Amund Grimstad

TEATER

PAKKA FØR JUL: Som alle andre er Jakob og Neikob nyfikne på kva som kan vere i julepakka. FOTO: ESPEN STORHAUG

Jakob og Neikob og den mystiske pakken
Nord-Trøndelag Teater, Inderøy Kulturhus
Av Kari Stai
Regi: Torgunn Wold Platzack
Scenografi og kostyme: Kari Stai
Komponist: Tor Ingar Jakobsen
Med: Lavrans Haga, Ketil Kolstad og Torgunn Wold Platzack
(Turné i Nord-Trøndelag fram til 14. desember)

Ei leiken framsyning med intelligent og artig bruk av språklege krumspring.

Kari Stai er både illustratør og barnebokforfattar, og debuterte i 2008 med boka «Jakob og Neikob», om to menn som bur saman og er gode venner sjølv om dei er heilt ulike. Jakob seier ja til alt, og Neikob svarar med like kategoriske nei. Men som både ungar og vaksne veit, går det an å stille spørsmåla slik at ja blir nei, og nei blir ja, og såleis har Kari Stai skapt eit språkleg univers der det på eine sia er særs føreseieleg kva kvar av dei to vil svare, men samstundes like lite klårt kva innhaldet i svaret vil vere. I tillegg til at Stai har skrive eit par andre barnebøker, kom ho i fjor ut med oppfølgjaren «Jakob og Neikob – Tjuven slår tilbake», og for den fekk ho både Brageprisen og Kritikarprisen for beste barnebok. Nå har ho debutert som dramatikar med «Jakob og Neikob og den mystiske pakken», og onsdag hadde Nord-Trøndelag teater urpremiere i Inderøy Kulturhus på heimplassen til Stai.

Sjølv om Jakob og Neikob er gode venner, kan det likevel bli litt tosamt for dei, og dessutan er loftet deira stort og mørkt og skummelt. Difor finn dei ut at dei vil skaffe seg ein sambuar som kan bu på loftet. Historia, i den grad det er noka historie, dreier seg om leitinga etter sambuaren og kva som skjer når dei endeleg finn ho, og ting tar til å forsvinne. Men det viktige i dette universet er først og fremst den språklege leiken undervegs, for han er både humoristisk og full av artige vriar. Lavrans Haga og Ketil Kolstad tar dei to vennene på kornet, er fulle av ablegøyer og ganske sjarmerande. Torgunn Wold Platzack fyller dei andre rollene, og har dessutan ansvaret for regien. Ho har laga ei oppsetting som er tru mot Stais figurar og prosjekt, men som ikkje heilt har bestemt seg for om dette skal vere interaktivt teater eller ikkje. Målgruppa er 3 til 9 år, og kontakten med salen er der umiddelbart. Men når ein opnar for tilrop og hjelp frå salen, er det problematisk å stengje dette heilt av like etter.

Kari Stai er multikunstnar og har både skrive manus og vore ansvarleg for scenografi og kostyme. Slik er det blitt ei heilskapleg oppsetting med ein klår og tydeleg signatur. Scenografien er enkel, men særs effektfull, rekvisittane er få, og Jakob og Neikob er lette å kjenne att for dei som har lese bøkene. Dialogen er ein intelligent språkleg leik som bør ha appell til langt fleire enn målgruppa, og sjølv om dramaturgien kanskje kunne ha vore noko strammare midtvegs, leverer Stai ein solid dramatikardebut. Og så må eg legge til at framsyninga er velkoreografert og full av nykomponert og særs god og melodiøs musikk, signert Tor Ingar Jakobsen, ein komponist vi heilt sikkert vil høyre meir til framover.

 (Meldinga stod i Klassekampen fredag den 29. november 2013.)

TEATER

DRAUM: Slik gjer ein når ein har gjesta Oprah Winfrey. I draumane. FOTO: LARS ÅKE ANDERSEN

Æ har rætt
Hålogaland Teater, Scene Øst
Av Trine Lise Olsen
Regi: Tom Sterri
Med: Trine Lise Olsen

Inderleg, ekte, sårt, humoristisk og grenselaust ærleg om eigen oppvekst.

