PÅ FILETEN: Jentan på fileten kan både danse og drøyme. FOTO: BJØRN LEIRVIK
«Ei hand å holde i» Nordland Teater, Mo i Rana Av Stig Bang Etter songar av Trygve Hoff Tilarbeiding og regi: Erik Schøyen Musikalske arrangement: Håvard Lund Scenografi: Eirik B. Torsethaugen og Erik Schøyen Koreografi: Belinda Braza Musikalsk leiar: Tor-Petter Aanes Med: Richard Olsen, Emilie Tverbak, Linda Mathisen, Julie Sofie Reite, Stein Elvestad, Kristoffer Hjulstad, Marte Hansen, Mona Jacobsen og Sven Henriksen.
Ei upretensiøs og sjarmerande reise i viseskatten etter Trygve Hoff.
Nordland Teater fyller 40 år, og feirar det med ein hyllest til landsdelens store visediktar, Trygve Hoff (1938-1987) som trass i at han døydde alt for ung, har lagt att ein rikhaldig, og ikkje minst særs populær viseskatt. Stig Bang har samla ei rekkje både kjende og mindre kjende songar, sett dei saman, og med minimalt med verbale innslag, laga ein kabaret utan noka eigentleg forteljing. I Erik Schøyens tilarbeiding og varsame regi er det i staden blitt ein kjærleiksfylt reise i landsdelen og alle dei vanlege menneska som Hoff skildra så innsiktsfullt og varmt.
Schøyen tek oss 40 år attende til tida då Nordland Teater blei skipa der vi med bakgrunn i Trygve Hoffs viser får ei rekkje tidsriktige tablå frå det mangefasetterte folkelivet i landsdelen. Det er kamp mot utbygginga av Alta/Kautokeino-vassdraget og eit ungt par etablerer seg medan eit anna går frå kvarandre. Og her er sjølvsagt heile menasjeriet til Trygve Hoff, – både «jentan på fileten», sesongarbeidarar, dei som går langs brøytekanten, drøymarane, dei elskande i snøen og alle dei andre folka som «e så bra». I staden for å lage ein potpurri av musikalske svisker, har Håvard Lund gitt nokre av dei mest kjende songane nye og langt sårare eller mollstemde arrangement.
Sjølv om tekstane er framifrå og Hoffs viser står på eigne bein, sakna eg etter kvart ein tydelegare raud tråd, eller freistnad på eit narrativ. Men trass i dette, er det likevel blitt ei sjarmerande og upretensiøs framsyning der eit samkøyrd ensemble med overtydande songprestasjonar gir Nordlands teaterpublikum ei varmande førtiårsgåve.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. januar 2020.)
Klassekampen held seg med heile sju teatermeldarar som i løpet av 2019 har meld meir enn hundre teaterframsyningar frå heile landet. Vis meg den dagsavisa som kan skilte med noko liknande. Eg er stolt over å få vere med på dette laget saman med dei røynde, kompetente og kunnskapsrike meldarane IdaLou Larsen, Julie Rongved Amundsen, Frøydis Århus, Karl Kristian Bekeng, Victoria Kielland, og Charlotte Myrbråten (som nå er gått til BT, men som er erstatta av den både dyktige og ikkje minst særs skriveføre Sandra Lillebø). For eit lag! På årets nest siste dag har vi sju freista å gjere opp status over teateråret 2019. Før om åra la vi fram kvar vår topp-tre-liste, men ettersom vi nå er så mange, fekk vi ikkje plass til meir enn kvar vår favoritt. Difor nyttar eg høvet til å trekkje fram nokre fleire av dei framsyningane som eg har vurdert.
Sjølv har eg sett rundt hundre framsyningar over heile landet (og fjorten i Danmark) det siste året, og eg har skrive seksti meldingar, og førti av dei i Klassekampen. Årets vinnar, som eg også skriv om i dagens avis, var enkel å kåre. «Scener fra et ekteskap», den snart femti år gamle ikoniske TV-serien til Ingmar Bergman, nå i Kjersti Horns regi på Rogaland Teater, var ein sjølvsagt vinnar. Ikkje berre fordi Bergmans tekst er særs god, men fordi både dramatisering, modernisering, scenografi og spel drog i same retning. Arne Lygre er ein av landets fremste dramatikarar og kjenner scenekunsten ut og inn. Han har omsett Bergmans tekst, tilarbeidd og modernisert han, fjerna alt uvesentleg og skrive ein tekst som er både munnleg og naturleg i 2019. Kjersti Horn har laga kjenslevart sakte-teater, og i særs godt samarbeid med scenograf Sven Haraldsson har ho greidd å få fram både distanse og ubehageleg nærheit til den etter kvart ganske klaustrofobiske tosemda. Og når to av landets beste skodespelarar får tolke Marianne og Johan i eit drama der dei båe leverer på øvste hylle, blir det godt teater og stor scenekunst. Anders Dale og Nina Ellen Ødegård er ektepar også i det sivile, og slik sett kjenner dei kvarandre som berre ektepar gjer det. Frå TV-serien er det i hovudsak Liv Ullmann som blir hugsa, men i Rogaland Teaters versjon er det verkeleg slik at «it takes two to tango», og det blir heilt meiningslaust å skilje mellom dei to rolleprestasjonane.
