælte sanningssøkaren Simon (Sverre Farstad III), den openberre leiartypen Ralph (Magnus Lund), og den påståelege og sjølvmedvitne rivalen Jack (Mikkel Røe Grut). Gutane forstår at dei må tenne eld for å kunne bli sett og redda, og dei freistar å lage eit samfunn der ein konkylie blir som eit septer eller symbol på makt. Det utviklar seg raskt ei rivalisering der overtru og ei form for religiøsitet eller avgudsdyrking overtek for det rasjonelle. Piloten heng død høgt oppe i eit tre, og når det bles trur ungane at det er eit monster eller skrømt. Trass i at Simon undersøker saka og nøkternt slår fast at monsteret er eit menneske, grip redsla og massesuggesjonen om seg, og gutane svarar med å ta livet av Simon. Berre Piggy held på menneskeverdet. Jegeren Jack, som har drepe eit villsvin, og nærast gjort grisehovudet om til eit gudebilde, vinn fram, samhaldet går i oppløysing, Piggy blir kasta utfor ei klippe, og i jakta på også å finne og ta Ralph, øydelegg gutane heile livsgrunnlaget sitt ved å setje fyr på øya. Men så blir dei oppdaga, og ein kvitkledd marineoffiser reddar situasjonen nærast som ein Messias.

Det er ungdomsgruppe 2 i Teaterlaget i BUL Nidaros som presenterer oppsetjinga i BUL-salen på Gildevangen i Trondheim. Dette er 16 til 18 år gamle ungdomar, nokre av dei med fartstid frå sommarspel på Munkholmen og nokre ganske ferske. Det har vore ein lang og vanskeleg prøveperiode med korona og restriksjonar, men sjølv om regissøren testa positivt torsdag kveld, blei det like premiere som planlagt dagen etter. Rickard Skjong har både instruert det unge ensemblet og vore scenograf. Scenografien er løyst særs godt med eit landskap av europallar, tauverk, drivved og rot og rask. Ved å nytte både scena og golvet framom, får Skjong skapt ulike rom og situasjonar, og sceneskifta der ungdomane går ut og inn, flyttar seg over scena, gøymer seg og leitar skjer forbausande presist og med god timing. Denne delen av regien har Skjong meistra bra. Personinstruksjonen står nok litt attende, men det skulle berre mangle med eit så stort og urøynd ensemble. Typane han har fått fram er likevel tydelege, og vi forstår raskt kven som er kven og kva dei representerer. Men det er store manglar på diksjon, og nyanserikdomen i spelet er ikkje alltid god nok. Det blir mykje utestemme og roping. I starten av andre akt, var dette langt betre, så situasjonen var ikkje svart, men det er nok i nyansar i spel og stemmevolum at det største forbetringspotensialet til denne framsyninga ligg.

Leander Gilsåmo som Piggy er naturleg nok den mest lågmælte, og difor også den mest truverdige. Og det same gjeld Sverre Farstad III som Simon, men han ser vi ikkje så mykje til ettersom han blir drepen alt midtvegs i første akt. Magnus Lund som Ralph veks gjennom heile framsyninga, og blir meir og meir truverdig. Og i finalen er smerta hans i både kropp og sinn formidla så vi kjenner det. Og så er det Jack, vondskapen sjølv, tydeleg framstilt av Mikkel Røe Grut. Samstundes som det alltid er skurkane som er dei mest interessante i eit drama, er det likevel ikkje enkelt å spele ein dritsekk så overtydande som han gjer.

Etter ein alt for lang pandemipause var det godt å endeleg få sjå ein produksjon frå Teaterlaget i BUL. «Fluenes herre» blir vist dagleg, men berre fram til og med måndag 21. mars, så her må ein vere rask.

Eit lite etterord:
Uavhengig av spelet til dei ni entusiastiske ungdomane på scena, må eg få henge på eit spørsmål til dei repertoaransvarlege i teaterlaget. Rett nok fekk William Golding Nobelprisen for boka, og ho fekk også ikonisk status på 60-talet som eit sivilisatorisk meisterverk. Med romanen ønska Golding å syne at mennesket er grunnleggjande vondt, og at vi berre kan greie oss med ein sterk leiar eller Gud om vi skal overleve. Dette har vore ein seigliva myte, men både empiri og forsking viser at Goldings idear er reint tankespinn utan rot i røyndomen. Og det finst faktisk ei tilsvarande historie som den om desse kostskolegutane, men i motsetnad til Goldings forteljing, er denne sann. I 1965 tjuvlånte seks tenåringsgutar i det vesle øyriket Tonga i Stillehavet ein båt. Dei dreiv av, og kom seg etter kvart i land på øya Ata der det ikkje hadde vore busetnad på hundre år. Gutane blei rekna som avlidne, men dei greidde seg godt og overlevde på regnvatn og det dei kunne fange og samle av fisk, frukt, – og høner. Ein av dei brakk beinet, men dei spjelka det så det grodde heilt fint. Etter femten månader blei dei funne i god behald. Dei hadde stått saman og skapt eit lite samfunn der problema blei løyste til fellesskapets beste. Den sanne historia om gutane på ei aude øy, syner at mennesket er sosialt og slett ikkje vondt. Og dette er også blitt underbygd både av annan empiri og forsking. Goldings historie har synt seg å være fantasi og fri fiksjon, og har ikkje på noko vis lenger den ikoniske statusen ho hadde. Det må difor vere lov å spørje kva som var årsaka til at teaterlaget valde denne historia. Nei, eg er ikkje for sensur, og ein må framleis både lese og sjå Golding. Men å presentere denne forteljinga hans ukritisk utan annan kontekst enn den han sjølv laga, er litt underleg med den kunnskapen vi har i dag.

