Amund Grimstad

TEATER

«Kristin Lavransdatter»
Kristinspelet, Jørundgard, Sel
Av: Sigrid Undset
Dramatisering og regi: Eirik Fauske
Komponist: Cisser Mæhl
Scenografi: Barbro Bekken
Kostymedesign: Solveig Holthe Bygdnes
Koreografi: Silje Olava Bakken
Lyddesign: Vegard Moshagen
Voiceover: Oddgeir Thune
Med: Kjersti Dalseide, Sigurd Myhre, Madalena Sousa Helly-Hansen, Reidar Svare, Anne Britt Svelstad, Endre Skjåk, Paul Kornelius Aker Grønn, Signe Marie Teighagen mfl.

«Kristinspelet» på Sel i Gudbrandsdalen har i Eirik Fauskes regi tatt betre vare på det episke og poetiske i Sigrid Undsets tekst enn dei fleste andre dramatiseringar eg har sett av Kristin Lavransdatter.

Å dramatisere romanar er ein risikosport. Særleg der romanen har store episke kvalitetar er det fort gjort at dette forsvinn i ei meir prosaisk presentasjon av forteljinga. Når det opphavelege verket også er ein trilogi, og ein brei sosial roman med eit særs omfattande persongalleri og eit utal intrigar, blir det ekstra vanskeleg. Denne litt omstendelege innleiinga er for å fortelje kva dramatikaren og regissøren Eirik Fauske har gitt seg i kast med ved å dramatisere og setje i scene Sigrid Undsets nobelprisvinnande verk om Kristin Lavransdatter. Eg har opp gjennom åra sett fleire ulike dramatiseringar. Og for dei fleste gjeld det at forteljinga, og kanskje særleg innhaldet frå første bandet, «Kransen», blir tatt brukbart vare på. Men dei to siste banda, «Husfrue» og «Korset» blir som oftast meir overflatisk behandla. Og sams for dei alle er at det meste av det poetiske i Sigrid Undsets forteljarstemme går tapt. Eirik Fauske har gjort ei anna tilnærming, og sjølv om han heller ikkje kjem heilt i hamn, er han definitivt meir i nærleiken av Sigrid Undset og hennar episke verk enn dei fleste andre.

På Jørundgard, kulissegarden som blei bygd opp på Sel for Liv Ullmanns filmatisering av «Kristin Lavransdatter» i 1995, er «Kristinspelet» sett opp med ujamne mellomrom sia 1999, og i ei god blanding av profesjonelle og lokale amatørar. Då Eirik Fauske i fjor dramatiserte verket på nytt, gjorde han nokre viktige grep som han har vidareutvikla i år. Det eine er det scenografiske ved at han har snudd ryggen til tunet på Jørundgard og spelar på slettene og mot utmarka i vest. Det har gitt ei enorm scene på nærare hundre meter både i breidde og djupne, og der Fauske har gitt rom for at det kan skje langt meir enn berre sjølve handlinga. Her er alvedans, nonnekor, leikande og dansande barn og mykje meir, og på dette viset skapar Fauske eit poetisk og lyrisk bakteppe som verkeleg kler framsyninga. Tradisjonell scenografi er det lite av, men nokre furuleggar ligg utover som sylstokkar for å illudere husa, både på Jørundgard og Husaby. Ettersom teater er illusjon og ikkje røyndom, fungerer dette heilt utmerka. Og naturen sjølv er ein framifrå scenografi med åker, plass for både vasskjelde og grav, og med flotte krunglefuruer i bakgrunnen. På dette viset får Fauske betre formidla det mangslungne i Undsets verk der det skjer mykje på same tid, og der det blir skapt vakre poetiske opptrinn som gir ekstra koloritt og djupne, i dobbel tyding, til framsyninga.

Men det viktigaste grepet Fauske har gjort, er å lage ei blanding av forteljarteater og spela regiteater. I store delar av framsyninga ligg Oddgeir Thunes voiceover som ei klår forteljarrøyst. Og slik blir poesien og det lyriske i Sigrid Undsets verk tatt vare på i langt større grad enn det eg har sett i tidlegare produksjonar. I staden for å spele lineært teater, skapar Fauske bilde som vi sjølve kan vere med på å dikte inn innhald i. Ikkje alt fungerer like godt, men i hovudsak er det særs vellukka.

«Kristin Lavransdatter» er ein trilogi, og dei fleste produksjonar konsentrerer seg om «Kransen», første bandet og tek noko lettare på dei to siste. Og nokre dramatiseringar har berre presentert «Kransen». Dette er forståeleg, for i «Kransen» får vi det meste av handlinga og intrigane. Her møter vi den unge Kristin og det spesielle forholdet ho har til faren. Ho blir bortlova til Simon Darre, men forelskar seg i staden hovudstups i Erlend Nikulausson, eit ikkje udelt godt papir, og set seg slik opp mot både faren og kva som er akseptabelt. Far og dotter forsonar seg, det blir giftarmål, men dramatikken er ikkje over for historia er langt meir mangefasettert og har eit utal andre intrigar som valdtekt, dødsfall, mordforsøk frå Erlends forsmådde frille og mykje, mykje meir. Sigrid Undsets palett er omfattande, og ho målar ut 1300-talets Norge med særs brei pensel. Her er difor handling for meir enn ei teateroppsetjing. I dei to siste banda følgjer vi Kristin som husfrue og som mor til ein stor soneflokk på Husaby, eit problematisk forhold til ein stadig meir fråverande Erlend, og hennar religiøse grubleri når Erlend dør, sonen Gaute overtek og ho går i kloster og hjelper sjuke og døyande når svartedauden huserer i landet, pesten ho sjølv tar sin død av. I desse to bøkene er det mindre ytre handling og meir religiøsitet, og slik sett ikkje så enkelt å dramatisere. Og i alle fall om det skal stå i stil med den handlingsmetta «Kransen».