Trine Lise Olsen er standup-komikar, og blei landskjend då ho for fire år sia vann NRKs humorkonkurranse «Den norske humor». Premien var mellom anna å lage sitt eige humorprogram på TV, og Olsen kvitterte året etter med ein serie om heimbygda si, Indre Billefjord, ei ørlita bygd i Porsanger i Finnmark. Teatersjef Nina Wester på Hålogaland Teater har lenge hatt auge for komikartalentet og den særeigne røysta til Olsen, og i samband med røysterettsjubileet inviterte ho henne med på eit samarbeid som i første omgang blei ein feministisk humorturné rundt på skulane i Finnmark og Troms. Røynslene frå dette arbeidet gav bod om noko større, og det siste halvåret har Olsen samarbeidd tett med dramaturg Tale Næss og regissøren Tom Sterri, og resultatet er blitt ei ganske annleis standup-framsyning.

Det er mange komikarar som byr på seg sjølv og omgivnadane sine, og tidlegare i år sette til dømes Marianne Meløy opp «Stemt» på Trøndelag Teater, ein presentasjon av mange ulike stemmer i samband med røysterettsjubileet der ho henta inspirasjon og typar frå den vesle heimplassen sin i Nord-Norge. Det gjer for så vidt også Trine Lise Olsen, men det heilt spesielle ved hennar prosjekt, er at ho byr ikkje på andre enn seg sjølv, og at det i tillegg viser seg å bli ei uvanleg sterk historie der gråt og lått går hand i hand.

Utan mye anna hjelp enn eit sminkebord og nokre klede entrar ho ei elles nake scene, løyser opp stemninga ved å småprate med publikum, og ter seg stort sett som alle andre som skal få folk til å le. Men så syner det seg raskt at alt ikkje er like morosamt. Grenselaust ærleg fortel ho si eiga historie frå då ho og broren første gong blei sett bort i fosterheim fordi mora ikkje greidde omsorga, og kanskje var meir opptatt av fest og menn. Så blei det ny fosterheim i Indre Billefjord, og denne gongen hjå Ragnhild som etter kvart fekk plassen som mamma i livet hennar. Ho fortel om den funksjonshemma storebroren som dør frå ho, om faren som ho omsider fekk kontakt med, men som omkom på sjøen, om ungjentedraumar og lengt, om kjenslemessig og seksuell oppvakning, om samisk identitet, om valdtekt og fyll og mye anna som vi tradisjonelt sett har vanskeleg for å forbinde med humor.

Det kan høyrest ut som ei traurig historie, og det er ho sjølvsagt også. Det spesielle ved Olsens prosjekt er at ho greier å formidle det meste i ei form der ho set det triste i relieff for deretter å halde  det opp til å le av. Men hovudårsaka til at dette blir så vellukka, er at Trine Lise Olsen har ei meining bak det heile, eit program som ho held seg lojalt til gjennom heile framsyninga. Mantraet, og namnet på oppsettinga, er «Æ ha rætt». I sitt eige sjølvbilde meiner dei fleste av oss at vi har rett, og at vår framstilling av røyndomen er den korrekte, men i denne konteksten dreier det seg vel så mye om retten til å vere seg sjølv, og om alle dei andre grunnleggjande rettane eit menneske har. Og kanskje særleg i eit kjønnsperspektiv. Olsen er feminist, og legg ikkje skjul på det. Ho har ein heilt open politisk agenda, men framfører han så lågmælt, så intenst, så personleg, så overtydande, og i tillegg så humoristisk at det er umogeleg ikkje å vere samd med henne. Og jamvel om her er openberre spark til familieministaren, samvitslegar, homofobe og mange andre, finst det likevel ikkje spor av det ein kan kalle agitasjon. Det heile er berre så gjennomført elegant. Det faktum at dette ikkje er fiksjon, kombinert med den heilt spesielle forteljarrøysta hennar, bidreg i stor grad til det. Sjølv gjer ho narr av stemma si, men nettopp det lågmælte og den totale mangel på halloi, gjer det heile så inderleg og ekte.

Trine Lise Olsen er utdanna førskolelærar, og som komikar er ho i hovudsak sjølvlært. Ho er såleis ikkje skodespelar, og det legg ho heller ikkje skjul på når ho snublar litt i orda, tar til på nytt, og litt sjølvironisk tillet seg å vere seg sjølv på godt og vondt. Det kler faktisk framsyninga, og gjer ho meir autentisk.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2013.)