TEATER

«Amadeus»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Peter Shaffer
Omsett av: Øyvind Berg
Regi: Mads Bones
Scenografi: Katja Ebbel
Kostyme: Christina Lovery
Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Koreografi: Tor Ivar Hagen
Musikalsk ansvarleg: Åsmund Flaten
Musikarar: Skjalg M. Raaen, Stian Lundberg og Morten Skaget
Med: Øyvind Brandtzæg, Emil Olafsson, Natalie Bjerke Roland, Ingrid Bergstrøm, Jo Saberniak, Emma Caroline Deichmann, Tor Ivar Hagen, Fabian Heidelberg Lunde og Snorre Ryen Tøndel

Draumen om å bli namngjeten og udødeleg kan ta ganske øydeleggjande vegar.

I keisarbyen Wien var Antonio Salieri hoffkomponist, vanka i dei høgste sirklar og fekk oppført og applaudert alt han komponerte. Draumen om ry og evig liv såg ut til å gå i oppfylling. Så dukka den noko yngre Wolfgang Amadeus Mozart opp, og Salieri måtte erkjenne kor middelmåtig han var samanlikna med eit slikt musikalsk geni. Inntil vidare var han likevel den einaste som såg Mozarts genialitet. Kva gjer ein då? Dei fleste slepp geniet fram, men hjå Salieri sigra sjalusien og vondskapen, og han gjorde alt for at Mozart ikkje skulle få oppdrag eller lukkast. Etter Mozarts alt for tidlege død, må Salieri likevel erkjenne at han har tapt. Og for å bli hugsa for ettertida, tyr han i staden til herostratisk ry gjennom illgjerning. Slik regisserer Salieri si eiga forteljing om at det var han som var årsaka til Mozarts død. Dette er ein myte Alexander Pushkin skreiv om alt i 1830, og som i 1979 fekk nytt liv då den britiske dramatikaren Peter Shaffer skreiv dramaet «Amadeus».

Trøndelag Teater og regissør Mads Bones har vald å lage ein modernisert og rocka versjon der vi både er i 1780-åras keisarlege Wien og i eit platestudio i 1970-talets progrockmiljø. Dette er eit forbausande godt grep, og blir framifrå underbygd av den eineståande scenografien til Katja Ebbel, dei ekstremt fantasirike kostyma til Christina Lovery og ikkje minst av Åsmund Flatens musikalske arrangement. Med særs dyktige musikarar gir dei oss nye versjonar av fleire av Mozarts komposisjonar, og i andre akt nærast eksploderer det som ein gedigen rockeopera der Ingrid Bergstrøm, Snorre Ryen Tøndel og Natalie Bjerke Roland gir oss stemmeprakt så det held.

Øyvind Brandtzæg er Salieri og vi følgjer han som forteljar og hovudaktør når han gjer opp rekneskap over seg sjølv. Han er den danna og vellukka med fasaden i orden. Medan vedunderbarnet Mozart (Emil Olafsson) er infantil, opptatt av tiss og bæsj, og tidvis så ufordrageleg at det er lett å mislike han. Salieri regisserer sine vondarta intrigar, medan Mozart trur Salieri er ein venn. Sjølv om både Brandtzæg og Olufsson leverer teksttunge og intense tolkingar, kjem vi, med unnatak av Salieris inderlege oppgjer med Gud, likevel aldri heilt under huda på dei. I Mads Bones’ regi blir dei litt for eindimensjonale. Annleis er det med Natalie Bjerke Roland som gir ei sterk og langt meir kompleks tolking av Mozarts kone, Constanze.

«Amadeus» er storslått, spektakulær og tidvis ei visuell og musikalsk openberring. Men framsyninga greier aldri å bestemme seg for om ho skal vere ein rockeopera eller eit drama om sjalusi og vondskap. Og vegen fram til den manglande avgjerda blir nok også i lengste laget.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag 17. mars 2022.)

TEATER

«Sanger for bortkomne dager – og grønn tusj»
Trøndelag Teater, Teaterkjelleren
Basert på «Du kan ikke svikte din beste venn og bli god til å synge samtidig»
Dramatisering og regi: Maria Drangeid
Scenografi: Olav Myrtvedt
Tekstilinstallasjon: John K. Raustein
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Maria Omarsdottir Austgulen, Synnøve Fossum Eriksen, Marianne Meløy og Hildegunn Eggen

Humoristisk, absurd og nyanserikt om einsemd og mangel på språk.

Teater treng ikkje alltid fortelje ei historie. Nokre gongar er sjølve opplevinga det viktigaste, og du må berre setje deg godt til rette, nyte det du ser, og ikkje vere for opptatt av å forstå. Slik er det så avgjort i Teaterkjellaren på Trøndelag Teater for tida. Maria Drangeid, som har lang fartstid i scenekunsten, er nå nyutdanna frå regilina på Kunsthøgskolen i Oslo. Ho har tatt tak i den tjue år gamle debutboka til multikunstnaren Kim Hiorthøy «Du kan ikke svikte din beste venn og bli god til å synge samtidig». I Drangeids dramatisering og regi er det blitt til framsyninga «Sanger for bortkomne dager – og grønn tusj» som hadde premiere laurdag. Gjennom eit nært og godt samarbeid med scenografen Olav Myrtvedt og tekstilkunstnaren John K. Raustein er det blitt både ein leiken parafrase over tema som einsemd og kontaktsøking, og samstundes nærast som ein kunstinstallasjon.