Også i Fauskes regi er dette eit openbert problem. Medan han nyttar ei lang, og delvis dvelande første akt til å gi ei poetisk framstilling av første bandet, blir andre akta langt stuttare, og kan nok få eit visst preg av resymé meir enn forteljing. Men ved å nytte dei same bildeskapande grepa og Thunes voiceover, greier han likevel å formidle dei to siste banda betre enn dei fleste andre produksjonar eg har sett.

Rollelista er enorm, og her er nytta minst eit femtitals statistar som er presise og samkøyrde både verbalt og spelemessig, men også koreografisk i dei mange flotte dansetablåa. Dette er særs dyktig gjort av koreografen Silje Olava Bakken. Og Eirik Fauske og regiassistenten Amanda Øiestad Nilsen har hatt ei imponerande god hand om personinstruksjon av alle amatørane. Særleg gjeld det den purunge Signe Marie Teighagen som var ei overtydande «Vesle Kristin» og som tydeleg fekk fram det nære forholdet til faren.

Kjersti Dalseide spelar Kristin med stor innleving og autoritet. Ei vever og sped kvinne som raskt viser seg å ha både styrke og mot, men også tvilen og tvisynet. Sigurd Myhre får fint fram den litt kjepphøge, men likevel så usikre Erlend. Men han er ikkje like tydeleg som forføraren, den sjarmerande Erlend som Kristin fell for. Det kan sjå ut som regien ikkje har gitt han nok rom til å spele ut denne sida av Erlend, og då blir det ikkje like lett å skjøne kva det var Kristin fall for. I førre oppsetjinga eg såg av «Kristinspelet» var Kristin spela av Madalena Sousa Helly-Hansen. Nå har Eirik Fauske gjort eit metagrep og late Helly-Hansen dukke opp som Sigrid Undset, forfattaren sjølv i framsyninga. Det er godt tenkt, og kunne ha vore eit fint poeng dersom Undset i større grad hadde kommentert framsyning, tolking osb., og kanskje også blitt kontrær og sagt seg usamd. Men denne moglegheita blir diverre skusla bort, og i staden blir regigrepet redusert til berre eit artig påfunn.

Reidar Svare er ny i år, og han er sikker, tydeleg og solid som Lavrans, og får godt fram både forholdet til den unge dottera, til sviket hennar og den seinare forsoninga. Anne Britt Svelstad har spela mora Ragnfrid tidlegare, og er også tydeleg og myndig, men Fauske har kutta mykje i det vanskelege forholdet mellom Lavrans og Ragnfrid og løyndomane dei båe ber på, slik at Svelstad ikkje har fått like mykje å spele på som Svare. Endre Skjåk er av dei få som har vore med sia starten, og i mange ulike roller. Denne gongen spelar han den forsmådde Simon Darre som må ta til takke med Kristins syster, og gjer det med tyngd og stor autoritet.

Solveig Holthe Bygdnes har hatt ei særs god hand om tidsriktig kostymedesign, og ned til den yngste statisten er det gjennomført fine kostyme. Cisser Mæhl har skrive musikk som kler framsyninga og smyg seg om henne, særleg fint i poetisk samspel med Oddgeir Thunes forteljarstemme.

«Kristinspelet» anno 2025 i Eirik Fauskes regi er blitt ei framsyning som på poetisk og visuelt vis målar fram bilde etter bilde med brei pensel. Ved bruk av Oddgeir Thunes velmodulerte voiceover i samspel med alle dei vakre tablåa, greier Fauske i større grad enn dei fleste å ta vare på det episke og poetiske i Sigrid Undsets verk. Han har stroke mykje i dei siste to banda, men også i første band (første akt), og stort sett har det gått greitt. Fauske tek seg også god tid, og nokre av tablåa er dvelande slik at alt i større grad kan søkkje inn. Men på same tid har han også ønska å femne om mykje meir, som til dømes metagrepet med diktaren sjølv, men også med allsong og andre brot. Ikkje alt av dette er like vellukka, og han kunne kanskje ha vore litt meir kresen i nokre av vala sine. Men trass i at framsyninga stundom blir noko sprikande og vil litt for mykje, har eg likevel aldri sett ei framsyning av Kristin Lavransdatter som i like stor grad greier å formidle stemninga og lesaropplevingane frå romanen.

TEATER

«Skogsprinsessa»
Gjestespel frå Eventyr i Parken, Teatret Vårt, Ålesund
Av: Lina Taule Fjørtoft, Magdalena Kuna, Stine Revheim Svellingen, Thomas B. Brandt
Regi: Jan Neal Holden
Kostyme: Tora Troe
Med: Kristian Garmanslund, Katrine Lovise Øpstad Fredriksen, Amalie Jensen Tolo og Stine Svellingen

Eit interaktivt vandreteater fylt av opplevingar for dei yngste.

I alle år har skogsalvane passa på skogen og alt som lever der. I vår tid er dette meir naudsynt enn nokon gong. Nå er det duka for tronskifte for kongen har døydd og skogprinsessa Alva skal kronast til dronning. Men først må ho syne oss at ho er rangen verdig.

I Atlanterhavsparken, rett vest for Ålesund, blir vi tatt med på eit lite vandreteater for dei yngste. Først møter vi Buskelusk (Katrine Lovise Øpstad Fredriksen) som må blåse blomsterstøv på oss for å få oss til å forstå kva ho seier, før ho blir vår los gjennom skogen. Den neste er Myrdun (Amalie Jensen Tolo) som får oss til å synge. Og så dukkar sjølvsagt Alva, prinsessa sjølv opp (Stine Svellingen). På den vidare vandringa møter vi den litt gamalmodige soppen Fungi (Kristian Garmanslund) og også den særs sjarmerande gaukungen, Koko (Amalie Jensen Tolo).

