Amund Grimstad

TEATER

DRAUMEN: Den store, endelege kjærleiken kan ende som ei vond hildring. FOTO: KJETIL MOSLÅTTEN

Ikke forlat meg
Brageteatret, Union Scene, Drammen
Av Stig Sæterbakken
Dramatisering, regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Video: Sabina Jacobsson
Med: Eirik Risholm Velle

Ei nådelaust ærleg forteljing om gryande seksualitet, kjærleik og sjalusi .

Stig Sæterbakkens roman «Ikke forlat meg» frå 2009 er noko av det mest ærlege, nådelause og intense eg har lese om kjærleik og sjalusi. Ein skulle tru at verdslitteraturen for lengst var metta når det gjeld desse heilt fundamentale sidene ved menneskeleg eksistens, men så syner det seg at det stadig er andre krokar og irrgangar som kan belysast på nye og innsiktsfulle måtar. Sæterbakkens spesielle forteljargrep er, i tillegg til den heilt kompromisslause utleveringa av hovudpersonen Aksel, med på å gjere romanen til ei nesten suggererande lesaroppleving. Historia tar til på midten av 80-talet når Aksel står på terskelen til å ta sitt eige liv etter å ha opplevd sitt livs kjærleik og den ekstremt destruktive sjalusien. Og gjennom ei forteljarrøyst i du-form får vi presentert Aksels liv frå slutten av ungdomsskulen, og fram til han 21 år gamal vel å gjere slutt på alt.

Aksel er ein gut som mange andre, ein relativt anonym person utan spesielle venner. Ikkje eit mobbeoffer, men likevel med store problem i sosialiseringa, og i tillegg med ein pubertet som kanskje er sterkare enn hjå dei fleste? Så tar han til på gymnaset hausten 1980, og verda opnar seg og blir heilt annleis, han avstandsforelskar seg i henne han er overtydd om skal vere den endelege kjærleiken, og etter fleire månader går draumen i oppfylling, og han og Amalie blir kjærestar. Den store ungdomsforelskinga, fantastisk levande skildra, men med eit ganske ulikt bakteppe, kultur, og ikkje minst haldning til kjærleiken, blir etter kvart Aksels drepande sjalusi heilt øydeleggjande for forholdet. Og det går altså til helvete.

Dette er historia, og både hovudinnhald og konklusjon blir fortalt alt i opningskapittelet, så eg røpar ikkje noko ved å fortelje dette. Det spesielle er ikkje historia, men kombinasjonen av det retrospektive forteljargrepet der Sæterbakken lag for lag gir oss meir og meir forståing og innsikt, kombinert med den grenselaust ærlege utleveringa av Aksels pubertet, kjærleik, sjalusi og psyke.

For første gong er nå Sæterbakken blitt dramatisert, og laurdag var det urpremiere på «Ikke forlat meg» på Brageteatret i Drammen. Terje Skonseng Naudeer har ansvar for både dramatisering, regi og scenografi. Han har vald ei ekstremt varsam form for dramatisering som blir nesten reint forteljarteater. Berre med eit bakteppe med ulike videoprojeksjonar står Aksel (Eirik Risholm Velle) på scena og fortel historia i same intense og suggererande du-form som Sæterbakken har nytta i romanen. Teksten er sjølvsagt korta ein del ned i den om lag ein time lange framsyninga, men er framleis særs tru mot boka. I sju tablå føljer vi Aksels historie bakover i tid frå den suicidale slutten, gjennom lagvis avdekking av destruktiv sjalusi kombinert med grenselaus kjærleik, og tilbake til den store kjærleiken slik berre ein sekstenåring kan oppleve han. Eirik Risholm Velle har ikkje fått mye å spele på anna enn historia, stemmeleie og mimikk, eller om han snur seg mot eller frå publikum. Det er ei særs tekstrik og krevjande oppgåve, og han greier fint vekslingane i dei små nyansane mellom ulike øydeleggjande og livgivande kjensler. Han nyttar sin eigen sunnmørsdialekt, og sjølv om Sæterbakkens historie og univers er frå Lillehammer, gjer språket historia endå meir truverdig, personleg, intens og utleverande. Videoprojeksjonane på bakteppet understrekar og illustrerer dei ulike fasane i Aksels liv, men er gjort diskret og forsiktig.

I hovudsak har Naudeer lukkast med å formidle det uvanleg kompromisslause, destruktive og samstundes vakre i Aksels historie. Men ikkje alle fasettane i Sæterbakkens rike fargepaljett har kome med. Der eg opplever Aksels forteljing i romanen som ei blanding av sinne overfor Amalie kombinert med ein stor dose sjølvinnsikt i form av at han veit han gjer gale, men gjer det likevel, blir dramatiseringa litt meir eindimensjonal der det blir mest aggressivt og bebreidande sinne. Men stemninga, den fantastiske kombinasjonen av vakker kjærleik og gruvsam sjalusi, er her til fulle. Premierepublikummet var openbert tatt av forteljinga, men den verkelege premieren blir når framsyninga skal visast for den eigentlege målgruppa i vidaregåande skular i Buskerud i samarbeid med Den kulturelle skulesekken. Dette er usminka teater om ei ungdomstid fylt av seksuell oppvakning og store kjensler av alle slag. I tillegg skal framsyninga nå på turné i Buskerud før ho kjem til Litteraturhuset i Oslo 28. februar.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. februar 2014.)