TEATER

Nøtteknekkeren
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Mads Bones, Kyrre Havdal, Matilde Holdhus og Olve Løseth
Songtekstar: Mads Bones
Musikk og musikalsk leiing: Kyrre Havdal
Regi: Arvid Ones
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Koreografi: Belinda Braza
Med: Herbert Nordrum, Tor Ivar Hagen, Kjersti Tveterås, Øyvind Brandtzæg, Trond-Ove Skrødal, Silje Lundblad m.fl.

Ei underhaldande, hemningslaus og surrealistisk juleframsyning.

Ein dramaturg og to skodespelarar ved Trøndelag Teater, samt ein kapellmeister frå tidlegare musikalar har skrive ei julehistorie dei har kalla «Nøtteknekkeren», og sjølv om utgangspunktet er det gamle tyske eventyret, er det lite korkje av Hoffmann eller Tsjaikovskij i denne oppsettinga. Eller meir korrekt; – det er både litt Tsjaikovskij og mye av alt mogeleg anna. Ei meir komplett postmodernistisk sjangerblanding skal ein leite lenge etter.

Godt kjende, som dei fire forfattarane er med teatermetaforar, klassikarane og musikaltradisjonen, har dei openbert kasta det eine gode innfallet etter det andre i potten, og litt ukritisk latt det vere der. Det er blitt både styrken og problemet til denne produksjonen, som er den mest surrealistiske juleframsyninga eg har sett, underhaldande, påkosta, særs visuell, men sprikande i alle retningar. Det er Dickens på syre.

Historia finn stad på minst to plan. Utgangspunktet er ein rikmannsfamilie i Tyskland for 200  år sia der ungane Marie (Ingrid Levik) og Fritz (Brage Krogh Kvisten) gler seg til jul. Dagen før julaftan får Marie ein nøtteknekkar som ho tek med seg i senga (fordi heile familien har nøtteallergi), og om natta, i draumeverda eller kva veit vi, får nøtteknekkaren (Herbert Nordrum) liv, og samstundes tek det til å yngle med heslige rotter av alle slag. På eit litt uforklarleg vis drar både rottene, Marie og nøtteknekkaren til Lekeland, eit Carrollsk eventyrland der alle leikane er levande, men der rottene vil øydeleggje jula ved å hindre julenissen i å kome gjennom pipa. Slik blir oppsettinga eit klassisk barneteater med heltar og skurkar, og der ungane må ordne opp fordi vaksne anten ikkje forstår, eller rett og slett ikkje er del av same verda.

Intrigen er særs komplisert, og på vegen fram mot løysing av problema, eller knekking av nøttene, for ikkje å seie quizløysinga, skjer det så mye rart, absurd og komisk at det ikkje er så viktig med logikken. I staden får ein berre la seg underhalde. For i denne påkosta produksjonen har ikkje teatret spart på noko. Eit par dusin aktørar på scena spelar omlag dobbelt så mange roller, kostymeavdelinga har gått amok, og scenografien er meir enn spektakulær. I store tablå med gode songtekstar og musikk som kler stykket, blir det spela, dansa og sunge slik at det reint kan ta luven frå ein. Her kryr det med politiske, litterære og andre referansar. Så får vi tole at framsyninga tidvis tar form av ei vareoppteljing, for kanskje er det nettopp slik julekvelden er med si endelause utpakking?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2013.)

TEATER

BALKONGSCENA: Som klovnar blir Romeo og Julie raskt avkledd. FOTO: THEODOR WITH

Julie + Romeo
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Katja Brita Lindeberg Produksjoner
Konsept: Katja Brita Lindeberg
Manus:  Katja Brita Lindeberg, Hans Petter Nilsen og Nora Evensen
Regi: Nora Evensen
Scenografi: Ørjan Wiklund
Musikk: Magnus Børmark
Med: Katja Brita Lindeberg og Hans Petter Nilsen

Eit godt og artig konsept som diverre ikkje greier å stå løpet ut.