For å kunne bli skogsdronning, må Alva løyse ein del oppgåver, og det går i hovudsak greitt. Men så får vi ein spådom, med nesten bibelske referansar, om at ho skal bli forrådt av ein av sine næraste. Det er vanskeleg å finne ut kven forrædaren er. Då må Alva ha hjelp av nokon med det klåre blikket utanfrå, altså menneska. Og slik blir ungane aktiviserte til å delta og hjelpe henne både med å løyse oppgåver og å avsløre skurken. Det gjer dei med den største iver. Alva blir krona, og sanneleg blir det forsoning med forrædaren også.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 25. juni 2025.)

TEATER

«Under sklia»
Brageteatret, Amfiscenen på Nationaltheatret
Av: Anna Renolen
Regi: Kristina Kjeldsberg
Scenografi og kostyme: Ingrid Solvik
Med: Stine Elverhøi Johnsen og Arjan Nilsen

Eit augneblinksbilde av to ungdomar som kunne vere kven som helst, men som er særs skarpt observert.

Anna Renolen er ein ung dramatikar ein skal merke seg. For ni år sia, berre 16 år gamal, debuterte ho med einaktaren «Dagdrømmer» på Trøndelag Teater. Det var i samband med eit prosjekt kalla «Unge dramatikere» der Trøndelag Teater og Kjernehuset ved Rita Abrahamsen inviterte ungdom mellom 13 og 19 år til å sende inn tekstskisser, og der nokre blei vald ut, fekk dramaturg- og regihjelp gjennom vinteren, og fekk presentere dramaet med profesjonelle aktørar våren etter. Etter denne unge debuten har Renolen arbeidd vidare med teksten, og i eit samarbeid med kunstnarduoen Kristinsdottir/Willyson sette Trøndelag Teater opp «Eksotisk dans» som ei heilaftans framsyning i mars 2023. Det var ei fysisk, leiken, humoristisk, litt absurd og særs velspela framsyning med mange lag. Litt seinare same året var eg på ein presentasjon Dramatikkens Hus hadde av nye scenetekstar under utvikling. Der fekk vi ei ilesesetjing av «Under sklia», ein ny tekst av Anne Renolen. Eg blei slått i bakken av kor ekte, rå og truverdig den teksten var og var spent på om han ville få eit liv på scena.

Nå har det skjedd. Brageteatret i Drammen har i regi av Kristina Kjeldsberg sett den opp, og «Under sklia» hadde premiere i oktober i fjor. Gjennom vinter og vår er den blitt spela på ulike skular i Buskerud, ganske utilgjengeleg for meg som bur i Trondheim. Men så blei den sett opp på Nationaltheatrets Amfiscene under Heddadagane, og då var eg snar til å sikre meg billett. Det angrar eg ikkje på.

Scena er ei lite platå med ei heilt tradisjonell sklie, slike det finst haugevis av på leikeplassar rundt om i landet. Det er midt på natta, og der møtest Han (Arjan Nilsen) og Ho (Stine Elverhøi Johnsen). Det vil seie, han veit at ho ofte kjem dit om natta når ho ikkje får sove, og han har gått dit og ventar i håp om å treffe henne. Dei to går på vidaregåande, i same tyskklasse, men viktigare er at dei ei tid tidlegare har hatt eit lite stemnemøte der ho kyssa han. I mellomtida har han freista å tekste henne og å ringe, men utan å kome gjennom. Så difor dette, for henne, overraskande møtet som sjølvsagt startar temmeleg kleint, og ikkje så reint lite avvisande frå hennar side. Men etter kvart losnar det litt, og vi blir kjende med to usikre ungdomar i sine mest formative år, på leiting både etter kjærleiken, nærleik og seg sjølve. Og også med eit ønske om å pule jamvel om dei slit litt med å få det til. Meir av handlinga skal eg ikkje røpe, og den er eigentleg heller ikkje så viktig, for her er det samtalen mellom dei to som er det essensielle.

Anna Renolen har skrive ein dialog som verkar særs ekte og truverdig, og det er openbert at dette er skrive av ein ung dramatikar som kjenner både sjargong og veremåte. Det er intelligent og godt observert. Ein naturleg, litt klein og keitete, men samstundes søkande og varm samtale mellom to unge. Og i Kristina Kjeldsbergs neddempa regi der det ikkje er alt for mykje fysisk spel, og der den glitrande teksten får gjere jobben, løyser Stine Elverhøi Johnsen og Arjan Nilsen oppgåvene førebiletleg. Eg trur på dei og det dei formidlar.

Framsyninga blir i hovudsak spela for ungdomsskuleelevar. Det er i denne alderen hormona rår grunnen, ein er i støypeskeia, og alle andre verkar så trygge medan ein sjølv er ganske usikker. Alt dette er godt tatt vare på. Språket er direkte, verkar ekte, dialogen er tidvis rå, og heilt uforfalska. Men samstundes møter vi to personar med stor respekt for kvarandre. For deira felles ønske om å pule blir handtert utan antyding til maktforhold, og som eit døme på god samtykkehaldning, men likevel utan å verke pedagogisk eller belærande. Korleis det går med desse to, veit vi ikkje, men det endar neppe opp med «to barn, rekkehus og Volvo». Og resultatet av stemnemøta er heilt uviktig. «Under sklia» handlar om ungdomen der og då, det er eit augneblinksbilde, og det er særs skarpt observert.

TEATER

«Bunkersen»
Teater Manu
Av: Jo Strømgren
Regi, scenografi, lyd- og lysdesign: Jo Strømgren
Maske: Hanna Lara Olafsdottir
Stemmeskodespelar: Anna Dworak
Med: Ipek D. Mehlum, Aino Hakala og Niklas Gundersen

Ved å snu opp ned på det tilvande er det ofte lettare å sjå korleis det meste heng saman.