TEATER

KONTRASTAR: Kvinneleg Hamlet i skinnjakke. FOTO: ARILD MOEN

Hamlet
Teatret Vårt, Molde
Av William Shakespeare
Omsett av André Bjerke
Med utdrag av Heiner Müllers «Hamletmaskinen»
Tekstbearbeiding: Uwe Cramer og Stephan Weiland
Regi: Uwe Cramer
Scenografi og kostyme: Thomas Bjørnager
Med: Valborg Frøysnes, Hilde Marie Farstad, Vibeke Flesland Havre, Hika Fekede Dugassa, Daniel Karlsson, Bjørnar Lisether Teigen, Lars Melsæter Rydjord og Eldar Skar

Ei oppsetting som vil så mye, men som endar opp utan tydeleg retning.

På Shakespeares tid var alle roller spela av menn. Året etter røysterettsjubileet finn Teatret Vårt i Molde det rett å sette opp Hamlet med ei kvinne i hovudrolla. Det er gjort fleire gongar før, og som oftast i eit feministisk perspektiv. Når teatret i vaskesetelen spør seg sjølv om kvifor dei har gjort eit slikt val, er svaret «Kvifor ikkje?» Etter å ha sett framsyninga, som hadde premiere i Molde laurdag, kan dette noko retningslause svaret vere beskrivande for litt for mange av regivala.

Hamlet er kanskje Shakespeares mest omfattande drama der han er innom ei uendeleg rekkje tema som brodermord, svik, hemn, maktkamp, intriger og kjærleik, berre for å nemne nokre. Nettopp difor er Hamlet ofte ei kjelde til nye tolkingar der ein konsentrerer seg om eitt eller berre få tema. Den tekstbearbeidinga som regissøren Uwe Cramer og dramaturgen Stephan Weiland har gjort, er innom det meste, men utan at det er heilt enkelt å forstå kvifor, og kor dei vil.

Dette er ei oppsetting som er full av, og spelar aktivt på motsetningar. Omsetjinga er André Bjerkes noko formelle riksmål, men ofte blanda med populærkulturelle referansar og metaforar, og i sterk kontrast til desse. Den ytre handlinga er framleis eit Danmark truga av Norge, altså tidleg mellomalder, men settinga er ganske nåtidig. I syttitalskostyme og med eit slitt tribuneanlegg som scenografi, held Hamlet etter kvart eit oppgjer med seg sjølv og menneskeleg maktsjuke og dårskap. Rekvisittar, kostyme og referansar er alle moderne, og det er greitt nok. At Valborg Frøysnes spelar Hamlet, er også lett å godta ettersom ho gir oss ein temmeleg androgyn person, og samstundes gjer ei framifrå og særs energisk rolletolking. Dette er hennar framsyning. Dei øvrige skodespelarane blir, med unntak av sjølvskadinga til Ophelia, alle statistar, og som så mye elles med denne oppsettinga, er det vanskeleg å skjøne kvifor. Berre når dei går over i metateater, som i det vesle utdraget frå Heiner Müllers «Hamletmaskinen», får det forståelege dimensjonar.

Uwe Cramer har truleg høge ambisjonar med denne produksjonen, og han syner absolutt vilje til å gå nye vegar. I tablået i starten av 2. akt der det heile blir metateater, der Frøysnes ikkje lenger er Hamlet, og der scena blir eit tribunal, «dekonstruert og postdramatisk», anar vi kor han vil. Her osar det av sivilisasjonskritikk og opprør, men det blir diverre med denne scena. Resten av framsyninga blir i alt for stor grad utan tydeleg retning. Der intensjonen hans kan vere vanskeleg å lese, blir einskildtablåa ofte det motsette, fylt av påfunn og overtydelege referansar, nærast i pinleg mistillit til publikum, eller som litt dårleg humor. Og avslutningsscena, der fektekampen mellom Hamlet og Laertes endar opp som eit tradisjonelt gangstardrama der alle skyt alle, blir berre eit skikkeleg antiklimaks. Men så, når vi trur alt er over, kjem Elektras litt paradoksale epilog som eg vil tru skal freiste å syne kontrasten til Hamlets nølande handling. Eller?

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. januar 2014.)

BREV: Oscar skriv brev til Gud, nærast i form av ei dagbok. FOTO: LASSE BERRE

TEATER

Oscar og den rosa damen
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Éric-Emmanuel Schmitt
Omsett av Ragnhild Sølvberg og Kjersti Haugen
Dramatisering og regi: Kjersti Haugen
Scenografi: Kjersti Haugen
Med: Ragnhild Sølvberg

Ei varm historie om kjærleik og den tabubelagde døden.

Oscar er ti år, har kreft og veit han skal døy. Men hjå familien og sjukehuspersonalet er døden så tabubelagt at det er ingen som snakkar om han. Med eitt unnatak. Ei av pleiarane, Beste-Rosa, vågar å vere ærleg med Oscar, og mellom dei to utviklar det seg eit fortruleg, varmt og særs nært forhold. Tilliks med foreldra sine er ikkje Oscar spesielt religiøs, han er lurt ein gong med julenissen, og lar seg ikkje bløffe ein gong til. Likevel greier Beste-Rosa å introdusere han for ein gud som meir blir ein samtalepartnar og brevvenn, enn ein allmektig kraft som kan gjere under. Oscar tar til å skrive brev til Gud, og saman med Beste-Rosa, som er ei dame med høgst uvanlege ressursar, går han inn i ei fiktiv verd der han blir ti år eldre for kvar dag. Slik får Oscar eit langt og innhaldsrikt liv, og gjennom breva til Gud får vi følgje han på livets opp- og nedturar, gjennom pubertet, kjærleik, svik, forsoning, alderdom og død. Det er ei vakker og vemodig forteljing som det er vanskeleg ikkje å bli gripen av, og som trass i alvoret også har ganske mye humor.

