Archive for august, 2018

Parallelle historier

søndag, august 26th, 2018

TEATER

AURORA BOREALIS: På forbløffande enkelt vis tryllar Trond Peter Stamsø Munch fram eit pulserande nordlys, på same vis som han lagar eit utal særs illustrerande lydeffektar. FOTO: MARTN EILERTSEN

«Tidens korthet»
Trøndelag Teater, Teaterkjellaren
Av Lars Saabye Christensen – i samarbeid med Egill Pàlsson, Tale Næss og Trond Peter Stamsø Munch
Regi: Egill Pàlsson
Musikk: Hildur Guðnadóttir:
Med: Trond Peter Stamsø Munch

Eit personleg og intenst forteljarteater om ei firehundreår gamal historie som også grip inn i forteljarens eige liv og dagen i dag.

Som ung gut i Tromsø, fann Trond Peter Stamsø Munch ein dag Thorkild Hansens biografi «Jens Munk» i bokhylla, og undra seg på at namnet var skrive feil. Faren til Trond Peter heitte Jens Munch, og hadde ikkje noko med den andre Jens å gjere, men slik var nyfikna til Trond Peter vakt, og rundt førti år seinare er det, med hjelp av forfattar Lars Saabye Christensen, regissør Egill Pàlsson og dramaturg (og kone) Tale Næss, blitt teater av det heile. Framsyninga er ein samarbeidsproduksjon med Hålogaland Teater, og hadde urpremiere under festspela i Nord-Norge i juni i år, og etter berre ei framsyning i Harstad, er ho nå sett opp i teaterkjellaren på Trøndelag Teater der ho skal visast i to veker framover.

Jens Munk var født i Barbu ved Arendal i 1579 som «uekte son» av adelsmannen Erik Munk som seks år etter blei fengsla for «horeriet», og som døydde i fengselet. Jens reiste til sjøs alt som 12-åring, steig raskt i gradane og gjorde ganske stor karriere. I mai 1619 la han ut frå København med fregatten «Enhjørningen» og jakta «Lamprenen» og ei besetning på 67 mann. På oppdrag frå Christian IV skulle dei finne Nordvestpassasjen, snarvegen til Kina. Så viss på at dette skulle lukkast var han, at mannskapet ikkje hadde med seg klede for den arktiske vinteren. Når vinteren kom ville dei alt vere i Kina, meinte han. Slik gjekk det sjølvsagt ikkje, dei måtte overvintre i Hudson Bay, ein plass Jens Munk kalla Munkehavn, og vinteren var hard. Då våren kom, var 64 avlidne, og det såg stygt ut også for kapteinen. Men på mirakuløst vis greidde han seg, og saman med dei to andre overlevande segla dei jakta «Lamprenen» på minst like mirakuløst vis heimover. Og under over alle under nådde dei Bergen og etter kvart København hausten 1620 der dei langt frå blei møtte som heltar, men tvert om fengsla for å ha øydelagd kongens eigedom. Fire år seinare skreiv Munk ei bok om reisa. Så blei det ganske stille om han før den danske forfattaren Thorkild Hansen i 1965 skreiv biografi om Jens Munk, og boka blei omsett til norsk i 1976.

Denne boka er det altså ungguten Trond Peter Stamsø Munch blei fascinert av, og som saman med innvovne historier om dagens Arktis og ikkje minst om faren, den legendariske og namngjetne fyrste fylkeskonservatoren i Troms, Jens Storm Munch (1927 – 2008) er blitt eit intenst og gripande forteljarteater der scenografien er fantastiske lydkulisser laga i sanntid der og då.
Publikum blir utstyrte med hovudtelefonar, og på scena er det stort sett berre Trond Peter Stamsø Munch, eit miksebord, og diverse enkle remediar som kan lage lydar. Vi får instruksjon om bruk av headsetta, og om at dei på signal skal takast av og på, og så er vi i gang. Munch fortel historia kronologisk frå si eiga oppdaging av Hansens biografi, ungdomens fascinasjon for seglskuter og forholdet til faren før han tek fatt på den eigentlege biografien, men heile tida med innvovne og ganske saumlause avstikkarar til nåtida og til hans eigen far.