Krig er i røynda så absurd og meiningslaust at ein ofte kjem til kort om ein skal kritisere eller omtale fenomenet i rasjonelle ordelag. Fornufta strekk ikkje til. Difor kan ein stundom nå lenger om ein også sjølv nyttar surrealisme og absurditet for å illustrere meiningsløysa. Det får vi tydeleg prov på i Teater Manus siste produksjon, «Bunkersen», som hadde premiere i Oslo under Heddadagane. I samarbeid med Jo Strømgren har dei laga ei framsyning som snur opp ned på ganske mykje utan eigentleg å misse kontakten med realismen. Og som samstundes både er særs underhaldande, og ikkje minst tankevekkjande

Vi er i ein bunker i ein eller annan dystopisk framtidssituasjon der dei høyrande er i mindretal. Det er krig, og konstellasjonane og motseiingane er ikkje heilt oversiktlege, ganske absurde, og tidvis kan det verke som om «alle kjempar mot alle». I bunkeren er Ipek (Ipek D. Mehlum) og Aino (Aino Hakala) opptekne med å lage bombar av gamle radioapparat. Som i mange krigar, er radio forbode, og når dei to plasserer ut desse forkledde bombene, er det med tydelege parallellar til dagens sprenglekamar utforma som dokker og leiketøy og som sprengjer ungar i fillebitar. Moral er eit ukjend omgrep for her gjeld berre «den gode saka».

Så med eitt kjem det ein tilsynelatande hardt skadd mannleg soldat ned i bunkeren, Han (Niklas Gundersen) pratar teiknspråk og gir seg ut for å vere på lag med dei to, men dei er noko skeptiske og mistenker at han er av dei andre. Ipek og Aino er ganske ulike. Ipek er neppe den skarpaste kniven i skuffa, for å seie det slik, men har samstundes ein rest av empati og kjensler. Medan Aino er den kalde og bereknande, men også mest avstumpa. Men dei er båe kvinner, og driftene er stundom sterkare enn det meste, så når det med eitt, i krigens keisemd og sølibat dukkar opp ein mann, oppstår det også erotiske situasjonar.

Eg skal ikkje røpe meir av handlinga, men Jo Strømgren har leika seg med alle dei motseiingane han har klart å finne på, og framsyninga er full av overraskande og artige vendingar, men heile tida med krigens absurde vondskap som eit bakteppe. Og når dei tre soldatane finn ut at dei, trass i at dei eigentleg er motstandarar, faktisk har sams interesser, blir det ein tydeleg parallell til spansk-franske Fernando Arrabals ikoniske og minst like absurde «Piquenique en campagne» frå 1959 der soldatane tek ein krigsfange og finn at han er akkurat som dei, og at krigen difor må vere ei misforståing som dei må gjere leiarane sine merksame på. Naivt og absurd, men i røynda heilt sant.

I tillegg til at «Bunkersen» er ein humoristisk kritikk av krig og vondskap, har Strømgren ved å snu verda litt på hovudet, vist at ein slik vri stundom kan gi majoritetsmenneska eit nytt perspektiv. I programmet skriv han om utfordringane som høyrande i eit teater på dei døve sine premiss, kan vere mange. Og det er noko eg har opplevd med mange av Teater Manus produksjonar. Som høyrande går eg glipp av nyansane i teiknspråket, og det heile kan verke litt overspela. Men med Jo Strømgrens fysiske teater kjem ikkje desse innvendingane i vegen, og jamvel om eg ikkje er målgruppa, får eg likevel ei fullverdig teateroppleving, sjølv om eg ikkje forstår teiknspråk.

Dei tre på scena står godt til kvarandre. Dei er tydelege i rollene, og oppi det relativt fysiske spelet finn dei også rom for finstemt og nyanserik mimikk. Og sjølv om dette i form og uttrykk er ein absurd farse, så ligg parallellane til samtida med Ukraina, Gaza og Iran så snublande nær at eg stadig grip meg i å setje låtten i halsen. Slik blir denne framsyninga ein langt sterkare kritikk av krigens absurditet enn mange realistiske dokumentarar.

INSTALLASJON

«The Pond»
Parallax & Dembacke, Rosendal Teater
Av: Parallax & Dembacke
Komponist: Parallax
Lysdesign: Evelina Dembacke
Med: Evelina Dembacke, Torstein Lavik Larsen, Are Lothe Kolbeinsen og Ulrik Ibsen Thorsrud

Gjenbruk av utrangerte gjenstandar kan skape både vakker musikk og store sanselege opplevingar.

«The Pond» er ei framsyning eg i utgangspunktet ikkje ville føle meg komfortabel med å melde, og som eg, hadde det vore for to år sia, kanskje heller ikkje hadde tatt bryet med å sjå. For sjanger, utrykk og tematikk er langt frå komfortsona mi når det gjeld å oppleve og tolke scenekunst. Men for halvtanna år sia såg eg, eller rettare, opplevde eg Gyrid Nordal Kaldestads installasjonsframsyning «Som om eg har vore her før» på Rosendal Teater, og det var ei oppleving så rik at eg den gongen berre måtte setje ord på det eg opplevde. Så når to av dei som var med Kaldestad den gongen, saman med to til, nå har laga eit verk dei har kalla «The Pond», så ville eg i alle fall sjå kva det var. Og nok ein gong er det herleg å kunne fortelje at eg har late meg forføre i ein sjanger eg langt frå er fortruleg med.

Scena er ein black box som er fylt med det som tilsynelatande verkar som skrot og gjenstandar frå alle prestegjeld. Og det er akkurat det det er. Ved hjelp av ein gjenbruksstasjon og flust med kreative idear, har dei fire laga instrument av alt mogeleg som ein til vanleg ikkje ville forbinde med musikk, eller i beste fall med lyd, men knapt nok det. Her er ei blanding av likt og ulikt, hengande keramisk flis, eit gamalt sykkelhjul, ei reiseskrivemaskin, ein rokk, nokre lause orgelpiper, og uendeleg mykje meir. Samt også nokre få tradisjonelle instrument som ein trompet, ei tromme og ein gitar, men som knapt nok blei nytta slik ein er vand med å høyre dei. Fordelt på åtte-ti stasjonar på scena, og med tre skjermar som bakteppe, formidlar tre musikarar og ein lyskunstnar eit symfonisk verk, om ein kan kalle det det, så opplevings- og assosiasjonsrikt at det berre var å late seg drive med.