Katja Brita Lindeberg har ein mastergrad i fysisk komedie frå Teaterhögskolan i Stockholm, og har dei siste åra utforska klovnerolla, mellom anna i oppsettinga «Klinsj» frå 2011 der ho saman med musikaren Magnus Børmark presenterte kontrastane mellom boksing og klovneri. Nå er ho attende med ein ny produksjon, og nok ein gong nyttar ho klovnen og delar av hans både komiske og litt såre uttrykksmåte. Med seg på scena har ho Hans Petter Nilsen som har permisjon frå Trøndelag Teater, og som i det siste har turnert med ei framifrå tolking av Dario Fos monologar, «Mistero Buffo». Det er med andre ord skodespelarar som er røynde både når det gjeld komikk og fysisk teater.

Saman med regissør Nora Evensen har dei to skrive ei historie om kva som skjer når Julie får Romeo og dei to flyttar saman. Det er ei forteljing om kjærleikens vilkår, om draumane, løfta, forventningane og dei heilt urealistiske ideane som får ta overhand når hormona får rå. Frå den særs søte, og ganske klisjéfylde romantikken, kjem etter kvart kvardagen, sjalusien, sviktande kommunikasjon, motsetningane og alt det som dei fleste av oss kjenner så alt for godt. Oppsettinga er ikkje akkurat «Scener frå eit ekteskap», men temaet er det same.

Det opnar artig og lovande som ein klovneparafrase over Shakespeare der dei to med ei klossut eleganse entrar scena og på sjarmerande vis leikar seg gjennom delar av Romeo og Julie, pompøst og med masse humor og sjølvironi. Vi får den naive fjortiskjærleiken ikledd ein komisk ferniss, ei vandring i klisjear og sjablongar. Det blir ganske underhaldande og låtten sit laust i salen.

Men så får dei unge elskande kvarandre, dei to går ut av Shakespeare og inn i kvardagen, og der stoppar det også på scena. Frå å vere ein leiken vri på klassikarane, blir det som skulle vere karikering av stereotypiar og vanlege samlivsmotsetningar, i staden særs føreseieleg og ganske fylt med dei klisjeane dei skulle ha det artig med. Dei to tar med seg klovnenasane, men spelet er langt meir realistisk og relativt fritt for klovneri. Og der dei skulle utforske stereotypiane, blir dei i staden vandrande rundt i dei. Det blir langdrygt, og ikkje på langt nær så artig som i opninga. Det hjelper ikkje at det er to dyktige skodespelarar som spelar godt på både publikum og kvarandre når manuset er for dårleg og oppsettinga manglar dramaturgi.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 14. november 2013.)

TEATER

SAKNET: Kva gjer ein når det ikkje lenger er nokon til å ete av hundeskåla? FOTO:ESPEN STORHAUG

Og så kan hunden komme
Nord-Trøndelag Teater, Dampsaga kulturhus, Steinkjer
Av Jon Fosse
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Scenografi: Lars Jacob Jakobsson
Kostyme: Inger Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Med: Paul Ottar Haga og Daniel Sandén-Warg (musikk)

Innsiktsfullt, melodiøst og velspela om kva som kan skje når haldepunktet i livet forsvinn.

For tjue år sia gav Jon Fosse ut boka «To forteljingar». Den eine av novellene, «Og så kan hunden komme», har Nord-Trøndelag Teater fått Leif Stinnerbom til å dramatisere, og laurdag var det urpremiere på Steinkjer med Nord-Trøndelags eigen Paul Ottar Haga i hovudrolla. Det er blitt ei eineståande framsyning, velspela, særs musikalsk, vakker og med mange mogelege tolkingar.

Jon Fosses novelle er ei episk forteljing om ein mann som bur åleine med hunden sin, og der hunden openbert er alfa og omega i livet hans. Så ein dag blir hunden skoten av ein nabo som alt før ugjerninga ikkje hadde noka høg stjerne. Som ein ekstra provokasjon legg naboen liket på dørhella til hundeeigaren. Fosse utforskar kva ein enkel sjel gjer eller kan gjere når haldepunktet i livet forsvinn. Den spontane reaksjonen er at naboen må døy, og vi får mannens noko irrasjonelle, monomane og tunnelsynaktige argumentasjon for at han skal gjennomføre drapet som straff eller hemn, ei tankerekkje framført på eit repeterande vis slik Fosses tekstar ofte er.