I eit landskap av ulike draperi, tekstilar og puteliknande gjenstandar møter vi fire aktørar. Ingen har namn, og kanskje er to av dei ein hest og ei ku. Etter ein nydeleg, lang og humoristisk ouverture der Maria Omarsdottir Austgulen med finslipt mimikk, augnekast og fysisk spel flørtar med publikum og gir oss absurde og samstundes urkomiske situasjonar, utan at vi forstår noko som helst, dukkar også Synnøve Fossum Eriksen opp. Og omsider blir det ein dialog. Men her er surrealismen total, og jamvel om vi forstår at dei to søkjer kontakt, truleg både mentalt og kroppsleg, snakkar dei meiningslaust og fullstendig forbi kvarandre. Etter kvart kjem også Marianne Meløy og Hildegunn Eggen inn, den eine mest som hest og den andre like mykje som ku. Medan dialogen er like absurd som han er humoristisk.

For meg blir dette fire forhutla vesen som freistar å nå fram til kvarandre, men som ikkje eig språket eller andre verkemiddel. Og slik blir framsyninga, i den grad ein kan snakke om ein ytre handling, ein parafrase over ulike former for einsemd. Men det er nok likevel det visuelle, det nyanserike spelet og opplevinga eg sit att med. Scenografien og tekstilane er eit lite kunstverk i seg sjølv og gir rom for opplevingsrikdom så det held. Og spelet til dei fire er utsøkt med ein detaljrikdom og mimikk av det heilt sjeldne der særleg Maria Omarsdottir Austgulen verkeleg briljerer.

Denne produksjonen er like uforståeleg som tittelen er absurd, men trass i at eg stundom lurte på kva i all verda eg såg, må eg vedgå at eg likevel kosa meg med det leikne, med humoren, det vakre og det uvanleg mangefasetterte og nyanserike spelet.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. mars 2022.)

TEATER

«Rom rives»
Studentersamfundets Interne Teater
Studentersamfundet i Trondhjem, Knaus
Av: Vibeke Preus Beck
Regi: Ali Waarieh
Scenografi: Alba Arnesen
Kostyme: Nora Crawfurd Svensen
Med: Aasta Valen, Nora Bugge Pasca, Inga Skogseth, Ane Sofie Forseth, Iona Schandy Papageorgiou, Selma Schøyen Løkken, Markus Sannes, Birk Keiseraas, Vida Woie og Hedda Krogh

Når eit hotellrom tar til å fortelje, kan det bli mange historier.

Om berre veggane kunne fortelje, heiter det. Det trur eg vi skal vere glade for at dei ikkje kan, men mangt eit drama eller spennande roman kunne det ha blitt. For ti år sia vann Vibeke Preus Beck, til dagleg universitetslektor i drama ved Høgskulen i Volda, førstepris i Norsk teaterråds manuskonkurranse med dramaet «Rom rives». Der tek ho for seg eit tilfeldig hotellrom, går førti år attende, og gjennom ei rekkje tablå fortel ho noko av det veggane i dette rommet har vore vitne til sia 1972. Nå skal hotellet rivast og rom 309 er det siste som står for fall.

Det er openbert mange grunnar til at folk tar inn på hotell. Det er brudeparet som skal ha første natta si der, det er dei som søkjer ei natts ulovleg spenning, eller ho som ønsker ein liten fristad frå kvardagens slit og trivialitetar. Og det er dei som av ulke grunnar berre skal ha ei overnatting. I denne oppsetjinga møter vi mange av dei.

Stykket blei opphaveleg skrive for fem menn og fjorten kvinner. Studentersamfundets Interne Teater (SIT) har kappa det ned til ti aktørar, men ettersom mange spelar fleire roller, er nesten heile menasjeriet på plass. Ettersom dramaet blei skrive i 2012 og omhandlar rommets historie frå 1972 til 2011, har SIT utvida det med ti år, så her får vi femti år med historier frå 1. mars 1972 til 24. februar i år.

I ein scenografi med tapet i triste, men tidsriktige syttitalsfargar (brunt og oransje!) får vi eit rom der lite har skjedd dei siste femti åra. Og her er slitasje og raudvinsflekkar og mangt anna som også fortel sine historier. Stuejenta (Aasta Valen) har ein uniform som nesten går i eitt med tapetet, og blir slik personifikasjonen av både hotellet og rommet. Etter kvart skal det vise seg at ho også har langt sterkare band til dette rommet enn berre uniforma og jobben. I framsyninga blir ho vår trygge guide til dei ulike tablåa der vi hoppar fram og attende i tid gjennom femti år. Og ryddinga hennar etter kvar gjest er ein god freistnad på å gjere dei alt for mange sceneskifta litt meir synkrone.