Historia er basert på ei av bøkene i ein lengre romansyklus av den franske forfattaren Éric-Emmanuel Schmitt. Produksjonen på Trøndelag Teater er eit samarbeid mellom Kjersti Haugen og Ragnhild Sølvberg. Saman har dei omsett teksten, Kjersti Haugen har ansvaret for dramatisering og regi, og stykket blir framført av Ragnhild Sølvberg. I form er det i hovudsak presentert gjennom dei ulike breva Oscar skriv til Gud, men det er langt frå noko lesestykke eller monolog, – meir ei forsiktig dramatisering. Sølvberg er både Oscar og Beste-Rosa samt nokre andre av folka rundt tiåringen, og i det særs teksttunge stykket hoppar ho ut og inn av dei ulike rollene saumlaust og med den største eleganse. Det er ganske imponerande, for ho har ikkje anna å hjelpe seg med enn stemmeleie og kroppsspråk. Med Sølvberg som vegvisar er det lett å leve seg inn i Oscars univers, og det er ein god prestasjon å greie å halde publikums merksemd så stramt i dryge ein time og ført minutt utan pause. Den norske omsettinga er munnleg og fell naturleg, og personinstruksjonen er framifrå.

Kjersti Haugen har vald ein scenografi med ei ganske nake scene med eit slakt skråplan, i starten forma som eit brev, men etter kvart som tumleplass for Oscar og brevskrivinga hans. Av annan ytre staffasje er det berre litt diskret musikk og forsiktig ljossetting. Her er det forteljinga og ordet som er det viktige. Det er gode val, og både Haugen og Sølvberg har gjort maksimalt ut av historia om Oscar. Særleg når dei kretsar rundt den tabuomspunne døden blir dette både sterkt og lærerikt. Men eg er diverre ikkje like nøgd med alt i tekstgrunnlaget. Det er sjølvsagt ikkje alltid at godt teater må vere truverdig, og ofte må ein berre akseptere eit univers som ikkje er heilt logisk. Men denne veslevaksne Oscar blir nok oftare talerøyr for forfattarens moralske og religiøse idear enn for ein ti år gamal kreftsjuk gut. Etter kvart blir historia vel søt og pedagogisk korrekt, og mange av visdomspoenga som kjem frå tiåringen får eit strok av godtkjøpsfilosofi av den typen folk postar og deler på Facebook. Men det skuggar ikkje over det faktum at Ragnhild Sølvberg har gitt oss ei varm og tankevekkjande framsyning om det vi alle ein gong skal gjennom, men som vi likevel har så vanskeleg for å snakke om.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 14. januar 2014.)

TEATER

Ingjerd Egeberg som Blanche. FOTO: KETIL BORN

Tennessee Williams: EN SPORVOGN TIL BEGJÆR
Regi: Terje Skonseng Naudeer
Scenografi og kostyme: Tormod Lindgren
Nordland Teater, Brønnøysund Samfunnshus 22. oktober 2013

Ei oppsetting der vi kjem så tett på at ubehaget blir nesten påtrengande. Og det var også meininga.

Tennessee Williams’ Pullitzerprisvinnande drama frå 1947, «En sporvogn til Begjær» har, i tillegg til å bli udøydeleggjort med ikoniske Marlon Brando og Vivien Leigh på lerretet,  gjennom 65 år blitt sett opp på dei fleste scener verda rundt. Så skulle ein tru at Terje Skonseng Naudeer ville gjere ein 2013-produksjon litt annleis, gje han eit strok av vår tid, eller på anna vis freiste å modernisere det heile. Men Naudeer har vore tru mot det meste i manus utan forstyrrande påhitt, og har i staden synt at teksten til Tennessee Williams står på eigne bein, og er like moderne og aktuell i dag som for to mannsaldrar sidan. Det har Naudeer gjort med eit tett og  velregissert salongdrama der vi på nesten ubehageleg vis blir dratt heilt inn i familien Kowalskis aller innarste gemakkar. Og her finst definitivt ingen heltar, men berre menneske det i høgste grad er «synd om».

I programmet skriv Naudeer at han vil freiste å skape ei tett og klaustrofobisk verd, dra publikum inn i dette rommet, låse døra, kaste nøklane og la aktørane kjempe for livet. Langt på veg lukkast han. Klaustrofobisk er kanskje ikkje rette ordet, men gjennom den tilsynelatande enkle scenografien til Tormod Lindgren blir vi nådelaust dregne rett inn i ein trong og intens intimsfære der jamvel toalettbesøka er integrert del av spelet. Vi kjem så tett på at ubehaget blir nesten påtrengande. Og det er openbert meininga.

«En sporvogn til Begjær» handlar om klassereiser, livsløgner, kjønnskamp og mye meir. Og kanskje først og fremst om kva som er sanning, eller den verkelege røynda. Systrene Dubois har gått kvar sine vegar i livet, og gjort ganske ulike val. Når Blanche (Ingjerd Egeberg) etter lang tid oppsøker systera Stella (Yngvild Støen Grotmol) som er gravid og gift med Stanley, ein enkel mann som syner seg å vere ganske valdeleg (Rune Storsæther Løding), er det to heilt ulike røyndomar som møtest. Trur vi. Det er gamalt fransk aristokrati mot polsk-amerikansk arbeidarklasse. Kunnskap og kultur mot fyll og mishandling. Men mye er overflate, og det meste er berre tilsynelatande. Dette spelet på motsetnadar og kontrastar har Naudeer greidd å ta vare på og formidle særs godt, og han syner oss at heile persongalleriet er ganske samansette personar, like mangefasetterte som dei fleste av oss. Og nettopp på dette viset ålmenngjer han det heile. Om aktørane er aldri så outrerte, er det alltid meir enn nok å kjenne seg att i.