Scena er så godt som nake, berre ein torso som kan illudere sjøkapteinen, miksebordet og nokre kasser til å lage lyd av. For dette er sceneversjonen av høyrespel og radioteater. Hildur Guðnadóttir gir godt tonefølgje på cello, men utanom det, blir alt laga av Munch der og då. Ved å dunke med kassar, blåse i mikrofonen, rasle med papir, og meir til, samstundes som han samplar både eigen tale og lydane, skapar han eit univers der vi kjenner vind, kulde og håpløysa på kroppen. Eit par visuelle effektar er også med, slik som røykkanonen som gir oss eit skoddehav der det er umogeleg å navigere, også fordi området er rett over den magnetiske nordpolen. Og den enkle men fantastiske illusjonen av nordlyset som han skapar med ein lyskastar og ein rull cellofan!

Framsyninga er sjølvsagt først og fremst forteljarteater. Og med fleire gode og parallelle historier der hovudforteljinga også er særs dramatisk, blir det ei sterk og særs gripande oppsetjing. Men ettersom Munch nyttar så mange målande effektar (utan at dette er i nærleiken av effektmakeri), blir det ei historie med mange lag, og også ganske personleg. Særleg er dødskampen til Jens Munk i nokre junidagar i 1620 så sterkt formidla at eg var overtydd om at no var det slutt. Men det var det altså ikkje. Om eg skal trekkje fram ei lita innvending, må det vere at i denne sekvensen var det også fletta inn litt om Erik Munks svik då han ikkje gifta seg med mora til Jens. Dette blir framstilt som ei slags arvesynd for den døyande Jens, og det blei for denne meldaren litt søkt.

Lars Saabye Christensen har skrive ein diktsyklus inspirert av biografien om Jens Munk, men den endelege sceneteksten er eit samarbeid mellom fleire, der Trond Peter Stamsø Munch openbert har ein stor eigardel, for her var mange små personlege, og ikkje minst oppdaterte historier, anekdotar som faktisk kan endre seg frå dag til dag. Regien er ved Egill Pàlsson, og det skal etter det eg får opplyst, vere fyrste regioppgåva hans i Norge. Han har laga eit særs tett forteljarteater som stort sett greier å halde oppe intensiteten i dei nitti minutta dette varer. Kor mye som er god personinstruksjon og kva som er god framføring, er uråd å seie for meg, men det viktige for publikum er det framifrå resultatet.

«Tidens korthet» er, trass enkle middel, blitt ei særs mangefasettert framsyning med mange lag, og der vi på fascinerande vis blir tatt firehundre år attende samstundes som vi får både ei personleg og parallell historie frå forteljaren, og ikkje minst anekdotiske sprang til dagens Arktis, klimaendringar og endra vilkår både for storpolitikken og skipstrafikken. «Gud er gjerrig og djevelen generøs» seier Jens Munk i dødskampen i junidagane 1620. Dette er ei framsyning som er gjerrig på utstyret, men særs generøs på formidlinga.

Hybris vs. ansvar

søndag, august 5th, 2018

TEATER

TRUVERDIG: Jakob Oftebro gir oss ein Peer som ein nokså vanleg gut, berre full av hybris og utan særleg evne til å ta ansvar. FOTO: AMUND GRIMSTAD

«Peer Gynt»
Peer Gynt ved Gålåvatnet
Av Henrik Ibsen
Bearbeidd av Njål Helge Mjøs
Regi: Sigrid Strøm Reibo
Musikk: Edvard Grieg/Simon Revholt/Sjur Miljeteig
Musikalsk ansvarleg: Simon Revholt
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Gjermund Andresen og Helena Andersson
Koreografi: Oleg Glushkov
Lysdesign: Øyvind Wangensteen
Lyddesign Simen Scharning
Med: Jakob Oftebro, Nils Ole Oftebro, Marianne Nielsen, Jan Sælid, Nina Ellen Ødegård, Mari Strand Ferstad, Anne Krigsvoll, Anders Dale, Preben Hodneland m. fl.