Dette var ei framsyning som snakka til dei fleste av oss, og som framleis, eit halvår etterpå, sit i meg.
Andreplassen for meg dette året var ei uvanleg vakker og poetisk framsyning på Trøndelag Teaters gamle scene. Kjersti Haugen har dramatisert og regissert Frances Hodgson Burnetts gamle barnebok «Den hemmelige hagen», og det blei eit kunstverk av ei framsyning. Det var ei multimedial oppsetjing der Katrin Bombes opplevingsrike, vakre og relativt enkle scenografi, Magnus Børmarks nydelege songar, Svetlana Stokkes koreografi, Eivind Myrens lysdesign og Kjersti Haugens lågmælte og dvelande regi saman med framifrå spel og like utmerka personinstruksjon gjekk opp i ei høgare eining. Eg gret og kosa meg om kvarandre, og det er godt å sjå at det framleis er regissørar som har tillit til publikums tolmod, også barnas, og som held seg frå å pøse på med action og punchlines, men i staden stoler på historia og lagar ei episk og saktegåande forteljing der magien og undringa får hovudrolla.
Tillit til publikum er noko som også regissøren av mi tredjeplass-rangering har. Johannes Holmen Dahl har gjennom fleire produksjonar synt at det er ein grunn til at dei gamle klassikarane er nettopp gamle klassikarar, og at det ikkje alltid er naudsynt å stæsje dei opp med gags og effektar, men i staden gå til teksten og late han gjere jobben. Slik var det også med hans iscenesetjing av Eugene O’Neills «Lang dags ferd mot natt» på Trøndelag Teaters hovudscene. Saman med Nia Damerells scenografi, og nok ein gong til Eivind Myrens lysdesign, har han laga ei minimalistisk framsyning der menneska og deira lagnadar får vere midtpunktet. Og med eit lite, men strålande velspela ensemble toppa av Hildegunn Eggen og Trond-Ove Skrødal i to av dei beste rolletolkingane eg har sett av dei, – og det seier ikkje lite, var dette ei gåve til alle som er glad i teater. Til alle oss som ikkje går i teateret for å bli underhaldt, men for å bli rysta, rørt og herja med.
MEINING: For den som ikkje kan kodane, er språk berre meiningslause lydar. Det kan det bli mykje moro av. FOTO: ARNE HAUGE
«Things in my mouth» Rosendal Teater Konsept, tekst og regi: Iggy Lond Malmborg Lyd og tekniske løysingar: Kalle Tikas Videodesign: Gloria Hao Med: Rea Lest og Iggy Lond Malmborg
Intelligent, underhaldande og utforskande om stemmen vår, noko av det mest flyktige hjå menneska.
Den svenske skodespelaren og teatermannen Iggy Lond Malmborg har, trass i at han berre er 32 år, alt markert seg som ein nyskapande scenekunstnar. Trondheim og Teaterhuset Avant Garden har han gjesta heile ti gongar og med sju ulike produksjonar. Sjølv har eg med denne sett og meld tre av dei, den første alt i 2009 då han var med i det svenske kompaniet Institutet med framsyninga «Triptych on essence». Den andre var den eigenproduserte «Physics and Phantasma» i 2018. I båe desse framsyningane var det knapt noko narrativ, det handla mest om utforsking av ulike tema. Slik er det også denne gongen, når han har vald å ha verdspremiere på produksjonen «Things in my mouth» på Rosendal Teater (tidlegare Avant Garden), eit teaterhus han openbert har eit særleg nært forhold til.
Når vi kjem inn og set oss på teaterets hovudscene, er det i eit nake rom med berre ei lys gardin som eit slags sceneteppe midt på scenegolvet. Så kjem Malmborg fram, ønsker oss velkomne, klårgjer premissa for det som skal skje, og kva som er kontrakten med publikum. Han gjer det heilt klårt at oppsetjinga ikkje har noka forteljing, men at det blir mange repetisjonar, femten sonettar, og at fornuft og meining ikkje er hans greie. Salen stiller nokre spørsmål, godtek premissa, og vi er i gong.
Saman med den estiske skodespelaren Rea Lest tek Malmborg oss med på ei reise i lydar, fonem, og alle dei ulike kodane som gjer at vi menneske har språk og kan kommunisere verbalt. Framsyninga går i hovudsak på engelsk, og er særs mykje tekst og lite spel. Så godt som all tekst blir projisert på sceneteppet, og i tråd med kontrakten med publikum, er det inga handling eller forteljing, men som i «Physics and Phantasma» meir ei forteljing om den forteljinga som ikkje er. Vi blir del i ein språkleg teaterleik der dei to på scena utforskar alt som kan kome ut av munnen vår i form av lydar, babbel, kåte utbrot og klår tale. Lydane som dei lagar er overalt rundt oss, under oss og inni oss. Språk er sjølvsagt berre ulike lydkodar som menneska gjennom årtusenar er blitt samde om, og for dei som ikkje kan kodane, det vil seie det konkrete språket som blir nytta, kan sjølv den mest intelligente tale framstå som meiningslaus babbel. Dette syner dei med ei scene der Rea Lest, som ingen vil mistenke for å kunne norsk, får norske setningar på øyra og bringer dei vidare til publikum som ein papegøye. Vi forstår kva ho seier, men avsendaren gjer det ikkje sjølv. Slik leikar dei seg med intelligente refleksjonar rundt språk og kommunikasjon, der dei postulerer at alt vi seier er berre sitat som går i ein evinneleg loop som endelause repetisjonar.