Blanche feiar inn i familien Kowalski, og som ein Ibsensk Gregers Werle ser ho ut til å søke den absolutte og utilslørte sanninga, berre for å oppdage at svogeren Stanley er ein alen av same stykket. Og som hos Ibsen, syner Tennessee Williams oss korleis det går når sanningskravet blir omsynslaust og absolutt. Dei fell båe for eige grep. Ingjerd Egeberg gjer ei fantastisk rolletolking, og framsyninga er i røynda først og fremst hennar diskret og gradvise demaskering av Blanche frå den kunnskapsrike overklassedama til si rake motsetning. Det er gjort med verkeleg fingertippkjensle der ho kler av Blanche lag for lag, nesten umerkeleg fram til ho står nake og sårbar attende til doms for oss alle. Og når den bråkjekke og påståelege fasaden er borte, når alle løgnene er avkledd, så gir ho oss paradoksalt nok eit menneske å føle for.

«Tryin’ to get to heaven before they close the door» syng Bob Dylan i pausen, men på scena går det stort sett motsett veg for alle. Terje Skonseng Naudeer har gitt oss ei reise i menneskeleg forfall, presentert eit ensemble som kjempar for livet, men som er langt frå å lukkast. Det er vondt, det er trist, og nettopp difor er det godt teater.

(Meldinga stod i Norsk Shakespeare- og teatertidsskrift nr. 3/4-2013)

TEATER

PAKKA FØR JUL: Som alle andre er Jakob og Neikob nyfikne på kva som kan vere i julepakka. FOTO: ESPEN STORHAUG

Jakob og Neikob og den mystiske pakken
Nord-Trøndelag Teater, Inderøy Kulturhus
Av Kari Stai
Regi: Torgunn Wold Platzack
Scenografi og kostyme: Kari Stai
Komponist: Tor Ingar Jakobsen
Med: Lavrans Haga, Ketil Kolstad og Torgunn Wold Platzack
(Turné i Nord-Trøndelag fram til 14. desember)

Ei leiken framsyning med intelligent og artig bruk av språklege krumspring.

Kari Stai er både illustratør og barnebokforfattar, og debuterte i 2008 med boka «Jakob og Neikob», om to menn som bur saman og er gode venner sjølv om dei er heilt ulike. Jakob seier ja til alt, og Neikob svarar med like kategoriske nei. Men som både ungar og vaksne veit, går det an å stille spørsmåla slik at ja blir nei, og nei blir ja, og såleis har Kari Stai skapt eit språkleg univers der det på eine sia er særs føreseieleg kva kvar av dei to vil svare, men samstundes like lite klårt kva innhaldet i svaret vil vere. I tillegg til at Stai har skrive eit par andre barnebøker, kom ho i fjor ut med oppfølgjaren «Jakob og Neikob – Tjuven slår tilbake», og for den fekk ho både Brageprisen og Kritikarprisen for beste barnebok. Nå har ho debutert som dramatikar med «Jakob og Neikob og den mystiske pakken», og onsdag hadde Nord-Trøndelag teater urpremiere i Inderøy Kulturhus på heimplassen til Stai.

Sjølv om Jakob og Neikob er gode venner, kan det likevel bli litt tosamt for dei, og dessutan er loftet deira stort og mørkt og skummelt. Difor finn dei ut at dei vil skaffe seg ein sambuar som kan bu på loftet. Historia, i den grad det er noka historie, dreier seg om leitinga etter sambuaren og kva som skjer når dei endeleg finn ho, og ting tar til å forsvinne. Men det viktige i dette universet er først og fremst den språklege leiken undervegs, for han er både humoristisk og full av artige vriar. Lavrans Haga og Ketil Kolstad tar dei to vennene på kornet, er fulle av ablegøyer og ganske sjarmerande. Torgunn Wold Platzack fyller dei andre rollene, og har dessutan ansvaret for regien. Ho har laga ei oppsetting som er tru mot Stais figurar og prosjekt, men som ikkje heilt har bestemt seg for om dette skal vere interaktivt teater eller ikkje. Målgruppa er 3 til 9 år, og kontakten med salen er der umiddelbart. Men når ein opnar for tilrop og hjelp frå salen, er det problematisk å stengje dette heilt av like etter.

Kari Stai er multikunstnar og har både skrive manus og vore ansvarleg for scenografi og kostyme. Slik er det blitt ei heilskapleg oppsetting med ein klår og tydeleg signatur. Scenografien er enkel, men særs effektfull, rekvisittane er få, og Jakob og Neikob er lette å kjenne att for dei som har lese bøkene. Dialogen er ein intelligent språkleg leik som bør ha appell til langt fleire enn målgruppa, og sjølv om dramaturgien kanskje kunne ha vore noko strammare midtvegs, leverer Stai ein solid dramatikardebut. Og så må eg legge til at framsyninga er velkoreografert og full av nykomponert og særs god og melodiøs musikk, signert Tor Ingar Jakobsen, ein komponist vi heilt sikkert vil høyre meir til framover.

 (Meldinga stod i Klassekampen fredag den 29. november 2013.)

TEATER

DRAUM: Slik gjer ein når ein har gjesta Oprah Winfrey. I draumane. FOTO: LARS ÅKE ANDERSEN

Æ har rætt
Hålogaland Teater, Scene Øst
Av Trine Lise Olsen
Regi: Tom Sterri
Med: Trine Lise Olsen

Inderleg, ekte, sårt, humoristisk og grenselaust ærleg om eigen oppvekst.