Gjennom halvannan time blir vi presenterte for eit utal hotellgjestar, og det som først kan sjå ut til å vere tilfeldige tablå, syner seg etter kvart å bli litt meir enn det. I botn ligg ei sterk familiehistorie, men på vegen til demaskeringa av den, får vi innblikk i så mange andre lagnadar. Det er sjølvsagt mykje trist, og jamvel feiring av både heterofil og skeiv kjærleik har sine blå sider. Og i det ein kanskje kan sjå som eit ungdommeleg sjølvironisk innslag, får vi presentert fire idealistiske miljøaktivistar som med på humoristisk vis blir avslørte ettersom dei viser seg å ha meir hormonelle enn idealistiske agendaer. Det er underhaldande. Og sjølv om det nok tidvis er lett å ta til overspelet, og der endringa i sinnsstemningar kan kome litt i raskaste og noko umotiverte laget, er spelet jamt over meir enn godt nok. Ei som verkeleg synte at det er i dei små detaljane, mimikk og nyanserikdom at scenekunsten ligg, var Inga Skogseth. Med små fakter og utsøkt repeterande spel ga ho oss ei travel mor og kone som berre ville ha nokre få timar heilt for seg sjølv. Då kan brus og kjøpepizza i ei hotellseng vere kvalitetstid av høgste klasse.

«Rom rives» er ei oppsetjing med mange tablå, hyppige sceneskift og eit utal entrear og sortiar. Intimscena Knaus er langt frå ideell til dette føremålet. Scenografien til Alba Arnesen var illustrerande, og så god som dei fysiske rammene kunne tillate, men hadde fortent ei meir tradisjonell scene. Regien til Ali Waarieh er i hovudsak god, men fleire av tablåa kunne nok ha vore stramma inn litt samstundes som han også sleit med å få dei mange sceneskifta til å flyte. Grepet med at stuejenta rydda, var ein god freistnad, men det blei nok litt for fragmentarisk med mange og lange brot.

«Rom rives», som blir spela fram til 13. mars, er den første produksjonen til SIT etter to års nærast totaltørke der dei heldigvis fekk eit lite smittefritt vindauge akkurat under UKA i haust. For studentar som kanskje er aktive i teatergruppa i to-tre år, er to års scenisk fråvær øydeleggjande mykje. Men nå er dei i gang att, og om berre tre veker er det duka for ny premiere. Spelegleda på Knaus var det difor ikkje noko å seie på, og ho smitta over på både publikum og denne meldaren. Eg gler meg alt til neste møte.

TEATER

«Klasserommet»
Cirka Teater, Rosendal Teater
Av: Anne Marit Sæther
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi: Gilles Berger
Kostyme: Berit Haltvik With
Lysdesign: Eirik Torsethaugen
Musikarar: Erlend Smalås og Martin Smidt
Med: Anne Marit Sæther

Vondt, sårt, men også varmt om særs formative år.

I snart førti år har Cirka Teater i Trondheim produsert leikne, visuelle, fysiske, humoristiske og grensesprengjande framsyningar på aller høgste nivå. Kjernen i kompaniet er ekteparet Anne Marit Sæther og Gilles Berger der ho skriv, instruerer og spelar medan han lagar heilt magisk scenografi. Med det særeigne teaterspråket sitt har dei i årevis gledd og underhalde publikum i alle aldrar, for sjølv om det ofte ligg eit alvorleg tema bak produksjonane, er det likevel teatermagien og opplevinga som er det viktigaste. I «Klasserommet», som hadde urpremiere på Rosendal Teater i helga, er samfunnskritikken langt tydelegare, men framleis utan at Cirka gir slipp på dei særeigne varemerka sine.

I august 1964 tok Anne Marit Sæther til på folkeskulen i Trondheim. Saman med 23 andre forventingsfulle elevar møtte ho opp til første skuledag. I seks særs formative år var denne klassa og fellesskapet deira eitt av dei viktigaste haldepunkta i livet hennar. Dette var på ei tid då pedagogikken og skulepolitikken var gjenstand for enorme endringar, og Sæther fekk ein klassestyrar som nok ikkje hadde følgt med i timen. Fru Dørum, eller frøken, som det heitte den gongen, hadde oppnamnet «Døden». Ho var så avgjort av den gamle skulen med vekslande humør, og der empati og innleving openbert var framandord. Men vi er alle samansette vesen, og den same læraren hadde også ein lidenskap for teater og iscenesette stadig ambisiøse skuleframsyningar. For Anne Marit Sæther blei det seks år med frykt, iblanda kameratskap, og altså teater.

Meir enn femti år etterpå har ho tatt tak i historia og kontakta gamle klassekameratar for å høyre korleis dei opplevde desse åra. På bakgrunn av tilbakemeldingane har ho laga «Klasserommet», ei teaterframsyning som byr på det meste av det god scenekunst kan. Saman med regissør Kjersti Haugen, som også har hjelpt til med manus, har Sæther laga ei underhaldande, vemodig og blå, men også ganske humoristisk framsyning eg trur dei fleste vil kjenne seg att i. Det er ei blanding av forteljarteater og enkel dramatisering der Sæther spelar alle rollene, både seg sjølv, medelevar og frøken. Med stadige tilvisingar til samtidige tidsbilde tek Sæther oss kronologisk gjennom dei seks barneskuleåra. Og ikkje minst med solid musikalsk følgje av Erlend Smalås og Martin Smidt. Med vokal og eit dusin ulike instrument gir dei oss songar i spennet frå sekstitalets populærmusikk til salmar og Margrethe Munthe. Slik både kommenterer og illustrerer dei framsyninga.

Med vekslande stemme- og dialektbruk, stor innleving, ekspressivt fysisk spel og masse god mimikk presenterer Sæther oss overtydande for alle dei ulike rollene og historiene. Og ho har fått eit vell av minner og anekdotar å formidle. Med eitt unnatak. Han som truleg hadde det verst og difor kunne ha fortald mest, valde å teie og leggje desse åra i gløymeboka. Slik blei hans tagnad og manglande deltaking likevel det såraste og sterkaste bidraget til historia.