Bak står improvisasjonstrioen «Parallax (Torstein Lavik Larsen, Are Lothe Kolbeinsen og Ulrik Ibsen Thorsrud) og lyskunstnaren Evelina Dembacke. Alle er kledde i overall, og dei tre musikarane beveger seg frå stasjon til stasjon og trakterer dei ulike «instrumenta». For her blir det laga musikk, – nei ikkje berre lyd, men vakker musikk, med ei reiseskrivemaskin, ein fiolinboge over eikene til eit sykkelhjul, og ein slags xylofon av keramisk flis, opphengt, og med fargeval som ein hommage til Piet Mondrian. Og det er berre ein av dei uendeleg mange assosiasjonane, tilsikta eller ikkje, som ein kan få av denne framsyninga. For alle gjenstandane som her får nytt liv, er ei reise og ei oppleving i seg sjølv.

Musikken ga sjølvsagt også eit utal assosiasjonar, for meg kanskje mest frå naturen som dropar og rennande vatn, men også så mykje meir. På bakskjermane blir det projisert lys og vakre «bilde», og undervegs flyttar Evelina Dembacke seg rundt på scena og lagar utsøkte installasjonar av ulike former for lyssetting og projisering. Og når ho leikar seg med vatn i rørsle blir det både musikk og samstemte bilde på skjermane. Det står i programmet at dette er ein improvisert reise, men det heile er så synkront og saumlaust gjennomført at eg oppfatta det meir som eit ferdig musikalsk og lyssett verk.

Kva handlar «The Pond» om? Det er uråd å seie, og det er også heilt uinteressant. For det desse fire gjorde, var å skape eit rom det var umåteleg behageleg å vere i, og der ein kunne symje av garde i rein nyting, djup kontemplasjon og draumar og oppleving. Og dei synte oss korleis alt kan bli større enn seg sjølv, og kor vakkert det som i utgangspunktet blir sett på som skrot, kan vere. Og ikkje minst kor overraskande god musikk desse gjenstandane kan skape. Heilt kvardagslege og profane ting får med eitt nytt liv og kan konkurrere med både ein Stradivarius, Fender eller Steinway, for å seie det slik. «The Pond» er ein førti minuttar lang sanseleg og opplevingsrik reise gjennom lys, lyd og musikk.

FIGURTEATER

«Bukkene Bruse begynner på skolen»
Hålogaland Teater, Scene Øst
Av: Bjørn F. Rørvik
Regi: Bård Bjørknes
Scenografi og figurdesign: Christina Lovery
Komponistar: Espen Mauno og Stian Weenås Vevik
Med: Julia Bache-Wiig, Ellen Andreassen, Trude Øines og Kristine Henriksen

Ei varm lita figurteaterframsyning om kva som skjer når Bukkene Bruse er ferdig med sommarferie og badeland, og skal ta til på skulen.

Forfattaren Bjørn F. Rørvik og illustratøren Gry Moursunds fire bildebøker om Bukkene Bruse har for lengst blitt bestseljarar og allemannseige. Den første boka, «Bukkene Bruse på badeland (2009), blei dramatisert og sett opp av Teatret Vårt i 2014, og året etter i ei ny dramatisering av Oslo Nye Teater og Riksteatret og blei ein megasuksess. Nå har Hålogaland Teater fått Bjørn F. Rørvik sjølv til å dramatisere den tredje boka i serien, «Bukkene Bruse begynner på skolen» (2017) som figurteater, og framsyninga er for lengst utseld og skal setjast opp att til hausten.

Dei tre sjarmerande bukkane, synleg dokkeført av Julia Bache-Wiig, Trude Øines og Kristine Henriksen, får ein dag brev frå rektor om at dei må begynne på skulen, og etter ein busstur til Melkebarten skule, er dei heldige og får den snille Harianne som lærar. Det er godt, for den minste bukken er smånervøs og lir av litt skulevegring, og i eit vakkert metagrep, går han ut av rolla og spør dokkeføraren, Kristine Henriksen, om ikkje ho kan hjelpe han. Det kan ho ikkje, men det går likevel bra heilt til bukkane blir tatt for å tisse på nokre blomar og blir sende til rektor. Det er alle elevars skrekk, og særs attkjenneleg. Og så syner det seg at det er trollet som er rektor. Utan å røpe meir, forstår vel dei fleste likevel korleis det går før den litt hyggelegare Fru Elgaker overtek som skulestyrar.

Bård Bjørknes har laga ei lun, triveleg og humoristisk framsyning, og med Christina Loverys fargerike scenografi og dokker er mykje av Gry Moursunds univers frå bildebøkene godt tatt vare på. Nyskriven musikk av Espen Mauno og Stian Weenås Vevik har mykje av den same humoristiske koloritten. Vi kunne nok gjerne ha sett eit troll som hadde litt meir å spele på enn berre å lage fotostatkopiar av rumpa si, men resten av menasjeriet er kostelege. Dei tre dokkeførarane gir oss truverdige og søte små bukkar, og Ellen Andreassen er høgt og lågt, og samstundes imponerande tydeleg som dokkeførar for alle dei andre figurane.

«Bukkene Bruse begynner på skolen» er blitt ei visuell, opplevingsrik og triveleg lita framsyning til stor glede for alle frå tre år og oppover.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 20. mai 2025.)

OPERA

«Fønix»
Den Norske Opera & Ballett, scene 2
Konsept, libretto og regi: Lisa Lie
Musikk: Stian Westerhus
Dirigent: César Cañon
Scenografi og kostymedesign: Maja Nilsen
Med: Lisa Lie, Kenneth Homstad, Kjersti Aas Stenby, Oddgeir Thune, Ivar Furre Aam, Íris Björk Gunnarsdóttir, Bernt Ola Volungholen samt Operakoret og musikarar frå Operaorkesteret

Operaen «Fønix» er ikkje alltid til å forstå og fatte, men baud først og fremst på ei stor musikalsk og scenisk oppleving.