I Sigrid Strøm Reibos tydelege og moderniserte versjon av «Peer Gynt», er vi tilbake til Henrik Ibsens treffsikre kritikk av norsk overmot. Det er både modig og godt gjort i ei setting der det er særleg freistande å spele på det nasjonalromantiske.

Det har vore spela «Peer Gynt» ved Gålåvatnet sia 1989, dei første 25 åra i regi av Svein Sturla Hungnes, så nokre år med Erik Ulfsby som instruktør før Sigrid Strøm Reibo overtok i fjor. Eg må vedgå at eg, etter å ha sett Hungnes’ og Ulfsbys versjonar, hadde eit ganske anstrengt forhold til oppsetjingane ved Gålåvatnet. Rett nok melde eg framsyninga i 2007, og sjølv om eg la fram ein del skepsis, var eg vel i hovudsak positiv. Eg konkluderte med at oppsetjinga fort kunne bli seg sjølv nok, at ho førebels balanserte på rett side, men at det var lite som skulle til før det blei eit ritual og stivna teater. I ettertidas litt klårare ljos, og etter å ha sett Ulfsbys produksjon i 2015 der han tok det spektakulære og showprega til nye høgder, ser eg nok at eg var i snillaste laget i meldinga mi i 2007. Dei balanserte ikkje på rett side, tvert om. «Peer Gynt ved Gålåvatnet» var under desse to regissørane først og fremst eit spektakulært show, eit folkloristisk oppkok med haugevis av publikumsfrieri og relativt meiningslause effektar samt ein god dose nasjonalromantikk. Det var diverre lite att av Ibsens ganske ramsalte kritikk av nordmannen og hans overmot, og det vesle som var, drukna fort i alle effektane.

Så eg hadde i stor grad avskrive produksjonen som lite interessant utifrå eit scenekunstperspektiv. I fjor overtok Sigrid Strøm Reibo regien, og sjølv om eg året før hadde late meg verkeleg forføre av hennar oppsetjing av «Orlando» på Rogaland Teater, gjekk det ikkje fram av dei teatermeldingane eg las, at det det var gjort revolusjonerande endringar på Gålå. Men tidlegare i sommar lét eg meg likevel overtale til å sjå framsyninga, som i år er Reibos andre og siste sesong. Og eg må berre vedgå med ein gong at fredagens premiere var noko heilt anna. Dette var ei tolking av Peer som kan forsvare plassen blant dei beste eg har sett.

Reibo gir oss ein Peer som vi følgjer frå oppvekst i Fron på sekstitalet, gjennom åttiåras jappetid og fram til i dag. Som bakteppe har ho stadens temmeleg mislykka forsøk på å byggje fornøyingsparken Gyntiana, ein metafor for Peers mange storslagne prosjekt som det aldri blir noko av. Akkurat dette bakteppet er kanskje litt søkt, men å ta historia fram til dei siste seksti åra, er særs vellukka, og kan på mange vis minne om Catrine Telles legendariske oppsetjing av Peer Gynt i eit vegkryss på sekstitalet slik det blei framført på Trøndelag Teater hausten 2000.

Oppsetjinga er relativt teksttru, og følgjer i stor grad den kronologiske handlinga. Mye er stroke, men av dei større scenene er det berre skipbrotet som er borte, og det gjer ikkje noko for korkje handling, dramaturgi eller tematikk. Jakob Oftebro er ein kaut, skrytande, og sjølvsagt særs sjarmerande Peer, men kanskje ikkje fullt så brautande som han ofte blir framstilt. Det gjer at han blir meir nedpå, og slik sett lettare å identifisere seg med. Peer er eigentleg ganske vanleg, korkje helt eller skurk, korkje særleg vond eller god, – han er berre full av overmot og prosjektmakeri, men fri for ansvar og evne til å gjennomføre det han set seg føre. Jakob Oftebro leverer ei solid, truverdig og leiken tolking, og fell aldri for freistinga til publikumsfrieri. Det er reint og stramt framført, og gjennom ei slags dobbeleksponering der Nils Ole Oftebro som den gamle Peer i samspel med den unge møter to tilsvarande utgåver av Anitra, glir framsyninga saumlaust over i finalen der den gamle møter seg sjølv og ser attende på levd liv både gjennom møte med knappestøyparen (Anne Krigsvoll) og prestens tale (Marianne Nielsen). For ikkje å snakke om ettermælet hans som Aslak Smed (Anders Dale) og Mads Moen (Preben Hodneland) leverer, før det avsluttar med eit symbolsk møte med Solveig (Mari Strand Ferstad) der hennar til vanleg ganske uforståelege venting faktisk kan representere ein motsats til Peer. Ho satsa på kjærleiken og stod ved valet sitt medan han sprang frå alt som kunne lukte av ansvar. Slik greier Reibo å snu Solveig-rolla frå det ganske kleine sett i eit kjønnsperspektiv, til å bli eit spørsmål om å ta ansvar.