Scenografien til Gilles Berger er alltid ein viktig ingrediens i Cirka Teaters produksjonar. Denne gongen er den tilsynelatande enkel og dempa. Men berre tilsynelatande. Ei stor tavle og seksten stolar i miniatyrformat, akkurat store nok til at dei til naud går an å sitje på. Dei viser seg å kunne nyttast til det meste, og symbolikken i formatet til desse stolane er hjarteskjærande. Utan ord fortel dei kor små og hjelpelause ungar kan vere i slike lukka rom der både psykisk, og i alle fall tilløp til fysisk avstraffing, er del av kvardagen i heile seks år.

Små teaterkompani som gjer alt sjølv kan fort få tunnelsyn. Å hente inn Kjersti Haugen på regi har gitt det naudsynte eksterne blikket som spesielt har tatt vare på dramaturgien i tillegg til framifrå personinstruksjon. «Klasserommet» er blitt ei velregissert og sår reise attende til ei ikkje alt for fjern fortid. Med varme, innleving, og heldigvis også mykje humor, blir vi minna på kor sårbare dei minste er, og kor viktige desse første skuleåra kan vere. «Klasserommet» er ei av dei mest gripande framsyningane Cirka Teater har laga, og det seier ikkje lite.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 7. mars 2022)

TEATER

«Nokon kjem til å kome»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Jon Fosse
Regi: Sigurd Ziegler
Scenografi, kostyme og lysdesign: Norunn Standal
Komponist, lyddesign: Alf Lund Godbolt
Med: Hans Petter Nilsen, Madalena Sousa Helly-Hansen og Carl Martin Eggesbø

Stramt, repeterande og humoristisk om det umogelege i å rømme frå seg sjølv.

Etter å ha skrive romanar i ti år debuterte Jon Fosse som dramatikar med «Nokon kjem til å kome» i 1992. Men det skulle ta nærare fire år før stykket blei uroppført. I ettertid er dramaet blitt eitt av Fosses mest berømte, og det har gått sin sigersgang over heile verda sjølv om det er relativt langt mellom oppføringane her heime. Når Trøndelag Teater nå set det opp, er det blitt ei velspela, stram og overraskande humoristisk framsyning.

Handlinga går føre seg på fleire plan. Den ytre forteljinga er enkel. «Han» (Hans Petter Nilsen) og «Ho» (Madalena Sousa Helly-Hansen), eit par vi får vite lite om, har kjøpt seg eit gamalt hus i havgapet, langt frå folk. Han er godt vaksen, medan Ho er litt yngre, og hit rømmer dei frå noko usagt, og for å vere berre dei to og leve med og i kvarandre i ei utopisk tosemd. Han er optimistisk, medan Ho er meir skeptisk, og meiner at nokon kjem til å kome. Det syner seg å vere rett når «Mannen» (Carl Martin Eggesbø), ein harmlaus, men sosialt utilpass ung nabo dukkar opp.

Det viser seg at dette var heimen til besteforeldra hans, og at det er han som har seld dei huset. Mannen er einsam og kontaktsøkjande, og det som skulle bli ein idyll, blir det motsette, men med ein uforløyst slutt der vi ikkje får nokon indikasjon på korleis det går.

Dramaet har fleire lag, og det er rom for mange tolkingar, frå det psykologiske om det umogelege ved å flykte frå seg sjølv, via sjalusi og det erotiske, og til eit ope skrekkdrama. I Sigurd Zieglers regi er vi innom alle desse tre tolkingane, men kanskje med mest vekt på dei to siste. Saman med scenograf og lysdesignar Norunn Standal har han laga ei minimalistisk setting som likevel er illustrerande og gir rom for mykje, også for tung symbolikk. På Studioscena sit publikum opp mot veggen på alle fire sider medan scena er ei slags øy, skild frå resten med ein meters avgrunn som ein vollgrav. Den avgrensa øymetaforen er eit godt bilde på huset og den fjerne verda rundt.

Oppsetjinga er Sigurd Zieglers profesjonelle debut som regissør. Han er opphaveleg utdanna lege og har arbeidd som forskar samstundes som han har skrive teaterkritikk for Morgenbladet. Så tok han regiutdanning ved Kunsthøgskulen i Oslo der han var ferdig i fjor. «Nokon kjem til å kome» er ein regidebut det står respekt av. I tillegg til å vere innom fleire av tolkingshøva i dramaet, har han også lagt stor vekt på det repeterande i dialogen, og ikkje minst den uforløyste og absurde humoren som ligg i både tekst og handling. Han let skodespelarane ta seg god tid, det er klåre og godt avleverte replikkar, og det er ikkje minst mykje bruk av god mimikk.

Dei tre på scena er tydelege og komfortable i rollene. Carl Martin Eggesbø er den som ytre sett har fått mest å spille på, og gir oss ein tilsynelatande harmlaus bygdeungdom som etter kvart blir både ekkel og trugande. Hans Petter Nilsen og Madalena Sousa Helly-Hansen som Han og Ho spelar meir på det subtile og psykologiske og gjer det overtydande. Han startar som den rasjonelle medan Ho er meir skeptisk og i kjenslenes vald. Men når Mannen invaderer livet deira, blir rollene byta om. God bruk av mimikk gjer også mykje av det usagte godt synleg.