Lisa Lie held fram med å sprenge grenser. Etter å ha skapt sitt heilt særeigne teaterunivers, tek ho skrittet vidare til ein annan del av scenekunsten, til operaen. Og sjølv om det er ein ny sjanger, er det på mange vis også som om ho kjem heim fordi det storslåtte, pompøse og ofte melodramatiske i operaen, for ikkje å snakke om at mykje blir spela i versalar, er uttrykksmåtar som har vore del av varemerket til Lisa Lie heilt frå dei første produksjonane hennar på Teaterhuset Avant Garden for snart 20 år sia.

Med referansar i aust og vest til både den litterære kanon og populærkulturen, er det i botn alltid det eksistensielle som det dreier seg om i Lisa Lies framsyningar. Det er liv og død, men det er også iblanda mystikk, myter, segn og ikkje minst andre dimensjonar, magi og ein god porsjon av det overnaturlege. I desse grenseområda mellom røyndom og det magisk-mytiske leikar Lie seg med absurd humor, uventa påfunn, men også med mykje innsikt. I «Blue Motell» frå 2013, som hausta Heddapris for «særleg kunstnarleg innsats», tok ho oss med til Dødsrikets venterom. I operaen «Fønix» tek vi skrittet vidare over. Det noko spesielle gravferdsbyrået «FØNIX» med motto om at livet er stutt, men det treng ikkje bli stuttare, så alle bør få ein sjanse til å stå opp att, presenterer eit ritual i fire bolkar. Og det vi får presentert på operaens scene 2 er ei litt annleis dødsmesse, men der referansane til klassikaranes mange requiem likevel er tydelege bak alle dei surrealistiske påfunna.

«Døden er ein privatsak», blir det hevda i framsyninga som samstundes gjer han til felleseige.
Døden er noko av det sikraste i tilværet, men likevel nærast ufatteleg. I Lisa Lies kaotiske landskap blir vi tatt med på å fatte det uforståelege, eller å lage litt orden i kaos, utan at eg skal påstå at det var der eg enda opp.

I denne oppsetjinga blir vi med på gravferda til ein verkeleg person, men i god tradisjon med eit skikkeleg gravøl som endar med at flagget går til topps. For her får hovudpersonen ein sjanse til å stå opp att. Og kvar dag er det ny hovudperson. Det har vore auditions på førehand der den som ville kunne få høve til å kjenne på korleis det heile ville bli. På premieren var vi med på gravferda til ei som nok i større grad kjende situasjonen og liturgien frå før, men frå forrettarens side, for hovudpersonen var faktisk ein ung sokneprest. Men ho dukkar først opp mot slutten, for før det var vi vitne til eit virvar av forteljingar, ritar, og mykje anna der Lisa Lie sjølv er Madame Melissa, seremonimeister og leiar for gravferdsselskapet. Kva dei andre på scena er, er ikkje alltid like godt å vite, men viktigast er figuren Dick, ein klovn og kommentator, framifrå gestalta av Kenneth Homstad, som kanskje meir enn nokon kjenner Lisa Lies univers. Dei fire andre utfyller det tidvis ganske absurde og litt naivistisk framførte menasjeriet. Og komponisten, Stian Westerhus, er aktivt til stades, både litt som skodespelar, men først og fremst som gitarist i samspel med og kontrast til dei mange musikarane frå operaorkesteret. Dei to operasongarane, Íris Björk Gunnarsdóttir, Bernt Ola Volungholen, representerer ein heilt naudsynt orden i dette kaoset, og blir slik viktige omdreiingspunkt. Og det trettitals store operakoret saman med orkesteret gjer at det heile blir ei mektig oppleving. Musikken til Westerhus står godt til Lies univers og tematikk, og kontrasten til den tradisjonelle operamusikken blir ikkje så stor som ein skulle tru. Tvert om.

Undervegs blir vi inviterte med på allsong av Mozarts Requiem i d-moll, og mot slutten blir vi alle inviterte opp på scena til det eg oppfattar som eit slags overgangsritual før vi vandrar ut i den lune mainatta der den nyoppståtte blir geleida ut i ein robåt og rodd ut til Hovedøya. Der skal ho få vere over natta og kjenne på korleis det var å stå opp att. Alt medan operakoret syng «Slavekoret» av Verdi, ei oppleving nesten åleine verd billetten. Og det var ikkje slutt med det, for så blei vi inviterte med på bål og gløgg på operastranda der det også var mogeleg å både bade og ta badstue.

Skulle du vere forvirra etter denne meldinga, så kan eg love deg at det var denne meldaren også. I mang ei framsyning er ofte opplevinga viktigare enn forståinga, og slik var det absolutt med denne. Eg var med på noko mektig og opplevingsrikt, fullt av humor og absurditetar, men likevel med ein underliggjande struktur som eg ikkje alltid fatta omfanget av. For meg var det meir enn tilstrekkeleg for å ha utbytte av denne himmelske lapskausen av ein opera.

«Fønix» er del av eit trepartssamarbeid mellom Den Norske Opera & Ballett, Trondheim Symfoniorkester & Opera og Bergen Nasjonale Opera, og skal etter dette framførast både i Bergen og Trondheim.

TEATER

«Spør skogen»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Nanna Bang etter ein idé av Morten Abel
Regi: Niels Erling
Scenografi og kostyme: Julian Juhlin
Musikk: Morten Abel
Arrangement: Markus Artved
Med: Amund Harboe, Nina Ellen Ødegård, Anders Dale, Matias Kuoppala, Mareike Wang, Marianne Holter, Siri Black Ndiaye og Heine Røise

Uforløyst kvardagsfilosofi er ikkje nok til å lage godt teater av Morten Abels rike songskatt.