Repetisjonane blir gjort synlege gjennom sonettane som er ein slags ryggrad i framsyninga. Sonettar er, for dei som ikkje veit det, ein gamal versesjanger frå mellomalderen. Han er prega av særs streng metrikk og nærast bygd opp etter matematiske formlar. Innafor sjangeren er det fleire ulike typar, og ein av dei er sonettkransen. Ein sonettkrans er femten sonettar der den siste er sett saman av den første lina i kvar av dei fjorten første. Slik syner dei oss nærast heile spennet i lyd- og språkbruk frå grynting, erotisk stønning, lokking, hosting, forføring, meiningslaust babbel, nynning, latter, og til intelligent tale og komplisert metrikk. Det vil seie alt som kan kome ut av ein munn. For ikkje å snakke om det som ikkje kjem ut når ein blir råka av afasien.
Dei to nyttar masker som gjer at snakkinga blir meir overdriven og outrert, men også slik at vi ikkje ser kven som eigentleg snakkar. Slik kan dei framstå som kvarandre sin buktalar, som når dei på humoristisk og fullstendig synkronisert vis bytter stemmer, kjønn og identitet. Gjennom fem kvarter tek dei oss med på ei leiken og utforskande reise i lyd og språk, ei reise som stundom kan bli både ordrik og litt monoton, men der eg likevel aldri missar konsentrasjonen og fell av. Dei mange små overraskingane, og ikkje minst humoren er med på å halde oppe intensiteten, og når dei tek til å fortelje kvarandre ganske turre vitsar, stort sett bygd på leik med språklege dobbeltydingar, er det berre å gi seg over.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 2. desember 2019.)
VENNER: Ingen er åleine når ein har så sjarmerande lemenvenner. FOTO: DAVID ZADIG
«Jostedalsrypa» Sogn og Fjordane Teater, Knarvik Tekst: Maria Tryti Vennerød Musikk: Julian Skar Regi: Torkil Sandsund Musikalsk leiar: Kåre Sandvik Scenografi og dokkedesign: Tormod Lindgren Kostyme og dokkedesign: Dordi Strøm Koreograf: Jon Werede Hope Lysdesign: Krystian Myska Lyd: Robert Tomkiewicz Med: Reidun Melvær Berge, Idun Losnegård, Kyrre Eikås Ottersen, Oda Kirkebø Nyfløtt, Eirik Risholm Velle og Per Arne Løset
Ein litt ujamn, men fantasirik og fabulerande eventyrmusikal.
Svartedauden er utan tvil den største ulukka som har råka Norge i historisk tid. I løpet av åra 1349 til 1350 døydde meir enn halvparten av befolkninga, og mytane er mange om denne pandemien. Den best kjende er segna om Jostedalsrypa, ei jente som skulle vere einaste overlevande i Jostedalen. Segna er neppe heilt sann, men historia er god og har overlevd og gitt identitet til Jostedalen. Kva er då meir naturleg enn at Sogn og Fjordane Teater dramatiserer det heile. Og ein sjarmerande og fantasifull eventyrmusikal er det blitt.
Dramatikaren Maria Tryti Vennerød har dikta ganske fritt med bakgrunn i segna. Hovudpersonen (Reidun Melvær Berge) og familien hennar bur langt nede i dalen når pesten kjem, og saman med tippolde (Idun Losnegård) blir ho send til slektningar øvst i dalen for å kome unna pesten. På vegen dør tippolde, og det gjer også slektningane etter kvart. Så er den vesle jenta åleine i heile verda. Men det syner seg raskt at slik er det ikkje. Med sterke parallellar til «Jungelboka» av Rudyard Kipling, finn ho vennskap og støtte i dyra. Eit særs sjarmerande menasjeri med ei rekkje lemen, ein hare og ein ulv blir redninga hennar, og her er det mange varme og gode tablå.
Musikalen startar litt famlande når situasjonen skal forklarast, og der møtet med slekta øvst i dalen blir noko outrert. Skummelt er det også når fingrar blir svarte, dett av, og alle rundt jenta dør. Men når ho er blitt åleine, tippolde kjem til henne i minnet, og ho blir venn med og lever i eit symbiotisk forhold med dyra, går framsyninga over til å bli ein humoristisk og varm sjarmbombe. Det skuldast først og fremst dei fargerike dyra og fantasirik dokkedesign, scenografi og kostyme av Tormod Lindgren og Dordi Strøm. Ulven er rett nok litt vanskeleg å forstå seg på, men haren og ikkje minst alle lemena er til å bli verkeleg glad i. Og dokkeføringa er imponerande slik at når dyra syng, er det gjort så synkront at ein trur songen kjem frå dokkene.