Der novella har ein tydeleg start og slutt, er Stinnerboms dramatisering blitt ein tekst som går i sirkel, ein monolog som startar og sluttar same stad. Med dette grepet opnar han for fleire mogelege tolkingar av kva som verkeleg har skjedd. Historia blir fortald som ein monolog framført av Paul Ottar Haga. Men berre ein sjeldan gong får vi høyre kva mannen seier. I staden presenterer Haga tankane og mannens forsøk på å overtyde seg sjølv. Det er eit sakte forteljarteater, tidvis visualisert med enkelt spel og illustrerande videoprojeksjonar mot bakteppet. Haga tar seg god tid, og monologen er repeterande, og nesten så han går i loop.

Slik er det òg med musikk. Også der er det tema som tas opp att, små variasjonar, og mange repetisjonar. Kanskje er det slik Stinnerbom har tenkt då han fekk sonen, Magnus Stinnerbom, til å skrive musikk til denne produksjonen. Låtane er i folkemusikktradisjon, og blir framført av Daniel Sandén-Warg på munnharpe og ulike strengeinstrument. Sandén-Warg og Magnus Stinnerbom er gamle skulekameratar, og i 1996 skipa dei gruppa Harv. I dag bur Sandén-Warg i Setesdal, og er blant landets beste og mest røynde folkemusikarar. På scena

blir musikken hans eit viktig dramaturgisk element, illustrasjon og kommentar til handlinga meir enn berre vanleg akkompagnement. Ein liten sparring partner for Haga blir han også. Og så synleggjer dette grepet kor melodiøst og musikalsk språket til Fosse er. Framføringa, komposisjonane, dramaturgien og det særs synkrone samspelet mellom dei to på scena gjer at dette blir så mye meir enn berre tradisjonelt forteljarteater.

Jon Fosse skriv på nynorsk, og til vanleg syns eg det er ein uskikk at mange teater har slik fobi mot språket at dei i staden spelar alt det nynorske på dialekt. Men ikkje denne gongen. Paul Ottar Haga spelar på verdaling, hans eigen dialekt, og det gjev framsyninga både eit naturleg og munnleg preg, og ein eigen autentisitet. Særleg gjeld dette i møtet med dei to birollene i stykket, ei jente på sykkel, og nok ein nabo. Dei er formidla med ein frigjerande humor, og er typar ein kan mistenke Haga for å ha teke med seg heimanfrå. Haga vekslar mellom dei to besøkande og hundeeigarens ytringar og tankar med den største sjølvfølgje, saumlaust og elegant.

Det er ein stor, men ikkje uoverkommeleg tekstmengde i denne monologen, men det som gjer han ekstra krevjande, er alle repetisjonane som er nesten like, men berre nesten. Paul Ottar Haga gjer ein imponerande sceneprestasjon, og spelar lågmælt og intenst, tek lange pausar, har publikum i si hole hand, og brukar den tida han treng. På det viset greier han å trengje attom skalet på han som brått mistar haldepunktet i livet sitt, ankerfestet, som får ein idé om kva som må gjerast, og som utan tanke for konsekvensane berre gjennomfører det. Eller er det verkeleg det som skjer? Leif Stinnerboms dramatisering og gode regi opnar for mange ulike tolkingar. Er dette ei historie om hat og hemn? Eller er det ein fiksjon, ein tanke eller draum om kva som kan ha skjedd med hunden, og kva som så kan skje? Eller er det kanskje noko som har skjedd og som nå heimsøker mannen på same repeterande vis som teksten vi får presentert? Uakta kva for tolking du finn best, er dette ei perle av ei teaterframsyning, gjennomført i alle ledd, og ei oppsetting som gir skikkeleg næring til ettertanken.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2013.)

TEATER

STØV: Arkivarane bles støv av den nynorske kanon, og syner at han er sprell levande. FOTO: DAG JENSSEN

Ein god dag kjem aldri for tidleg

Det Norske Teatret, scene 3
Konsept og regi: Ingrid Weme Nilsen
Dramaturg: Ola E. Bø og Bodil Kvamme
Scenografi: Mia Runningen
Med: Siren Jørgensen, Katrine Lunde Mackenzie og Randolf Walderhaug
Musikk: Carl Fredrik Falkenberg, Ole Marius Melhuus og Rannveig Ryeng
Eit samarbeid mellom Det Norske Teatret, Sogn og Fjordane Teater og Hordaland Teater

Sjølvsagt ein hyllest til nynorsken og språkåret, men først og fremst den beste pedagogiske forklåringa på kva ein dramaturg er.