FORFØRING: Peer lèt seg lett forføre av den grønkledde (Nina Ellen Ødegård). FOTO: AMUND GRIMSTAD

Her er mange einskildscener å framheve, men eg vel å dvele ved to. Peers møte med den grønkledde og reisa hans til Dovregubbens hall er blitt ei lita framsyning i framsyninga både fordi vi her fekk illustrerande døme på alt det gode ved denne produksjonen slik som fantastiske kostyme, eit utal statistar som openbert har fått uvanleg god personinstruksjon og det burleske ved Peers liv, men først og fremst fordi Reibos casting verkeleg er på øvste hylle. Jan Sælid som Dovregubben og Nina Ellen Ødegård som den grønkledde er båe overtydande, infame og også ganske underhaldande. Ødegårds tolking er også eit døme på at Reibo har vore medvite på kva ho vil med kjønnsperspektivet og kvinnerollene i oppsetjinga. Kanskje er det også difor presten denne gongen er ei kvinne? Prestens (Marianne Nielsen) tale er etter mitt syn ei av dei viktigaste scenene i «Peer Gynt». Der mye anna blir framført med ein god porsjon halloi, er dette lågmælt og skore til beinet, og ein verkeleg augeopnar for Peer. Framsyninga blir i år presentert ein time seinare enn vanleg, og slik fekk vi prestens tale i eit nake og nesten mørkt landskap med ein dyster og mørk himmel der både Peer, presten og gravferdsfolka berre blir silhuettar mot nattehimmelen. Det er dystert, sjølvsagt vakkert og skilsetjande, men først og fremst ei uvanleg tydeleg framføring av det eg oppfattar som eitt av Ibsens credo.

«Peer Gynt» blir ofte sett opp i ei nasjonalromantisk påkleding, og mye av skulda for dette må nok tilskrivast Edvard Grieg. Musikken hans er sjølvsagt vakker, men står ofte litt i motstrid til Ibsens tema. Nokre regissørar har løyst dette ved å skrive ny musikk, men Reibo har i staden late Sjur Miljeteig og Simon Revholt herje litt med Grieg og lage arrangement som står betre til handlinga. Det har vore særs vellukka. «I Dovregubbens hall» framført med sprø trompet, «Solveigs song» så mollstemd som det går, og «Morgonstemning» framført på engelsk i eit litt kitschy og nærast sjølvironisk arrangement som gjer det nesten umogeleg å kjenne att originalmelodien, nydeleg framført av Preben Hodneland på taket av ei campingvogn midt i ei jappetid då ingen tok ansvar.

JAPPETID: Peers storslagne prosjekt illustrert som eit kitschy jappelandskap der ansvar er eit framandord. FOTO: AMUND GRIMSTAD

Gålåvatnet og det naturlege amfiet ned mot det, er sin eigen scenografi, og med unnatak av utanlands-scenene (som ofte blir tona ned), er det ikkje mye ein treng å gjere. Men medan tidlegare produksjonar har pøst på med effektar, gags, merkelege påhitt og mye staffasje, har Gjermund Andresen vore langt meir forsiktig. Det gjer sjølvsagt at Ibsens tekst får større rom, men også at det Andresen faktisk nyttar, blir meir effektfullt. Og medan tidlegare produksjonar har laga tivoli og sirkus og ført inn småfly og segways som det ikkje finst noka naturleg forklaring for å nytte, er det også mange spektakulære opptrinn i denne framsyninga. Men dei er forståelege og står på solid grunn slik som mopedkøyring i eit sekstitals bygdebryllaup, og lastebil som hentar Mor Åses (Marianne Nielsen) få eigedelar etter utpanting, for ikkje å snakke om det infernoet som blir presentert ved scena i møte med dårekista og Begriffenfeldt (Preben Hodneland).