Julian Skar har skrive melodiøs og stemningsskapande musikk, orkesteret gir fint tonefølgje og songprestasjonane til ensemblet er gode. Reidun Melvær Berge er trygg og overtydande i rolla som rypa, og nokre av scenene mellom henne og tippolde er små lyriske perler. Også fordi både Berge og Losnegård er så gode songarar. «Jostedalsrypa» er blitt eit vakkert lite eventyr, til tider litt ujamn, men opplevingsrik og med masse mat for fantasien.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 2. desember 2019.)
KUNNSKAP: Det er viktig å vete korleis ein avlivar ein hest. FOTO: HANNA FAUSKE
«A moment of silence» Rosendal Teater, Trondheim Konsept og regi: Hestnes/Popović Produsent: Andrea Skotland Musikalsk ansvarleg: Lasse Aagaard Kostyme: Jenny Hilmo Teig Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien Med: Freya Sif Hestnes, Marina Popović, Maja Skånøy, Helle Adolfsen.
Ein lågmælt presentasjon av korleis det er dei små forteljingane som byggjer opp om den store felles historia vår.
Kunstnarduoen Hestnes/Popović består av danske Freya Sif Hestnes, og av Marina Popović, som er vakse opp i Trondheim, men som kom frå Jugoslavia som lita jente. Dei har gjort det til eit førebels varemerke å ta utgangspunkt i små historier dei sjølve har tilknyting til for å byggje dei vidare til store og langt meir eksistensielle forteljingar. Slik også denne gongen.
Vi er i Rosendal Teater, den tidlegare westernkinoen i Trondheim, som nå er bygd om til eit velfungerande teaterhus. Tenk deg, seier Marina Popović i opninga, at du er i nabosalen for å sjå film, det er andre verdskrig, og det er truleg tysk propaganda. Så spinn dei vidare på «tenk deg» og ei lang rekkje assosiasjonar om både første og andre verdskrig, om krigen i Bosnia og om korleis det gjekk då den danske kong Christian X etter første verdskrigen markerte at Danmark fekk att Sønder-Jylland (der familien til Hestnes har bakgrunnen sin frå). Til stades på scenen er også dei to unge jentene Maja Skånøy og Helle Adolfson som lenge leikar stille, brettar serviettar og dukar, og gjer ting som småjenter gjer, før dei etter kvart blir meir og meir del av forteljingane på eit imponerande velregissert vis..
Som mange små bekkar som til saman blir historias elv, er framsyninga bygd opp lag for lag av anekdotar, tilforlatelege trivialitetar, kvardagslege hendingar men ofte med eit dramatisk bakteppe. På dette viset får dei lågmælt, særs gradvis, forbausande saumlaust og utruleg elegant bygd opp dei små elementa som til saman blir den store forteljinga, vår felles historie. Det er både lærerikt, særs underhaldande og litt skremmande.
HEST? Dette er ikkje ein kvit hest, men ein «songskjular». FOTO: AMUND GRIMSTAD
Framsyninga er full av overraskingar, også musikalske og kulinariske, og ho er ein skule i korleis ein skal byggje god dramaturgi. Nettopp difor skal eg halde meg vel frå å seie så mykje om innhaldet i historiene anna at her er mykje fakta du ikkje visste du trong vete, som kva ein «songskjular» er, korleis ein lagar kalk, for ikkje å seie kva som er rette måten å avlive ein hest.
Publikum sit på båe sider av ei scene som etter kvart løyser seg opp slik framsyninga også gjer det. Og som nok ei overrasking, er avslutninga ganske annleis enn det vi er vande med, for historia er sjølvsagt ein endelaus prosess som ikkje sluttar ved teppefall. Og slik er også finalen. Han er utan ende, fortrøystingsfull, velsmakande, og solid forankra i tradisjonar for korleis sosialt samvære skal vere.
«A moment of silence» er ei uvanleg sjarmerande framsyning der Hestnes/Popović med enkle middel og ikkje minst med eit utal overraskingar etter kvart greier å seie oss noko heilt vesentleg om det å vere menneske.
(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 26. november 2019.)
GIFTEMÅL: Pynta i papir blir det gjort klårt til bryllaup. FOTO: BENGT WANSELIUS
«Stor ståhei for ingenting» Trøndelag Teater, Hovudscena Av William Shakespeare Omsett av André Bjerke Regi: Runar Hodne Scenografi: Serge von Arx Kostyme: Maria Gyllenhoff Lysdesign: Andreas Fuchs Med: Kenneth Homstad, Mari Hauge Einbu, Hildegunn Eggen, Kai Remlov, Ragne Grande, Isak Holmen Sørensen, Andreas Tønnesland, Ingrid Unnur Giæver, Mira Dyrnes Askelund og Mats Moe.
Mange kreative påfunn og særs godt spel, men framsyninga kjem aldri heilt i mål.