Framsyninga er symboltung både i spel og effektar, men ein del av symbolikken blir både påtrengjande og litt for tydeleg som om regissøren er redd vi ikkje skal forstå. I ei elles rein, klår og minimalistisk oppsetjing kunne han med fordel ha kutta i dette. Med unnatak av eit repeterande, velmeint, men heilt mislukka kyss som står som eit både godt og litt humoristisk bilde på kva Han og Ho vil, men ikkje får til..

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 28. februar 2022.)

TEATER

«Gjengangere»
Rogaland Teater,
Av: Henrik Ibsen
Regi: Hanne Tømta
Scenografi: Nora Furuholmen
Kostyme: Ingrid Nylander
Lysdesign: Trygve Andersen
Komponist: Simon Revholt
Med: Marianne Holter, Anders Dale, Leo Magnus de la Nuez, Ingrid Rusten og Espen Reboli Bjerke.

Ei stram, tydeleg og velspela tolking av kva som skjer når du lever eit liv i løgn.

Alt før det heile tar til på Rogaland Teaters hovudscene forstår vi av Nora Furuholmens haustfarga og regntunge scenografi at det kviler noko tyngande og dystert over mønsterbruket der den myndige Helene Alving (Marianne Holter) regjerer. For i «Gjengangere» er det fedranes løgner som går att som ei forbanning over alt og alle. Då Henrik Ibsen i 1879 skreiv «Et dukkehjem», skapte han stor forarging ved å la Nora Helmer forlate ektemannen Torvald. Berre to år etter skreiv han «Gjengangere» nesten som ein antitese der han syner kva som skjer om Nora ikkje går. Og skapte med det endå meir forarging.

Helene Alving gifta seg til velstand og tryggleik, men kaptein Alvings utruskap og livsførsel gjorde at ho både rømde til sin gamle flamme, pastor Manders (Anders Dale), og sende sonen Osvald (Leo Magnus de la Nuez) bort alt som seksåring for å skjerme han. Den bokstavtru og lite sosialt intelligente pastoren sende henne heimatt til eit liv i løgn. Nå er det gått tjue år, og ti år sia kapteinen døydde, og ein barneheim til hans minne skal opnast. Pastoren, som har hjelpt til med formalitetane, har for første gong på ti år tatt turen ut frå byen. Og til alt overmål er Osvald vend heim frå kunstnarlivet i Paris. På overflata er det ingen sprekkar i den borgarlege idyllen. Men så får vi lag for lag avdekkja den eine løgna etter den andre. Osvald forelskar seg i tenestejenta Regine (Ingrid Rusten), og fru Alving må avsløre at Regine og Osvald er halvsøsken. Forbanninga frå kapteinen blir total når det syner seg at Osvald er døyande med ein sjukdom han truleg har arva etter faren.

I løpet av eit døgn går det meste i oppløysing, løgner blir avdekt, og alt til ein dialog og tekst eg blir like imponert over kvar gong eg ser dette dramaet. Og like ofte slår det meg kor moderne Ibsens tekst er. Her er han innom løgn og forteiing, men også så tabubelagde tema som religiøs dobbeltmoral, incest, aktiv dødshjelp og syfilis.

I Hanne Tømtas detaljrike og sikre regi blir vi haldne i eit jarngrep frå første til siste replikk. Sjeldan har eg fått presentert dette dramaet så tydeleg, klårt og poengtert, men likevel med rikelege høve til eigne tolkingar. Handling og dialog er plassert i 1880, men ved hjelp av Nora Furuholmens scenografi, og særleg Ingrid Nylanders gode kostymedesign, kan vi vere når som helst. Mellom anna går fru Alving i bukser med eit snitt som kan minne om aristokratiets ridebukser. Personinstruksjonen er framifrå og rollene tydelege der dei fem på scena representerer heilt ulike haldningar og moral. Og særleg er dialogen og samspelet mellom Marianne Holter som fru Alving og Anders Dale som pastor Manders heilt elektrisk. Båe glitrar og leverer noko av det beste eg har sett av dei. Holter er den myndige og bestemte aristokraten som utan særleg hell freistar å gjere opp med løgnene. Og Anders Dale gir oss ein dobbeltmoralsk pastor utan korkje sjølvinnsikt eller menneskekunnskap, ei rolle han balanserer hårfint på grensa mot det parodiske. At det ein gong har vore eit forhold mellom dei to, ligg i tillegg som eit uforløyst bakteppe over det heile.

Eit uvanleg brot, men samstundes eit overraskande vellukka grep er det at Simon Revholt har samla og arrangert musikk som blir framført a cappella av ensemblet ved dei ulike sceneskifta.

Rogaland Teater feirar 75 årsjubileum i år, og med «Gjengangere» som opningsframsyning i jubileumsåret viser dei korleis eit teater kan peike framover også ved å sjå attende. Det er blitt ei moderne, men likevel tidlaus og framifrå tolking av ein klassikar som syner at Ibsen er stadig like aktuell.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 23, februar 2022.)

TEATER

«Ellos eatnu! – Nullpunkt»
Beaivváš Sámi Našunálateáhter
Rosendal Teater, Trondheim 19. februar 2022
Av: Mette Brantzeg
Regi og scenografi: Mette Brantzeg
Kostyme: Anne Berit Anti
Komponist og musikar: Roger Ludvigsen
Forteljarar: Johs Kalvemo, Jorunn Eikjok og Niillas A. Somby
Med: Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Nils Henrik Buljo, Iŋgor Ántte Áilu Gaup og Egil Keskitalo.

Ei varm, veldokumentert og viktig påminning om grove overgrep i vår nære historie.