Trine Lise Olsen er standup-komikar, og blei landskjend då ho for fire år sia vann NRKs humorkonkurranse «Den norske humor». Premien var mellom anna å lage sitt eige humorprogram på TV, og Olsen kvitterte året etter med ein serie om heimbygda si, Indre Billefjord, ei ørlita bygd i Porsanger i Finnmark. Teatersjef Nina Wester på Hålogaland Teater har lenge hatt auge for komikartalentet og den særeigne røysta til Olsen, og i samband med røysterettsjubileet inviterte ho henne med på eit samarbeid som i første omgang blei ein feministisk humorturné rundt på skulane i Finnmark og Troms. Røynslene frå dette arbeidet gav bod om noko større, og det siste halvåret har Olsen samarbeidd tett med dramaturg Tale Næss og regissøren Tom Sterri, og resultatet er blitt ei ganske annleis standup-framsyning.

Det er mange komikarar som byr på seg sjølv og omgivnadane sine, og tidlegare i år sette til dømes Marianne Meløy opp «Stemt» på Trøndelag Teater, ein presentasjon av mange ulike stemmer i samband med røysterettsjubileet der ho henta inspirasjon og typar frå den vesle heimplassen sin i Nord-Norge. Det gjer for så vidt også Trine Lise Olsen, men det heilt spesielle ved hennar prosjekt, er at ho byr ikkje på andre enn seg sjølv, og at det i tillegg viser seg å bli ei uvanleg sterk historie der gråt og lått går hand i hand.

Utan mye anna hjelp enn eit sminkebord og nokre klede entrar ho ei elles nake scene, løyser opp stemninga ved å småprate med publikum, og ter seg stort sett som alle andre som skal få folk til å le. Men så syner det seg raskt at alt ikkje er like morosamt. Grenselaust ærleg fortel ho si eiga historie frå då ho og broren første gong blei sett bort i fosterheim fordi mora ikkje greidde omsorga, og kanskje var meir opptatt av fest og menn. Så blei det ny fosterheim i Indre Billefjord, og denne gongen hjå Ragnhild som etter kvart fekk plassen som mamma i livet hennar. Ho fortel om den funksjonshemma storebroren som dør frå ho, om faren som ho omsider fekk kontakt med, men som omkom på sjøen, om ungjentedraumar og lengt, om kjenslemessig og seksuell oppvakning, om samisk identitet, om valdtekt og fyll og mye anna som vi tradisjonelt sett har vanskeleg for å forbinde med humor.

Det kan høyrest ut som ei traurig historie, og det er ho sjølvsagt også. Det spesielle ved Olsens prosjekt er at ho greier å formidle det meste i ei form der ho set det triste i relieff for deretter å halde  det opp til å le av. Men hovudårsaka til at dette blir så vellukka, er at Trine Lise Olsen har ei meining bak det heile, eit program som ho held seg lojalt til gjennom heile framsyninga. Mantraet, og namnet på oppsettinga, er «Æ ha rætt». I sitt eige sjølvbilde meiner dei fleste av oss at vi har rett, og at vår framstilling av røyndomen er den korrekte, men i denne konteksten dreier det seg vel så mye om retten til å vere seg sjølv, og om alle dei andre grunnleggjande rettane eit menneske har. Og kanskje særleg i eit kjønnsperspektiv. Olsen er feminist, og legg ikkje skjul på det. Ho har ein heilt open politisk agenda, men framfører han så lågmælt, så intenst, så personleg, så overtydande, og i tillegg så humoristisk at det er umogeleg ikkje å vere samd med henne. Og jamvel om her er openberre spark til familieministaren, samvitslegar, homofobe og mange andre, finst det likevel ikkje spor av det ein kan kalle agitasjon. Det heile er berre så gjennomført elegant. Det faktum at dette ikkje er fiksjon, kombinert med den heilt spesielle forteljarrøysta hennar, bidreg i stor grad til det. Sjølv gjer ho narr av stemma si, men nettopp det lågmælte og den totale mangel på halloi, gjer det heile så inderleg og ekte.

Trine Lise Olsen er utdanna førskolelærar, og som komikar er ho i hovudsak sjølvlært. Ho er såleis ikkje skodespelar, og det legg ho heller ikkje skjul på når ho snublar litt i orda, tar til på nytt, og litt sjølvironisk tillet seg å vere seg sjølv på godt og vondt. Det kler faktisk framsyninga, og gjer ho meir autentisk.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2013.)

TEATER

Nøtteknekkeren
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Mads Bones, Kyrre Havdal, Matilde Holdhus og Olve Løseth
Songtekstar: Mads Bones
Musikk og musikalsk leiing: Kyrre Havdal
Regi: Arvid Ones
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Koreografi: Belinda Braza
Med: Herbert Nordrum, Tor Ivar Hagen, Kjersti Tveterås, Øyvind Brandtzæg, Trond-Ove Skrødal, Silje Lundblad m.fl.

Ei underhaldande, hemningslaus og surrealistisk juleframsyning.

Ein dramaturg og to skodespelarar ved Trøndelag Teater, samt ein kapellmeister frå tidlegare musikalar har skrive ei julehistorie dei har kalla «Nøtteknekkeren», og sjølv om utgangspunktet er det gamle tyske eventyret, er det lite korkje av Hoffmann eller Tsjaikovskij i denne oppsettinga. Eller meir korrekt; – det er både litt Tsjaikovskij og mye av alt mogeleg anna. Ei meir komplett postmodernistisk sjangerblanding skal ein leite lenge etter.