For fem år sia sette Rogaland Teater opp «Tønes», ei framsyning bygd på songskatten til Frank «Tønes» Tønnesen. Det var med ei audmjuk tilnærming der tjue songar fekk stå på eigne bein og representere kvar si historie. Sjølv for meg, som aldri hadde høyrt noko av Tønes tidlegare, blei framsyninga ei stor oppleving.

Nå har Rogaland Teater med oppsetjinga «Spør skogen» freista å lage teater av songane til Stavangers største pop-ikon, Morten Abel. Det er blitt ein langt meir pretensiøs produksjon enn «Tønes», openbert med eit ønske om å seie noko vesentleg om kvardagen vår, livet og kjærleiken. Men trass i gode arrangement, flotte songprestasjonar og ein særs lekker og kreativ scenografi og kostymedesign, er det blitt ei sprikande og episodisk framsyning der tekstgrunnlaget er for dårleg, det meste blir retningslaust og uforløyst og songane heng i liten grad saman med tekstane som blir framførte.

Til alle tider har menneska søkt ut i naturen for å kome unna kvardag og mas i håp om å finne meininga i livet. Frå Henry David Thoreaus «Walden» (1854) til vår heimlege Erlend Loes «Doppler» (2004) har dette også vore tema i litteraturen. Slik er det og i «Spør skogen» der sju menneske, i dyreham, dreg ut i skogen for å finne ut av det heile. Alle ber dei på eit sakn eller noko som gjekk litt skeis. Framsyninga er små kvardagsfilosofiske monologar om ulike nedturar, bunde saman av Abels musikk, ofte i heilt nye og gode arrangement.

Det opnar så lovande med eit skoglandskap og dyrehabittar som i ein teikneserie. Det er både vakkert og litt annleis, og i dei pappeskeforma kostyma er det nesten uråd å bevege seg, så det meste blir også ganske komisk. Og slik skal det vere, for dette blir marknadsført som ein «desperat pop-komedie». Først ut er frosken (Mattis Kuoppala), eit dyr som openbert er både nervøs og utilpass. Det er sjarmerande og godt framført. Men når seks dyr til etter kvart skal fortelje oss om sine plagar, fobiar og nedturar, blir det både monotont og repeterande. Vel er historiene deira ulike, men tekstane er uforløyste og innhaldet blir berre små, og ofte særs føreseielege anekdotar utan å syne noka form for retning. Kva forfattaren Nanna Bang og regissøren Niels Erling har ønska med dette, anna enn å ha ei orsaking for å presentere god musikk, er vanskeleg å sjå. Og det innser dei truleg sjølve når fleire av tablåa blir avslutta med at nei, nå er det vel på tide å ta ein song. Framsyninga har mange slike metagrep, men ikkje ei særleg kresen haldning til bruken. Når skodespelarane ber sceneteknikarar om hjelp til å ta av dei hovudet på kostymet, er det artig første, og kanskje andre gongen, men ikkje heile tida.

Ensemblet består av nokre av dei beste skodespelarane ved teateret, og sjølv om fleire av dei, både med song, spel og mimikk, greier å sjarmere det lokale publikummet som sjølvsagt jubla for kjende songar, greier dei ikkje å skjule mangelen i tekstgrunnlaget. Ein rein teaterkonsert hadde nok vore langt å føretrekkje.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 10. mai 2025.)

TEATER

«Nysgjerrigper»
Teatret Vårt og Sprengt Teater, Arbeideren, Ålesund,
Av: Fride Snipsøyr Holøs, Sindre Slorafoss og Maia Lohre Køhn
Regi: Fride Snipsøyr Holøs
Scenografi og kostyme: Maria Victoria Høvring Høeg
Komponist: Fride Nøstdahl Hjelle
Med: Fride Snipsøyr Holøs, Anna Haaland og Maia Lohre Køhn

Ei opplevingsrik framsyning som gir mat til undringa hjå dei minste.

Ikkje på noko tidspunkt i livet er menneska meir nyfikne og hungrige på kunnskap enn i dei første leveåra. Dette kan det vere godt å ha i bakhovudet når ein skal lage teater for dei aller minste, og det er truleg slik barneteateravdelinga til Teatret Vårt og frigruppa Sprengt Teater har tenkt med oppsetjinga «Nysgjerrigper». For her er undring og oppleving langt viktigare enn sjølve forteljinga, jamvel om ho også er tydeleg til stades.

Framsyninga tek i røynda til ein time i forkant då dei minste får tilgang til ein verkstad der dei kan lage fargerike og kreative sommarfuglvenger til å ha på seg. Utan at dei forstår det, blir dei med dette førte inn i det universet som framsyninga handlar om. Det er vår, knoppar brest og nytt liv vinn fram. Ein sommarfugl (Fride Snipsøyr Holøs) er vår guide og flyg lågt over publikum, før ho oppdagar eit par rare skapnadar på scena. Eit rør, som kan vere ein puppe eller ei åme, tek gradvis til å springe ut, og det same skjer med ein annan uformeleg klump. Så syner det seg at dei er det vår guide kallar eit frø og ei ert (Anna Haaland og Maia Lohre Køhn). Dei to tek til å utforske kvarandre, nitid gransking av hender, føter, tær, akkurat slik ungar gjer, og det oppstår både artige og vakre tablå, og openbert stor grad av attkjenning for dei unge i salen.

Men framleis er dei to berre eit frø og ei ert, og båe like einsfarga lysegrøne og anonyme. Før dei like gradvis og nennsamt tek til å felle delar av kleda, eller ytterhuda. Og etter metamorfosen blir dei to særs fargerike små vesen, og båe med venger, – akkurat som ungane.

Denne produksjonen er eit samarbeid mellom frigruppa Sprengt Teater og Teatret Vårt, og er arbeidd fram frå ein idé av Fride Snipsøyr Holøs som også har regi og rolla som sommarfugl. På regisida har ho hatt god hjelp av Toril Solvang-Kayiambakis. «Nysgjerrigper» er sjølvsagt ikkje revolusjonerande scenekunst, men ei upretensiøs og opplevingsrik lita framsyning som snakkar rett til målgruppa, og som openbert treff henne. Det var kommentarane og stemninga i salen tydeleg prov på. Med varsamt tonefølgje komponert av Fride Nøstdahl Hjelle, og dei fargerike og kreative gevantane til kostymedesignaren Maria Victoria Høvring Høeg, blei det heile også ei lita audiovisuell oppleving. Meir skal det ofte ikkje til.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 6. mai 2025.)