Kampen mot utbygginga av Alta/Kautokeino-vassdraget for førti år sia var skilsetjande på mange vis. For Sápmi var han ein milepåle i striden for retten til land og vatn og for å bli sett på som ein nasjon. For oss andre fekk han augo våre opp for alle overgrepa som hadde skjedd i århundrar med fornorsking og undertrykkinga av samane. Og i tillegg representerte kampen eit førebels endepunkt for utbygginga og oppdemminga av vassdraga i landet og slik sett ein viktig siger for naturvernet.

Nå har Det samiske nasjonalteateret Beaivváš laga eit opplysande, varmt og intenst dokudrama om det som skjedde i Finnmark og framfor Stortinget for førti år sia. Mette Brantzeg har intervjua tidsvitna Jorunn Eikjok, Johs Kalvemo og Niillas A. Somby om tre av dei viktigaste hendingane dei åra striden blei utkjempa. Det er sveltestreiken i Oslo i 1979, teltleiren og politiaksjonen i Stilla i 1981 og forsøket på å sprengje brua over Tverrelva i 1982 som ein reaksjon på høgsterettsavgjerda same året om at utbygginga var lovleg.

Med intervju, film og stillbilde projisert på bakveggen av scena let Mette Brantzeg fem skodespelarar ta oss gjennom heile historia på eit grundig, veldokumentert, men også varmt og humoristisk vis. Med ei blanding av forteljarteater, lett dramatisering, joik, talekor, song og enkel koreografi blir vi geleida gjennom eitt av dei største overgrepa og noko av det pinlegaste det norske storsamfunnet har gjort i etterkrigsåra. I staden for å vere insisterande, har Brantzeg vald ei særs lågmælt presentasjonsform, og det gjer kontrastane mellom sveltestreik og fredelege demonstrasjonar på eine sida og overvakinga og den overveldande politimakta på andre sia tydelegare, og difor også sterkare.

Det tek litt tid før framsyninga finn forma si, men når intensiteten i forteljingane aukar, blir dette både gripande og lærerikt. Samefolket tapte slaget om vassdraget, men vann ein førebels siger. Etter dette kunne ikkje overgrepa halde fram. Trudde vi. Høgsterett har nå snudd, men vi har for tida ei regjering som neglisjerer både landets høgste domstol og samiske rettar på Fosen. Det bakteppet gjer denne framsyninga endå meir aktuell og naudsynt.
«Ellos eatnu» blir vist på Det Norske Teatret i Oslo tysdag og onsdag denne veka før turneen går attende til Nord-Norge.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 21. februar 2022.)

TEATER

«Heimanifrå – på høge hæle i Junaiten»
Kilden Teater, Kristiansand
Av: Rune Belsvik
Regi: Runar Hodne
Scenografi: Serge von Arx
Kostyme Ane Ledang Aasheim
Lyddesign: Simen Hefte Endresen
Lysdesign: Andreas Fuchs
Komponist og musikalsk leiar: Bjørn Charles Dreyer
Koreografi: Julie Rasmussen
Med: Ragnhild Meling Enoksen, Henrik Rafaelsen, Eirik Langås Jørgensen, Bjøro Håland, Hamza Kader, Marius Lien, Ann Ingrid Fuglestveit, Ulla Marie Broch og Isabel Toming.

Er graset grønast på den andre sida?

Frå 1820 til 1920 utvandra meir enn 800 000 nordmenn til USA, og berre Irland hadde større prosentvis utvandring. Dette er godt kjend. Men at utvandringa heldt fram heilt til utpå 60-talet, og at Agder var den regionen som stod for størst utvandring, er mindre kjend sjølv om dei fleste nok har høyrd om den merkverdige Amerika-bindinga på Lista i Farsund. Siv Ringdal, sjølv frå Lista, skreiv for fire år sia boka «På høye hæler i Amerika» basert på hennar eiga doktorgradsavhandling om same tema. Valborg Frøysnes, teatersjef ved Kilden Teater, har tatt tak i stoffet, fått Rune Belsvik til å lage teater om fenomenet, og med nennsamt musikkutval frå epokens populærmusikk er det blitt ein storslått og heilaftans musikal.

I etterkrigstidas Lista var det ikkje berre rein utvandring, men også folk som var pendlarar. Johann (Henrik Rafaelsen) jobbar i Brooklyn og kjem heim til kone og barn ein gong eller to i året. Då er det med stetsonhatt, engelske gloser og rikt med amerikagåver. Sjølvsagt smittar dette på den unge dottera hans, Inger (Ragnhild Meling Enoksen), som også vil over og søke lykka. Den meir jordnære kjærasten, Alf (Eirik Langås Jørgensen), vegrar seg mot å reise sjølv om dei skal forlove seg der borte. Inger dreg åleine, og framsyninga følgjer henne frå avreisa, gjennom overfart med amerikabåt og til livet i Brooklyn der ho får seg huspost. Og vi får sjå Ingers på same tid opne og fordomsfulle møte med både alt det gjeve og med baksidene. Det er «najlonstrømper», brødristarar og kjøleskap, men også eit tøft arbeidsliv og mykje rasisme. Draumen blir ikkje heilt som ho trudde, og sjølv om stykket ikkje har nokon fasit, er det mykje som tyder på at graset ikkje var så grønt i Junaiten lell.