William Shakespeares komediar var folkelege lystspel, fulle av enkel og lettfatteleg humor, språklege gags, og forviklingar og forvekslingar ut i det absurde. Når Trøndelag Teater i Runar Hodnes regi nå set opp «Stor ståhei for ingenting», er det openbert at det er denne settinga ein vil følgje, og det eine påfunnet meir surrealistisk enn det neste blir presentert, men trass i framifrå spel manglar det heilskap, og det blir diverre i hovudsak nettopp påfunn.
Vi er i Messina på Sicilia dit fyrsten Don Pedro (Kai Remlov) nettopp har kome etter eit sigerrikt felttog. I følgjet hans er også den unge grev Claudio (Isak Holmen Sørensen) som forelskar seg botnlaust i Hero (Ragne Grande), dotter av Leonato, byens guvernør (Hildegunn Eggen). Alt dette utspelar seg i foajeen på Trøndelag Teater medan vi ventar på å bli slopne inn i salen. Slik blir vi i løpet av dryge tjue minutt på eit effektivt vis del av mylderet i Messina før vi blir inviterte inn på maskeball. Ei lovande opning som blir noko forstyrra av lang venting og mykje logistikk før vi finn plassane våre.
På ei scene som først er ein black box, men der Serge von Arx’ scenografi og rekvisittar, alt laga av kvitt papir, etter kvart fyller scenerommet, blir vi ikkje lenger deltakarar, men vitne til eit maskeball. Etter nokre mindre forviklingar blir det annonsert giftemål for Hero og Claudio, men kva gjer ein i keisemd ei heil veke medan ein ventar på bryllaupet? Don Pedro finn ut at han vil kople saman også Claudios venn Benedict (Kenneth Homstad) med Heros kusine Beatrice (Mari Hauge Einbu), båe ganske svorne motstandarar av kjærleik og ekteskap. Og så er vi i gong. Intrigen er lettare å forstå på teateret enn å formidle for ein teatermeldar, så eg skal halde meg frå vidare forklaring. Men på vegen fram mot dobbelbryllaup og lykkeleg slutt, er det eit hav av forviklingar både til rein underhaldning, og som Shakespeare nyttar for å vise menneskeleg dårskap og vondskap.
I Runar Hodnes regi er det eit spel på kontrastar, det absurde og tidvis heilt surrealistiske. I starten fungerer dette særs godt, men etter kvart blir det for mange påfunn og for lite innhald, og framsyninga mistar energi og framdrift. Kutt og ein del regigrep gjer også handlinga vanskelegare å forstå. I historia er det intrigar og falskspel så det held, og avsløringa av den viktigaste av dei blir ganske ulogisk når dei to vaktene som står for avsløringa, er strokne av manus. I tråd med mykje androgynt hjå Shakespeare, har to av rollene bytta kjønn. At guvernøren Leonato er blitt kvinne, gir ein ekstra gevinst med eit mogeleg trippelbryllaup i finalen. Men ei kvinne i rolla som Don Juan, gjer at motiva for alt taskenspelet hans blir litt uklårt. Er det berre vondskap, eller også sjalusi?
Spel og personinstruksjon er derimot framifrå. Det er eit opplagt og energisk ensemble med presis timing, godt og humoristisk koreografert, og med tydelege rolletolkingar frå alle. Om det kanskje ikkje var slik frå Shakespeares hand, er dei eigentlege hovudrollene Benedict og Beatrice. Kenneth Homstad er både ein viktig aktør og nærast som ein forteljar, og i båe desse rollene får han verkeleg synt registeret sitt. Og når han og Mari Hauge Einbu kastar infame replikkar til kvarandre om kor håplaus den andre er og kor utenkjeleg det er at dei to skal ha hug for kvarandre, er det eit artig, subtilt og nydeleg lite kammerspel i det heile.
(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 19. november 2019.)
TRU: Trass i både forbanninga og vekslande forhold til kyrkja, har Strømdahl aldri vendt ryggen til gudstrua. FOTO: TERJE VISNES
«Dømt til evig fortapelse» Trøndelag Teater i samarbeid med Nidaros Domkirke og Vår Frue menighet, Nidarosdomen Av Wenche Strømdahl og Petra Bjørkhaug Komponist og organist: Petra Bjørkhaug Regi: Aslak Moe Med: Wenche Strømdahl
Ei sterk og personleg beretning om ei fordømming som skulle syne seg å koste fleire tiårs kamp.
Då atten år gamle Wenche Strømdahl kom heim frå eit år som utvekslingsstudent i USA, hadde ho tatt fag ho tidlegare ikkje ana eksisterte. Eitt av dei var drama, og det hadde vore skilsetjande for den unge jenta som i eit intervju med lokalavisa fortalde at nå skulle ho bli skodespelar. Nokre dagar seinare fekk ho eit brev frå forstandaren i frikyrkja ho var medlem av. I målande ordelag la han ut om kor skuffa han var, om at teateret var djevelens verk, at ho nå var fanga i den vondes garn og dømt til evig fortaping. Slik skreiv ein forstandar utan forstand i eit brev som har følgd og forfølgd Strømdahl i alle år etter.