TEATER

«Mennesket og Maskinen»
Nye Hjorten Teater, hovudscena
Av: Inga Strümke, Siri Løkholm Ramberg og Bones/Havdal/Løseth
Regi: Mads Bones
Scenografi og lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Koreografi: Sindre Sten Vik, Kajsa Jacobsen og Sigyn Åsa Sætereng
Komposisjon/lyddesign: Vegard Lien Bjerkan og Erlend Solli Aune
Med: Inga Strümke, Sindre Sten Vik, Emil Olafsson og Kajsa Jacobsen

«Mennesket og Maskinen» er eit døme på at teater kan vere lengt meir enn det vi tradisjonelt trur det er.

Det er omskiftelege tider og demokratiet står i fleire land under press. Eitt av dei beste våpena mot denne utviklinga er kunnskap og ei opplyst ålmente. Men i dag må fakta kjempe mot overtru og falske nyhende. I denne sivilisasjonskampen der alt skal vere så lett tilgjengeleg, og konsentrasjon og fordjuping er på vikande front, er det viktig med gode kunnskapsformidlarar. Her heime har vi heldigvis fleire av dei, som Dag O. Hessen, Anne Sverdrup-Thygeson og ikkje minst Inga Strümke. Men kan folkeopplysinga finne andre og betre former enn berre sakprosabøker og reine føredrag? Dette har Nye Hjorten Teater i Trondheim spurt seg. Og med framsyninga «Mennesket og Maskinen» syner dei at det er mogeleg å lage det dei sjølve kallar populærvitskapeleg folketeater.

Sjangeren er ikkje ny, og lett dramatisert folkeopplysing er mykje brukt på TV. På teater er det derimot ikkje så vanleg, sjølv om det såkalla dokumentariske teateret er i same familie. Men i mellomkrigstida, i det klassiske folketeaterets stordomstid, var det nok tillaup. Symptomatisk er det difor at framsyninga på Nye Hjorten har lånt tittelen «Mennesket og Maskinen» frå første band av ingeniøren, dramatikaren, forfattaren og ikkje minst folkeopplysaren Georg Brockmanns trilogi frå 1937. Det spesielle ved Nye Hjortens framsyning er difor først og fremst at ho revitaliserer sjangeren.

Inga Strümke (f. 1989), til dagleg forskar ved NTNU, er ein av landets fremste ekspertar på KI (kunstig intelligens), og i tillegg ein særs dyktig formidlar. Boka «Maskiner som tenker» frå 2023 greidde å gjere KI tilgjengeleg for dei fleste, og fekk høgst fortent Bragepris for beste sakprosabok. Nå har ho, saman med dramaturgen Siri Løkholm Ramberg og teatersjefen og regissøren Mads Bones, skrive eit fornøyeleg, underhaldande og kunnskapsrikt stykke teater om KI, og der ho sjølv spelar hovudrolla, – som seg sjølv.

Regissør Mads Bones har latt kunnskapen stå i sentrum og laga ei rein og vakker framsyning som ved eit samspel av formidling, humor, dans og audiovisuelle effektar gjer dette til også ei multimedial oppleving. På teaterets hovudscene startar det med eit nydeleg lyssett tablå der Strümke og skodespelaren Emil Olafsson syng «Point of No Return» frå «The Phantom of the Opera». Dermed er situasjonen sett før Strümke tek til med opplysingsprosjektet. Med entusiasme og innsikt tek ho oss gjennom vitskapshistoria det siste halve årtusenet, til menneskas ønske om å skape robotar og tenkande vesen, om humbug og juks, katastrofale feil, avgrensingar, regulering og om dei siste par åras enorme vekst og utbreiing av KI. Ho fortel og forklarar om nevrale nettverk, grammatikken i det heile, på eit vis som verkar forståeleg jamvel om det for dei fleste av oss likevel ikkje er heilt til å forstå. Det er folkeopplysing på høgt nivå samstundes som det er særs underhaldande.

Sjølv om Inga Strümke er ein uvanleg dyktig formidlar, full av anekdotar og sjølvironi, kunne dette fort blitt litt mykje føredrag om det ikkje var for sparringa med skodespelaren Emil Olafsson som kommenterer, utfordrar, vitsar og speler ulike folk og figurar. Strümke er ikkje skodespelar, men dette er stoff ho kjenner godt og er fortruleg med. Likevel er det eit langt skritt frå førelesing til teater. Men ho får vere seg sjølv, er naturleg, litt leikande og med god hjelp av Olafsson kjem ho overraskande godt frå «rolletolkinga».

Scenografien til Ingrid Skanke Høsøien er berre ein enkel svart boks som kan illudere datamaskinens indre full av uforståelege binære operasjonar, men som også er eit møbel som blir nytta til mykje anna. For først og fremst er Høsøiens scenografi skapt av ein utsøkt, kreativ og delikat lysdesign der lyset hennar faktisk greier å illudere dei nevrale nettverka som er heilt grunnleggjande for KI. Saman med musikken og lyddesignen til Vegard Lien Bjerkan og Erlend Solli Aune gjer dette at framsyninga også blir ei vakker audiovisuell oppleving. Og like avgjerande for resultatet er koreografien og dei to dansarane. Sindre Sten Vik illuderer dei mange ulike maskinane og Kajsa Jacobsen representerer «deepfake» i eit overraskande dansetablå som eg av røpealarm-grunnar ikkje skal seie meir om. «Mennesket og Maskinen» er eit framifrå døme på at teater kan vere lengt meir enn det vi tradisjonelt trur det er.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 29. april 2025.)