Kilden har laga ei innhaldsrik hovudsceneoppsetjing i stort format. Det tek til med at Bjøro Håland, lekamleggjeringa av den norsk-amerikanske etterkrigskulturen, kjem inn og syng. I kvit dress, kvite boots og med ein Stetson på hovudet blir han gjennom framsyninga nytta som ein slags musikalsk kommentator, og det slår unekteleg an dei rette strengane. Men ensemblet står heller ikkje attende i stemmeprakt, og utvalet av songar frå klassisk country i tradisjonen frå Jim Reeves, til meir såre låtar som Kris Kristoffersons «Sunday morning coming down» levandegjer og kommenterer handlinga på framifrå vis. Med solid hjelp frå eit firemanns orkester og med imponerande framføring av ensemblet, blir det også mykje god underhaldning av songinnslaga. Ofte til enkel, men humoristisk koreografi av Julie Rasmussen.

Scenografien til Serge von Arx illustrerer effektfullt storbymiljøet i New York, og eit stillas som kan minne om bakgardanes branntrapper fungerer spesielt godt. I Runar Hodnes regi er det god personinstruksjon, og det er tydeleg kva han vil fortelje og formidle. Kanskje litt for tydeleg, for her er unødig overspel, og han kunne nok ha konsentrert seg om færre tema. Alle rollene blir spela på ein Lista-dialekt, som er lett forståeleg, og den typiske blandinga av norsk og engelsk er både herleg og sjarmerande. For egdane som kjenner kulturen, er det særs mykje attkjenneleg og publikum klappar kvar gong det kjem eit nytt «amerikaelement». Men det blir i overkant, og framsyninga blir tidvis meir ei vareoppteljing enn ei god historie. I Rune Belsviks litt for omfangsrike tekst skal alt med. Då forsvinn noko av historia og tematikken om det å bryte opp og kva det gjer med oss. Likevel blei det ei storslått og særs underhaldande oppsetjing om eit fenomen vi til nå berre har sett på som ein raritet på Lista.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. februar 2022.)

TEATER

«Dei som fer»
Teatret Vårt, Molde
Av: Arne Lygre og Mette Karlsvik
Regi: Mari Vatne Kjelstadli
Scenografi: Agnethe Tellefsen
Musikk: Ingvild Langgård
Med: Mari Strand Ferstad, Kjersti Botn Sandal, Ingrid Myhre Løvik, Johanna Mørck og Tov Sletta

Eit spennande dramatikarmøte og ei verdig opning av femtiårsjubileet til Teatret Vårt.

Teatret Vårt i Molde feirar femtiårsjubileum i år og gjer det med eit omfattande og ambisiøst repertoar. Først ute er «Dei som fer», der teateret har fått Arne Lygre og Mette Karlsvik til å arbeide fram ein ny tekst basert på Lygres «Jeg forsvinner» frå 2011 og Karlsviks enno ikkje publiserte «Eg byrjar».

Det er blitt eit godt møte som både grip inn i samtida, dreg linene attende, og kanskje også peikar litt framover. Arne Lygres «Jeg forsvinner» vann Ibsenprisen i 2013, og trass i mange oppføringar i utlandet er den spela berre tre gongar her i landet. Det er ein tekst med mange forteljingar, men som handlar om oppbrot og kva som skjer når det trygge forsvinn. Og i dette kan ein lese både store naturkatastrofar og meir private kriser. Handlinga er korkje tids- eller stadspesifikk, dei fem personane har ikkje namn og vi veit berre kva for relasjon dei har til kvarandre.

I Mette Karlsviks nyskrivne tekst, «Eg byrjar», trekkjer ho, med utgangspunkt i norrøn og islandsk mytologi, opp dei store linene frå verdas start. Så går ho til det meir lokale, korleis fjell og fjordar i Møre og Romsdal blei til før Fosnafolket busette seg der for 12 000 år sia. I humoristiske og kloke vendingar leikar ho seg med ord og ordspel som mellom anna at heimfylket blir forkorta til «MOR» der dette igjen blir eit bilde på moder jord.

I Mari Vatne Kjelstadlis regi, og med scenografien til Agnethe Tellefsen, er klimaet på nordvestlandet eit viktig element. Publikum vandrar via eit basseng inn på scena der vi sit i sirkel om eit svart folietekka golv. I bakgrunnen ikkje berre høyrer vi, men ser også regnvêret, og etter kvart trekkjer vatnet seg inn på scena og golvet der vi sit.

I ei ganske svart setting tar det til med vakker korsong før aktørane presenterer ei spennande mytologisk skapingsberetning om Yme, den tokjønna jotunen som blei til i Ginnungagap før verda blei skapt, og korleis alt kjem frå Inkje. Så vekslar det ganske saumlaust, men likevel forståeleg, mellom Lygres tekst og Karlsviks. Etter kvart forstår vi at det i stor grad er klimaendringane det handlar om, med stadige og nærast humoristiske brot med vêrmeldingar frå Årø flyplass. Det dystopiske og trykkjande blir understreka av vatnet, men også av ei stor sol som etter kvart heng faretrugande lågt over hovudet vårt. Scenografien er illustrerande, regien er stram, personinstruksjonen god, og det er framifrå ensemblespel.

«Dei som fer» er eit spennande møte mellom ein røynd og ein litt ferskare dramatikar. Men eg sakna meir jamvekt mellom dei to. Framsyninga blei som ei litt forkorta utgåve av Lygres tekst med mindre kommentarar frå Karlsvik. Personleg ville eg gjerne ha meir av Karlsvik, av humoren, det leikne, ordspela og innsikta hennar. For dette var lovande. Vi får håpe at lærdomen frå samarbeidet med Lygre kan få henne på tankar om å skrive meir dramatikk.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. februar 2022.)