LYSDESIGN: Øyvind Wangensteen har vore ein trollmann med lys i eit uvanleg godt samspel mellom kunstlys og naturens eiga lyssetting. FOTO: AMUND GRIMSTAD

Å presentere utandørs oppsetjingar byr på store, og ikkje minst andre tekniske problem enn i ein teatersal. Lydkøyringa er eitt, og på premieren fredag var ikkje alt heilt på stell då myggane fell ut av og til, og det var problem med interferens mellom fleire myggar. Slikt går seg nok til, men i ei oppsetjing med så mye og god tekst er det viktig at alt kjem fram. Lyssetjinga er ei anna utfordring, og her må eg verkeleg gje ros til Øyvind Wangensteen for eit uvanleg dyktig samspel mellom kunstlys og naturens eige. Det blei skapt stemningar som var som vakre måleri, og særleg avslutningsscenene der jorda skifta farge i eit nydeleg samspel med den dramatiske nattehimmelen var imponerande.

«Peer Gynt» blir ofte omtala som Norges nasjonalepos. I så fall er vi ein nasjon av sjølvpiskarar. Det er sjølvsagt langt frå sanninga. Det går ei strak line frå Peers hybris til Gro Harlem Brundtlands «Det er typisk norsk å være god». Det er overmot og ikkje sjølvpisking som er kjennemerket vårt, og det er sjølvsagt dette Ibsen tek opp i «Peer Gynt». Men som alle store litterære samfunnsrefsarar, er også Ibsen blitt ufarleggjort og avpolitisert. Det er ein lagnad han deler med mange, for også her går det ei strak line gjennom historia, frå Henrik Wergeland via Ibsen, Nordahl Grieg og til Alf Prøysen, for å nemne nokre. Då er det godt at Sigrid Strøm Reibo held fram Peer som den han var. Det er ei både tydeleg og modernisert tolking der det er lett å sjå at Ibsens kritikk råkar minst like treffsikkert i dag som for 150 år sia.

 

Når alt går gale

onsdag, august 1st, 2018

TEATER

FORSONING: Capulet og Montague eller Sør- og Nord-Trøndelag i ekteskapleg harmoni. Men kva lurer bak neste sving? FOTO: AMUND GRIMSTAD

Trønderfår – sammen i flokk»
Rabarbrateateret, Rabarbraparken, Bakklandet
Av Thorunn Wikdahl
Regi: Thorunn Wikdahl
Komponist og musikar: Egil Strand Wikdahl
Scenografi: Marie Löwendahl
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Koreografi: Susann Edvardsen
Med: Eva Næss, Kathrine Strugstad, Espen Anthun Børø, Steffen André Fagerbakk, Sindre J. Karlsholm, Ingvild Meland, Ibrahim Fazlic, Vigdis Knudsen Moe, Ingrid Lode, Stian Hovland Pedersen, Egil Strand Wikdahl og Elise Kvam Thesen.

Etter ei alt for omstendeleg innleiing fekk omsider Rabarbrateateret kome tilbake til røtene i andre akt og syne kor artig hjelpelaus og uhøgtideleg herjing med klassikarane kan vere.

Rabarbrateateret er eit uvanleg upretensiøst og lite sjølvhøgtideleg teaterlag som har gjort det til tradisjon å lage bakgardsteater på Bakklandet rundt olsok. Det er ikkje noka uttalt målsetjing, men eg har dei mistenkt for å lage skikkeleg rølpeteater litt i opposisjon mot ein del av det noko meir pompøse som finn stad på Stiklestad og rundt Nidarosdomen i desse dagane. For det er nettopp det hemningslause og tidvis ganske spinnville som har gjort ein del av desse oppsetjingane så sjarmerande. Særleg vann dei nok eit stort publikum for nokre år sia då dei herja som villast med William Shakespeares tekstar. I fjor freista dei å skrive noko sjølv, ei kortreist historie om kampen for å bevare Bakklandet, men det blei ikkje like vellukka. I år er det også ei sjølvlaga historie, men med sterke islett av den gamle herjinga med Shakespeare, og i den grad prosjektet kjem i hamn i år, skuldast nok det mest delane der dei lener seg på gamle William.