Wenche Strømdahl er i dag ein veletablert og folkekjær skodespelar ved Trøndelag Teater. Etter godt over 40 år, mykje motgang, og stadige gjensyn med «ein mann i mørk dress», har ho etter kvart fått mot og overskot til å fortelje historia si. Den er både vond og dramatisk, men er diverre neppe noko ho er åleine om å ha opplevd. Saman med domkantor Petra Bjørkhaug, og med god og respektfull regihjelp frå Aslak Moe, har ho laga monologen «Dømt til evig fortapelse» som hadde premiere i Nidarosdomen fredag. Det er blitt eit sterkt og personleg vitnemål om ein einsam kamp, ikkje mot Vårherre, men mot dei uforstandige løytnantane hans. Og den symboltunge og naturlege scenografien som Nidarosdomen baud på, og den mektige musikken frå Steinmeyerorgelet, ga framsyninga nokre ekstra og særs forsterkande dimensjonar.
Oppvaksen på ein liten plass i Nord-Norge, måtte Wenche Strømdahl alt som sjuåring flytte heimanfrå for å gå på skule. Ho fortel om ein trygg og god oppvekst, men med tidleg heimlengt for den alt for unge internatjenta. Gudstrua og kyrkjelivet var ein viktig del av kvardagen, og ho hadde ingen grunn til å tvile på det som dei religiøse autoritetane sa og stod for, sjølv om ho heile tida omtalar forstandaren som ein mann i mørk dress. Difor blei også sjokket og verknaden desto større då ho, i gleda over å ha funne sin veg i livet, fekk eit så fordømmande og øydeleggjande brev frå han som skulle vere ein av hennar viktigaste mentorar. I framsyninga fortel ho tidleg om det skilsetjande brevet, medan ho vidare i monologen hoppar fritt og ukronologisk mellom ulike epokar i livet. Ein skulle kanskje tru at det gjekk an å leggje bak seg ei slik oppleving frå attenårsalderen, men så enkelt er det ikkje. Kvar gong ho møter motstand, både som skodespelar og i privatlivet, dukkar mannen i mørk dress opp att i minnet, og Strømdahl kjempar mot.
Gjennom halvannan time, og med akkompagnement frå Bjørkhaugs mektige orgelmusikk, fortel Strømdahl overtydande og intenst om eit liv med tvil og skuldkjensle, og i kamp for det ho har trudd på. Særleg vellukka er dei mange passasjane der ho nærast sparrar med ulike roller ho har spela på teateret. Overraskande nok har ho behalde gudstrua, sjølv om ho har gått ut og inn av statskyrkja. Men frå forstandarens uforstand, fortel ho etter kvart om møtet med langt meir empatiske og tolerante kyrkjeleiarar.
Aslak Moe har dei siste åra vore instruktør for ei rekkje særs vellukka monologar og personlege beretningar, som mellom andre Morten Joachims «Fire begravelser og ett bryllup» og Ole Christian Gullvågs «Rotsekk» som båe etter kvart fekk eit langt liv med Riksteateret. Sams for dei alle er at Moe er så lydhøyr og samstundes lojal mot forteljingane. Slik er det også denne gongen der ørsmå regigrep i det enorme kyrkjerommet er med og forsterkar historia. Ei historie full av små sigrar, og som nå blir krona med denne modige skodespelarprestasjonen.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2019.)
IDYLL?: Forholdet mellom mor og son kan tidvis vere meir vondt enn idyllisk. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL
«Se på meg når jeg snakker til deg!» Rogaland Teater, Intimscena Av Monica Isakstuen Regi og komponist: Øyvind Osmo Eriksen Scenografi: Kjersti Alm Eriksen Kostyme: Ingjerd Meland Lysdesign: Karl Oskar Sørdal Med: Svein Solenes og Mari Strand Ferstad
Godt teater skal stundom gjere vondt. Skikkeleg vondt, som i dramatikardebuten til Monica Isakstuen.
Monica Isakstuen har sia debuten for dryge ti år sia skrive både lyrikk og romanar, og i 2016 vann ho Brageprisen for romanen «Vær snill med dyrene». Nå debuterer ho som dramatikar med «Se på meg når jeg snakker til deg!» på Rogaland Teater, og det var ein imponerande debut.
I to akter møter vi to eg-personar og deira barn. I første akt er det kvinna (Mari Strand Ferstad) og son hennar (Svein Solenes), og i andre akt er det mannen og dottera hans. I Kjersti Alm Eriksens duse og teppekledde scenografi, og i Ingjerd Melands like nøytrale kostyme, tek Isakstuen og regissør Øyvind Osmo Eriksen oss bak fasaden til to personar, eller familiar om du vil, og til det både problematiske og stundom vonde ved å ha barn. Det er ei nøytralisert setting ute av både tid og rom som kunne vere kven som helst og kor som helst. Og trass i at det er mykje vondt som blir skildra, vil eg tru dei fleste foreldre, kanskje litt motviljug, vil kjenne seg att.