Eg hadde arbeidd som teatermeldar i mange, mange år før eg tok til å forstå kva ein dramaturg er og gjer, og sjølv dramaturgane har hatt problem med å forklåre oppgåva si. Men etter denne framsyninga er all tvil feid til sides. Dette var dramaturganes sårt tiltrengte scenedebut i eit muntert, leikent og delvis alvorsamt lite stykke som fekk meg som nynorskbrukar til å føle meg som del av eit univers som er langt større og meir mangslunge enn eg hittil hadde trudd. «Ein god dag kjem aldri for tidleg» er ei framsyning til verkeleg å bli glad i.

Tilsynelatande er dette eit upretensiøst lite stykke scenekunst, blott til lyst, og laga for å underhalde, og for å hylle Aasen, det norske folkemålet, og den nynorske kanon i dette språkåret. Korkje meir eller mindre. Trudde eg. Men skinnet bedrar. For dette er langt meir for den som vil leite og sjå. Og særleg for dei av oss som er glade i både teater og nynorsk er her uendelege mye å gle seg over. Når eg nå har lira av meg all denne panegyriske rosen, må eg kanskje grunngi entusiasmen min og fortelje lesaren kva framsyninga dreier seg om.

Vi er i arkivet til eit teater, det kan vere på Det Norske Teatret, på Sogn og Fjordane Teater eller på Hordaland Teater. Desse tre er det som står bak produksjonen, og sams for dei er at dei alle har nynorsk som hovudmål. I eit lett støvete og litt slitt arkiv møter vi sjefen (Siren Jørgensen) og den tilsette (Randolf Walderhaug). Dette er tydeleg kontoret Gud gløymde, ein plass der lite skjer, og der ein slags intellektuell leik og rivalisering, og kanskje også ein ørliten flørt mellom dei to, er det som får dagane til å gå. Så får dei brått besøk av ein dramaturg (Katrine Lunde Mackenzie) som har ei liste med tekstar dei må finne fram så fort som råd. Teatret skal setje opp eit stykke som heiter «Ein god dag kjem aldri for seint» (eit Aasensitat) med ulike tekstar frå den nynorske litterære kanon, og så er vi i gang.

Dette er metateater på sitt beste, for det handlar sjølvsagt om seg sjølv, og om vegen fram til produksjon. Dei to arkivarane syner seg å vere langt meir kreative enn førsteinntrykket skulle tilseie, og dei grip inn i dramaturgien som var dei både dramaturg og regissør. Opplegget var at dette skulle bli eit potpurri over ulike norske tekstar frå Ivar Aasen til Olaug Nilssen. Det kunne lett ha blitt ei endelaus og ganske keisam vareoppteljing, akkurat slik ein kan forvente på eit arkiv. I staden er det blitt ein laussloppen, velspela, artig og intelligent kabaret som både er sjølvironisk og stappfull av undertekst. Litt diskret, i bakkant av arkivet står eit lite husorkester. At det heiter Ark Ivars er symptomatisk for den humoren som gjennomsyrer denne framsyninga. Med akkompagnement frå dei tre i bakgrunnen syng, dansar og leikar dei tre på scena seg gjennom dramaturgens liste med ein god porsjon kreative, og tidvis både elleville og absurde innspel frå arkivarane. Det er eit strålande opplagd ensemble som både syng, resiterer og dansar, og som greier å lage sjarmerande humor av det meste. Personinstruksjonen er framifrå.