Dei siste par åra har vore prega av kommune- og fylkessamanslåingar over ei låg sko, og siste ord er neppe sagt i denne striden. Mange tvangsekteskap er det blitt, men i Midt-Norge har det gått relativt roleg for seg då Nord- og Sør-Trøndelag fann kvarandre og gifta seg for eit halvår sia. Om det var ekte kjærleik er kanskje noko uvisst, men det var langt frå så arrangert som det vestlendingane og folka rundt Oslofjorden opplever. Thorunn Wikdahl har skrive ein romantisk parafrase over dette, og sjølv om mange for lengst har vore innom temaet, er det vel første gongen det er blitt teater av det.

Fylkeskommunen (som er blitt eit komisk ord i seg sjølv etter Bård Tufte Johansens mange parodiar) var vel faktisk oppdragsgjevar for den etter kvart kjempepopulære musikkvideoen «Trønder» frå juni i år. Dermed var det vel berre rett og rimeleg at ein representant frå det nye fylket ville ha eit skodespel for å få også scenekunsten til å markere samanslåinga. Slik opnar denne teaterframsyninga, og den lett oppglødde regissøren, som ser for seg rikeleg med offentlege midlar, tar på seg oppdraget jamvel om det skal vere presentabelt på berre ein månad. (!) Audition blir halden, og her er det verkeleg sosialdemokratisk teater ettersom alle skal med uakta kor hjelpelause dei er på scena. Vi får presentert eit produksjonsteam med store indre konfliktar og rivaliseringar, og ein gjeng skodespelarar med sjølvbilde i fullstendig utakt med eigen kompetanse. Og dei som må lite på offentlege middel, veit at det som oftast kan bli budsjettkutt, og kanskje særleg når det gjeld kulturelle føremål. Slik også her.

Alt dette kunne ha skjedd, kanskje ikkje alt på ein gong, men trass i at det meste er karikert, vil nok dei fleste kunne kjenne att ganske mye. Så her er masse å ta tak i og lage god situasjonskomikk av. Men humor er ikkje lett, og første akt i denne framsyninga er ei langdryg affære der lite skjer og der dei gode replikkane og poenga blir erstatta av grovt overspel. Unnataket er Ibrahim Fazlic som kanskje ikkje seier så mye, men flørtar hemningslaust med publikum og som har eit kroppsspråk og ein diskret mimikk som reddar det heile, nettopp fordi han er milevis frå å overspele.

BALKONGSCENA: Kanskje meir Verdal enn Verona? FOTO: AMUND GRIMSTAD

Etter første akt, var det med bange kjensler eg benka meg att etter pause, men nå var dei offentlege tilskota borte og ensemblet måtte berge seg på eigen hand og syne kva dei hadde fått til, – eller ikkje fekk til, for å seie det slik. Etter famlande prøver var dei nå endeleg kome til premiere, uakta kor uferdige dei var. Og så opplevde vi at framsyninga faktisk både tok av og nærma seg gamle Shakespearehøgder. Det skuldast i hovudsak at oppsetjinga forlét det litt traurige narrativet, og i staden presenterte historia om samanslåinga av trønderfylka som ein parafrase over Romeo og Julie. At samanlikninga er litt søkt både med tanke på fiendskap og forbode kjærleik, og på at ekteskapet for dei to unge elskande ikkje var særleg levedyktig, er heilt uvesentleg. For her fekk Rabarbrateateret leike seg med pompøst overspel, snuble i både replikkar og eiga hjelpeløyse og syne kor mye god situasjonskomikk det kan kome ut av upretensiøst rølpeteater der alt, og litt til, går gale, og der til og med seaking-helikoptra frå redningstenesta fekk vesentlege statistroller.