Første akt startar med kvinna som har lagt sonen sin, og som kjenner på kor godt ho har det. Men sonen har slett ikkje sovna, og når han kjem inn, reagerer mora etter kvart ganske annleis enn det idylliske bildet ho først mana fram. Det er dei stadige konfliktane mellom røyndomen og det som er forventa, mellom krav og avmakt. Og det er presist og observant skildra. I andre akt er rollene snudde, men situasjonen i prinsippet den same. Her møter vi ein helgepappa som er livredd for å trø feil, og kanskje nettopp difor stadig gjer det. Og i begge aktene er det sterke seksualiserte undertonar som når faren tar til å sjå, og kjenne på, at dottera er i ferd med å bli kvinne, og når mora får kjensler ho helst ikkje vil vere ved når ho ammar sonen. Sjølv om det også er mykje god situasjonskomikk i dette, er det meste ganske vondt, og Isakstuen gjer verkeleg noko med oss i denne framsyninga. Godt er det at ho avsluttar med eit vakkert og rørande tablå. For foreldreskap er ikkje berre vondt.
«Se på meg når jeg snakker til deg!» er en formidabel dramatikardebut. Første akt er kanskje litt omstendeleg, men situasjonane er tatt på kornet og dramaturgien er stram. Dialogen er god og lett, og språket fell naturleg. I Øyvind Osmo Eriksens sikre og særs presise regi er det blitt eit stykke gripande teater der vi formeleg vrir oss i stolane, men likevel ønsker meir. At både Svein Solenes og Mari Strand Ferstad leverer dei beste og mest intense rolletolkingane eg har sett av dei, gjer denne teateropplevinga ganske komplett.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2019.)
PROPORSJONAR: Attkjenneleg familiedrama i ein absurd scenografi der alt er ute av proporsjonar. FOTO: MAGNUS SKREDE
«Sørsiden» Den Nationale Scene, Lille Scene Av Fredrik Brattberg Regi: Tyra Tønnesen Scenografi og kostyme: Leiko Fuseya Komponist og lyddesignar: Alf Lund Godbolt Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien Med: Sissel Ingri Tank-Nielsen, Sverre Røssummoen, Knut Erik Engemoen, Sunniva Du Mond Nordal og Embla Oledottir/Evelina Rygg
Observant og symboltungt om det heilt trivielle.
Som havets dønningar som rullar fram og attende, eller som eit musikkverk med variasjonar. Slik er komposisjonen til «Sørsiden» av Fredrik Brattberg som hadde urpremiere på Den Nationale Scene onsdag. Og det er nettopp til havet og bølgjene Brattberg og regissør Tyra Tønnesen tek oss når det heile opnar med ei tildekt scene som ved hjelp av vindmaskin og gode lydeffektar etter kvart illuderer eit hav i opprør. Og som slik gir eit frampeik om kva vi har i vente.
Tre generasjonar skal ha ferie i lag på hytta ved sjøen. Dei skal vere saman, bade og kose seg. Dette er ei setting dei fleste vil kjenne seg att i. Men mykje er fasade, og bak den skjuler det seg grums og konfliktar, faktisk ganske ofte om det heilt trivielle. Dette er det Fredrik Brattberg med klårsyn og treffsikker observasjonsevne formidlar i «Sørsiden». Besteforeldra (Sissel Ingri Tank-Nielsen og Sverre Røssummoen) har invitert sonen og svigerdottera (Knut Erik Engemoen og Sunniva Du Mond Nordal) og barnebarnet Frida (Embla Oledottir) til avslappande dagar. I Leiko Fuseyas scenografi, der alle utanom barnebarnet er grå og fulle av sand og støv, og der alle rekvisittar er ute av proporsjonar, vaknar dei fem opp til den første feriedagen. Alt er tilsynelatande idyll. Men så skjer det stadige brot ved at Frida skrik som ein måke, og alle går attende til utgangspunktet. Og i fem-seks repetisjonar av den same situasjonen, men med små variasjonar og tillegg for kvar gong, avdekkjer Brattberg og Tønnesen at det er mykje anna bak fasaden.
«Sørsiden» er eit symboltungt drama der både rekvisittar og repetisjonane gir rom for mange tolkingar. Sakte, gradvis, og også med ganske mykje humor blir vi presenterte for den same scena slik ho utviklar seg frå det idylliske til det særs dramatiske. Og alt er gjort med ein imponerande observasjonsevne som gjer at vi kjenner oss att. Personinstruksjonen er solid, og dei fem meistrar dei små nyanseskilnadane frå scene til scene godt. Tidvis er det litt for mye overspel, men det står samstundes godt til den noko absurde, og ganske humoristiske scenografien og rekvisittbruken til Leiko Fuseya. I både scenografi og regi er dette uvanleg symboltungt, og nokre gongar kan det bli for tydeleg og ferdigtogge.
Fredrik Brattberg og Tyra Tønnesen har med «Sørsiden» laga eit humoristisk og observant drama om det heilt kvardagslege og kva som skjuler seg under den familiære overflata. Det er ein underhaldande og innsiktsfull situasjonsrapport, men eg er uviss på om dei ønska å seie noko meir?
(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2019.)
OMSORG?: Sjølv om det meste har gått skeis, er det likevel stundom små glimt av omsorg og empati mellom Edgar og Alice. FOTO: OLE EKKER
«Dødsdansen» Trøndelag Teater, Studioscena Av August Strindberg Omsett av Kjell Askildsen Regi: Fredrik Longva Scenografi og kostyme: Katrin Bombe Med: Øyvind Brandtzæg, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Ole Christian Gullvåg
Svart, innsiktsfullt og humoristisk om eit ekteskap som har enda i gjensidig fangenskap.