Godt kjende, som dei fire forfattarane er med teatermetaforar, klassikarane og musikaltradisjonen, har dei openbert kasta det eine gode innfallet etter det andre i potten, og litt ukritisk latt det vere der. Det er blitt både styrken og problemet til denne produksjonen, som er den mest surrealistiske juleframsyninga eg har sett, underhaldande, påkosta, særs visuell, men sprikande i alle retningar. Det er Dickens på syre.

Historia finn stad på minst to plan. Utgangspunktet er ein rikmannsfamilie i Tyskland for 200  år sia der ungane Marie (Ingrid Levik) og Fritz (Brage Krogh Kvisten) gler seg til jul. Dagen før julaftan får Marie ein nøtteknekkar som ho tek med seg i senga (fordi heile familien har nøtteallergi), og om natta, i draumeverda eller kva veit vi, får nøtteknekkaren (Herbert Nordrum) liv, og samstundes tek det til å yngle med heslige rotter av alle slag. På eit litt uforklarleg vis drar både rottene, Marie og nøtteknekkaren til Lekeland, eit Carrollsk eventyrland der alle leikane er levande, men der rottene vil øydeleggje jula ved å hindre julenissen i å kome gjennom pipa. Slik blir oppsettinga eit klassisk barneteater med heltar og skurkar, og der ungane må ordne opp fordi vaksne anten ikkje forstår, eller rett og slett ikkje er del av same verda.

Intrigen er særs komplisert, og på vegen fram mot løysing av problema, eller knekking av nøttene, for ikkje å seie quizløysinga, skjer det så mye rart, absurd og komisk at det ikkje er så viktig med logikken. I staden får ein berre la seg underhalde. For i denne påkosta produksjonen har ikkje teatret spart på noko. Eit par dusin aktørar på scena spelar omlag dobbelt så mange roller, kostymeavdelinga har gått amok, og scenografien er meir enn spektakulær. I store tablå med gode songtekstar og musikk som kler stykket, blir det spela, dansa og sunge slik at det reint kan ta luven frå ein. Her kryr det med politiske, litterære og andre referansar. Så får vi tole at framsyninga tidvis tar form av ei vareoppteljing, for kanskje er det nettopp slik julekvelden er med si endelause utpakking?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2013.)

TEATER

BALKONGSCENA: Som klovnar blir Romeo og Julie raskt avkledd. FOTO: THEODOR WITH

Julie + Romeo
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Katja Brita Lindeberg Produksjoner
Konsept: Katja Brita Lindeberg
Manus:  Katja Brita Lindeberg, Hans Petter Nilsen og Nora Evensen
Regi: Nora Evensen
Scenografi: Ørjan Wiklund
Musikk: Magnus Børmark
Med: Katja Brita Lindeberg og Hans Petter Nilsen

Eit godt og artig konsept som diverre ikkje greier å stå løpet ut.

Katja Brita Lindeberg har ein mastergrad i fysisk komedie frå Teaterhögskolan i Stockholm, og har dei siste åra utforska klovnerolla, mellom anna i oppsettinga «Klinsj» frå 2011 der ho saman med musikaren Magnus Børmark presenterte kontrastane mellom boksing og klovneri. Nå er ho attende med ein ny produksjon, og nok ein gong nyttar ho klovnen og delar av hans både komiske og litt såre uttrykksmåte. Med seg på scena har ho Hans Petter Nilsen som har permisjon frå Trøndelag Teater, og som i det siste har turnert med ei framifrå tolking av Dario Fos monologar, «Mistero Buffo». Det er med andre ord skodespelarar som er røynde både når det gjeld komikk og fysisk teater.

Saman med regissør Nora Evensen har dei to skrive ei historie om kva som skjer når Julie får Romeo og dei to flyttar saman. Det er ei forteljing om kjærleikens vilkår, om draumane, løfta, forventningane og dei heilt urealistiske ideane som får ta overhand når hormona får rå. Frå den særs søte, og ganske klisjéfylde romantikken, kjem etter kvart kvardagen, sjalusien, sviktande kommunikasjon, motsetningane og alt det som dei fleste av oss kjenner så alt for godt. Oppsettinga er ikkje akkurat «Scener frå eit ekteskap», men temaet er det same.

Det opnar artig og lovande som ein klovneparafrase over Shakespeare der dei to med ei klossut eleganse entrar scena og på sjarmerande vis leikar seg gjennom delar av Romeo og Julie, pompøst og med masse humor og sjølvironi. Vi får den naive fjortiskjærleiken ikledd ein komisk ferniss, ei vandring i klisjear og sjablongar. Det blir ganske underhaldande og låtten sit laust i salen.

Men så får dei unge elskande kvarandre, dei to går ut av Shakespeare og inn i kvardagen, og der stoppar det også på scena. Frå å vere ein leiken vri på klassikarane, blir det som skulle vere karikering av stereotypiar og vanlege samlivsmotsetningar, i staden særs føreseieleg og ganske fylt med dei klisjeane dei skulle ha det artig med. Dei to tar med seg klovnenasane, men spelet er langt meir realistisk og relativt fritt for klovneri. Og der dei skulle utforske stereotypiane, blir dei i staden vandrande rundt i dei. Det blir langdrygt, og ikkje på langt nær så artig som i opninga. Det hjelper ikkje at det er to dyktige skodespelarar som spelar godt på både publikum og kvarandre når manuset er for dårleg og oppsettinga manglar dramaturgi.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 14. november 2013.)

TEATER

SAKNET: Kva gjer ein når det ikkje lenger er nokon til å ete av hundeskåla? FOTO:ESPEN STORHAUG

Og så kan hunden komme
Nord-Trøndelag Teater, Dampsaga kulturhus, Steinkjer
Av Jon Fosse
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Scenografi: Lars Jacob Jakobsson
Kostyme: Inger Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Med: Paul Ottar Haga og Daniel Sandén-Warg (musikk)

Innsiktsfullt, melodiøst og velspela om kva som kan skje når haldepunktet i livet forsvinn.

For tjue år sia gav Jon Fosse ut boka «To forteljingar». Den eine av novellene, «Og så kan hunden komme», har Nord-Trøndelag Teater fått Leif Stinnerbom til å dramatisere, og laurdag var det urpremiere på Steinkjer med Nord-Trøndelags eigen Paul Ottar Haga i hovudrolla. Det er blitt ei eineståande framsyning, velspela, særs musikalsk, vakker og med mange mogelege tolkingar.

Jon Fosses novelle er ei episk forteljing om ein mann som bur åleine med hunden sin, og der hunden openbert er alfa og omega i livet hans. Så ein dag blir hunden skoten av ein nabo som alt før ugjerninga ikkje hadde noka høg stjerne. Som ein ekstra provokasjon legg naboen liket på dørhella til hundeeigaren. Fosse utforskar kva ein enkel sjel gjer eller kan gjere når haldepunktet i livet forsvinn. Den spontane reaksjonen er at naboen må døy, og vi får mannens noko irrasjonelle, monomane og tunnelsynaktige argumentasjon for at han skal gjennomføre drapet som straff eller hemn, ei tankerekkje framført på eit repeterande vis slik Fosses tekstar ofte er.

Der novella har ein tydeleg start og slutt, er Stinnerboms dramatisering blitt ein tekst som går i sirkel, ein monolog som startar og sluttar same stad. Med dette grepet opnar han for fleire mogelege tolkingar av kva som verkeleg har skjedd. Historia blir fortald som ein monolog framført av Paul Ottar Haga. Men berre ein sjeldan gong får vi høyre kva mannen seier. I staden presenterer Haga tankane og mannens forsøk på å overtyde seg sjølv. Det er eit sakte forteljarteater, tidvis visualisert med enkelt spel og illustrerande videoprojeksjonar mot bakteppet. Haga tar seg god tid, og monologen er repeterande, og nesten så han går i loop.

Slik er det òg med musikk. Også der er det tema som tas opp att, små variasjonar, og mange repetisjonar. Kanskje er det slik Stinnerbom har tenkt då han fekk sonen, Magnus Stinnerbom, til å skrive musikk til denne produksjonen. Låtane er i folkemusikktradisjon, og blir framført av Daniel Sandén-Warg på munnharpe og ulike strengeinstrument. Sandén-Warg og Magnus Stinnerbom er gamle skulekameratar, og i 1996 skipa dei gruppa Harv. I dag bur Sandén-Warg i Setesdal, og er blant landets beste og mest røynde folkemusikarar. På scena

blir musikken hans eit viktig dramaturgisk element, illustrasjon og kommentar til handlinga meir enn berre vanleg akkompagnement. Ein liten sparring partner for Haga blir han også. Og så synleggjer dette grepet kor melodiøst og musikalsk språket til Fosse er. Framføringa, komposisjonane, dramaturgien og det særs synkrone samspelet mellom dei to på scena gjer at dette blir så mye meir enn berre tradisjonelt forteljarteater.

Jon Fosse skriv på nynorsk, og til vanleg syns eg det er ein uskikk at mange teater har slik fobi mot språket at dei i staden spelar alt det nynorske på dialekt. Men ikkje denne gongen. Paul Ottar Haga spelar på verdaling, hans eigen dialekt, og det gjev framsyninga både eit naturleg og munnleg preg, og ein eigen autentisitet. Særleg gjeld dette i møtet med dei to birollene i stykket, ei jente på sykkel, og nok ein nabo. Dei er formidla med ein frigjerande humor, og er typar ein kan mistenke Haga for å ha teke med seg heimanfrå. Haga vekslar mellom dei to besøkande og hundeeigarens ytringar og tankar med den største sjølvfølgje, saumlaust og elegant.

Det er ein stor, men ikkje uoverkommeleg tekstmengde i denne monologen, men det som gjer han ekstra krevjande, er alle repetisjonane som er nesten like, men berre nesten. Paul Ottar Haga gjer ein imponerande sceneprestasjon, og spelar lågmælt og intenst, tek lange pausar, har publikum i si hole hand, og brukar den tida han treng. På det viset greier han å trengje attom skalet på han som brått mistar haldepunktet i livet sitt, ankerfestet, som får ein idé om kva som må gjerast, og som utan tanke for konsekvensane berre gjennomfører det. Eller er det verkeleg det som skjer? Leif Stinnerboms dramatisering og gode regi opnar for mange ulike tolkingar. Er dette ei historie om hat og hemn? Eller er det ein fiksjon, ein tanke eller draum om kva som kan ha skjedd med hunden, og kva som så kan skje? Eller er det kanskje noko som har skjedd og som nå heimsøker mannen på same repeterande vis som teksten vi får presentert? Uakta kva for tolking du finn best, er dette ei perle av ei teaterframsyning, gjennomført i alle ledd, og ei oppsetting som gir skikkeleg næring til ettertanken.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2013.)