Det er godt over hundre år sia August Strindberg skreiv «Dødsdansen», eit tett og intenst drama om det ekstremt dysfunksjonelle ekteparet Alice og Edgar. Sjølv om det har skjedd enormt mykje med kjønnsrollene sia den gongen, slår det meg kor forbløffande moderne Strindbergs tekst framleis er. Og i Fredrik Longvas særs vellukka regidebut på Studioscena på Trøndelag Teater, er det vanskeleg å ikkje bli gripen.
Edgar (Øyvind Brandtzæg) og Alice (Madeleine Brandtzæg Nilsen) har vore gifte i nærare 25 år. Han er ein mislukka kaptein som aldri greidde å bli major, og ho sa farvel til ei skodespelarkarriere då ho gifta seg. Dei bur på ei øy utanfor Stockholm, ungane er for lengst ute, paret er forgjelda og tenarane har forsvunne. Edgar og Alice er gått i sosial isolasjon og indre eksil, dei er blitt uforlikte med dei fleste, også seg sjølve. At dei ikkje for lengst er gått frå kvarandre, skuldast mellom anna at dei båe er blitt den andre sin fangevaktar.
Vi kjem inn i livet deira i tre dramatiske haustdøgn. I Katrin Bombes scenografi, som er eit slags ovalt podium som også kan fungere som eit langbord, kjem vi som publikum ubehageleg tett på det konfliktfylte samlivet. Samstundes fungerer scena på mange fleire plan slik at ho alt frå starten tydeleg syner avstanden mellom dei to der dei kastar vondskapsfulle replikkar til kvarandre over eit langt bord. Og scenografien understrekar også at dette heilt openbert er ei scene der det aldri er tvil om at det vi ser, er spela teater. Etter ei stund dukkar Kurt (Ole Christian Gullvåg) opp. Han er ungdomsvenn av Edgar og fetteren til Alice, og blir skulda for i si tid å ha ført dei to saman. Kurt har budd i Amerika det meste av tida, og jamvel om han ganske naiv og inkjeanande ramlar rett inn i ekteskapsdramaet, syner det seg etter kvart at også han har mykje løynd bagasje.
Fredrik Longva har vald eit etter kvart ganske fysisk spel som understrekar konfliktane og gjer det både meir ubehageleg og vondare for oss i salen, særleg fordi vi kjem så tett på. Frå ein start med ekteskapleg utveksling av vondsinna invektiv og særs spydige kommentarar, byggjer han opp dramaturgien lag for lag, samstundes som han like lagvis avdekkjer historia til dei tre. I eit nesten to timar langt kammerdrama der teksten er det viktigaste, kan det fort bli vanskeleg å halde oppe intensitet og dramaturgisk stigning. Men her fører Longva inn eit knippe særs effektive brot som dreg oss ut av ein eventuell illusjon og minner oss på at dette er teater. Og brota blir også elegante og litt humoristiske metagrep som når Alice grip mikrofonen og ber tenaren om meir ljos, og det like gjerne kunne ha vore ei melding til inspisienten.
Sjølv om «Dødsdansen» er eit djupdykk i menneskesinnet, og ein slags konkurranse i kven som kan vere mest spydig og sårande, er dramaet likevel fullt av underliggjande humor som både regissør og aktørar har tatt godt vare på. Her er galgenhumor så det held, og trass i at dette er ganske avstumpa menneske, er sjølvinnsikta tidvis forbausande god. Som når Edgar fortel at han eigentleg ikkje har hatt anna enn uvenner heile sitt liv.
Dei tre på scena leverer eit intenst og ganske fysisk kammerspel av høg klasse. Det er ei ordrik framsyning der Strindbergs gode og innsiktsfulle tekst får kome til full rett. Aktørane tek seg tidvis lange pausar som fungerer understrekande på det som blir sagt, og som gjer det endå meir ubehageleg for oss i salen. Øyvind Brandtzæg er overtydande i det som etter kvart syner seg som den svært mangefasetterte Edgar der han vekslar mellom arrogant dritsekk, ynkeleg dødssjuk og nesten elegant humorist. Ole Christian Gullvåg er gjesten Kurt som utløyser det meste og som er fullstendig ubudd på kva han ramlar opp i. Avdempa og truverdig får han fram dei to sidene som katalysator for dei verste konfliktane og samstundes å bli ein ufriviljug deltakar i dramaet. Madeleine B. Nilsen har spela i mykje fri- og bakgardsteater, og gjort solide rolletolkingar i fleire år. Men dette er første gongen ho får ei hovudrolle på eit institusjonsteater. Og det gjer ho med glans. Med små fakter, imponerande nyanserikdom og eit rikt register får ho fram eit vell av ulike sider ved Alice. «Dødsdansen» er i Fredrik Longvas gode regi blitt ei innsiktsfull og velspela oppsetjing, eit intenst og fengslande drama.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 4. november 2019.)