TEATER

STØV: Arkivarane bles støv av den nynorske kanon, og syner at han er sprell levande. FOTO: DAG JENSSEN

Ein god dag kjem aldri for tidleg

Det Norske Teatret, scene 3
Konsept og regi: Ingrid Weme Nilsen
Dramaturg: Ola E. Bø og Bodil Kvamme
Scenografi: Mia Runningen
Med: Siren Jørgensen, Katrine Lunde Mackenzie og Randolf Walderhaug
Musikk: Carl Fredrik Falkenberg, Ole Marius Melhuus og Rannveig Ryeng
Eit samarbeid mellom Det Norske Teatret, Sogn og Fjordane Teater og Hordaland Teater

Sjølvsagt ein hyllest til nynorsken og språkåret, men først og fremst den beste pedagogiske forklåringa på kva ein dramaturg er.

Eg hadde arbeidd som teatermeldar i mange, mange år før eg tok til å forstå kva ein dramaturg er og gjer, og sjølv dramaturgane har hatt problem med å forklåre oppgåva si. Men etter denne framsyninga er all tvil feid til sides. Dette var dramaturganes sårt tiltrengte scenedebut i eit muntert, leikent og delvis alvorsamt lite stykke som fekk meg som nynorskbrukar til å føle meg som del av eit univers som er langt større og meir mangslunge enn eg hittil hadde trudd. «Ein god dag kjem aldri for tidleg» er ei framsyning til verkeleg å bli glad i.

Tilsynelatande er dette eit upretensiøst lite stykke scenekunst, blott til lyst, og laga for å underhalde, og for å hylle Aasen, det norske folkemålet, og den nynorske kanon i dette språkåret. Korkje meir eller mindre. Trudde eg. Men skinnet bedrar. For dette er langt meir for den som vil leite og sjå. Og særleg for dei av oss som er glade i både teater og nynorsk er her uendelege mye å gle seg over. Når eg nå har lira av meg all denne panegyriske rosen, må eg kanskje grunngi entusiasmen min og fortelje lesaren kva framsyninga dreier seg om.

Vi er i arkivet til eit teater, det kan vere på Det Norske Teatret, på Sogn og Fjordane Teater eller på Hordaland Teater. Desse tre er det som står bak produksjonen, og sams for dei er at dei alle har nynorsk som hovudmål. I eit lett støvete og litt slitt arkiv møter vi sjefen (Siren Jørgensen) og den tilsette (Randolf Walderhaug). Dette er tydeleg kontoret Gud gløymde, ein plass der lite skjer, og der ein slags intellektuell leik og rivalisering, og kanskje også ein ørliten flørt mellom dei to, er det som får dagane til å gå. Så får dei brått besøk av ein dramaturg (Katrine Lunde Mackenzie) som har ei liste med tekstar dei må finne fram så fort som råd. Teatret skal setje opp eit stykke som heiter «Ein god dag kjem aldri for seint» (eit Aasensitat) med ulike tekstar frå den nynorske litterære kanon, og så er vi i gang.

Dette er metateater på sitt beste, for det handlar sjølvsagt om seg sjølv, og om vegen fram til produksjon. Dei to arkivarane syner seg å vere langt meir kreative enn førsteinntrykket skulle tilseie, og dei grip inn i dramaturgien som var dei både dramaturg og regissør. Opplegget var at dette skulle bli eit potpurri over ulike norske tekstar frå Ivar Aasen til Olaug Nilssen. Det kunne lett ha blitt ei endelaus og ganske keisam vareoppteljing, akkurat slik ein kan forvente på eit arkiv. I staden er det blitt ein laussloppen, velspela, artig og intelligent kabaret som både er sjølvironisk og stappfull av undertekst. Litt diskret, i bakkant av arkivet står eit lite husorkester. At det heiter Ark Ivars er symptomatisk for den humoren som gjennomsyrer denne framsyninga. Med akkompagnement frå dei tre i bakgrunnen syng, dansar og leikar dei tre på scena seg gjennom dramaturgens liste med ein god porsjon kreative, og tidvis både elleville og absurde innspel frå arkivarane. Det er eit strålande opplagd ensemble som både syng, resiterer og dansar, og som greier å lage sjarmerande humor av det meste. Personinstruksjonen er framifrå.

Bak produksjonen står ikkje mindre enn tre dramaturgar. Dei krediterte er Ola E. Bø med lang fartstid på Det Norske Teatret og Bodil Kvamme frå Sogn og Fjordane Teater. Men også Ingrid Weme Nilsen, som har både konsept og regi, er eigentleg tilsett som dramaturg ved Det Norske Teatret. I tillegg har ho i vel ti år leia gruppa Pontenegrinerne, og dei siste åra har ho arbeidd ved Teaterhuset Avant Garden i Trondheim og som dramaturg og regissør på Trøndelag Teater. Der har ho regissert ei rekke temmeleg ulike produksjonar frå ein nydeleg tolking av Pinters «Ein liten irritasjon» til nyskrive norsk dramatikk, både frå hennar eiga hand og andres. Eg har vore så heldig å få sjå det meste, og har gledd meg over utviklinga, men at ho også skulle ha slik fingerspisskjensle for det nynorske var heilt uventa. Her er mye sjølvironisk nynorskhumor som tar den særs interne kampen mellom «an-be-het-else» og «leik-skap-nad» på kornet. Og sjølvironien gjeld i like stor grad teatermetaforar, dramaturgi og regi når skodespelarane mot slutten seier at nå må vi ha forsoning og eit grensesprengjande avslutningsnummer. Som om ikkje dette skulle vere nok, greier dei det kunststykket å presentere heile tretti ulike songar og tekstar frå den rike nynorske skattkista utan at det blir oppramsing. Treng eg eigentleg seie meir?