Bak produksjonen står ikkje mindre enn tre dramaturgar. Dei krediterte er Ola E. Bø med lang fartstid på Det Norske Teatret og Bodil Kvamme frå Sogn og Fjordane Teater. Men også Ingrid Weme Nilsen, som har både konsept og regi, er eigentleg tilsett som dramaturg ved Det Norske Teatret. I tillegg har ho i vel ti år leia gruppa Pontenegrinerne, og dei siste åra har ho arbeidd ved Teaterhuset Avant Garden i Trondheim og som dramaturg og regissør på Trøndelag Teater. Der har ho regissert ei rekke temmeleg ulike produksjonar frå ein nydeleg tolking av Pinters «Ein liten irritasjon» til nyskrive norsk dramatikk, både frå hennar eiga hand og andres. Eg har vore så heldig å få sjå det meste, og har gledd meg over utviklinga, men at ho også skulle ha slik fingerspisskjensle for det nynorske var heilt uventa. Her er mye sjølvironisk nynorskhumor som tar den særs interne kampen mellom «an-be-het-else» og «leik-skap-nad» på kornet. Og sjølvironien gjeld i like stor grad teatermetaforar, dramaturgi og regi når skodespelarane mot slutten seier at nå må vi ha forsoning og eit grensesprengjande avslutningsnummer. Som om ikkje dette skulle vere nok, greier dei det kunststykket å presentere heile tretti ulike songar og tekstar frå den rike nynorske skattkista utan at det blir oppramsing. Treng eg eigentleg seie meir?

TEATER

TOLV ÅR: Erik kopierer ein tolvåring som er drepen, medan Lisa meiner han ikkje hadde eit liv som var verd å leve. FOTO: EIRIK BRENNE TORSETHAUGEN

Krig og fred
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Av Eirik Fauske
Regi: Erlend Samnøen
Scenografi: Marie Steen Löwendahl og Ingrid Tønder
Med: Lisa Birkenes Thun, Kristoffer Veiersted og Erik Bauck Bårdstu

Med «Krig og fred» syner Eirik Fauske nok ein gong at han er ein dramatikar vi må rekne med i tida som kjem.

For fire år sia skreiv og produserte Eirik Fauske framsyninga ”Gullalðurir”  der han på rekordtid oppsummerte dei siste 40 000 åras evolusjonshistorie innsiktsfullt og annleis. For halvtanna år sia dramatiserte han den norske oljehistoria med oppsettinga «Lindås» der han såg dei siste 30 åras utvikling gjennom augo til si eiga familie i nærleiken av Mongstad. Og båe gongane nytta han aktørar frå skodespelarutdanninga ved Høgskolen i Nord-Trøndelag (HiNT) der han sjølv er utdanna. Nå er han attende med ein produksjon om nok eit viktig tema, og også denne gongen i samarbeid med HiNT. I det såkalla «demokratiprosjektet» ved skolen er tre forfattarar bedne om å skrive kvar sin heilaftans tekst for avgangsstudentane.  Fauske er sjølvsagt ein av dei tre, og tysdag var det urpremiere på «Krig og fred» på Teaterhuset Avant Garden i Trondheim.

I «Lindås» var Erlend Samnøen med som skodespelar, men denne gongen har han ansvaret for regien. Saman har Fauske og Samnøen laga ei oppsetting om fenomena krig og fred, og kor hårfine skilnader det kan vere mellom dei i dag ettersom Norge er og har vore involvert i det dei fleste vil kalle krig, men som med norsk nytale har fått alle mogelege eufemistiske nemningar. Valden og krigen er kome nærare etter at informasjon og nyhende berre er nokre tasteklikk unna og nabojenta drog til Afghanistan. Men er det røyndomen vi får? Og tar vi han verkeleg inn over oss? Eller er alt saman berre ein slags war game og relativt uverkeleg? Og er det kanskje også skilnad på oss og dei? Dette er tema Fauske og Samnøen problematiserer gjennom ei oppsetting som er full av paradoks, humor, sjølvironi og uventa vendingar.

Framsyninga er bygd opp som ei naivistisk skisse til ei teateroppsetting med høgtlesne scenetilvisingar og der kvar scene blir innannonsert med nummer og namn. I ei særs leiken metaform der skodespelarane spelar seg sjølve, på same tid er både pompøse og sjølvironiske, og der scenetilvisingane blir til undervegs og faktisk også omfattar publikum, blir vi tatt med frå krigens alvor til eigne kvardagslege trivialitetar, og frå eit motsett droneåtak til eit støyande nachspiel. Som alt anna Fauske har skrive, er det godt observert og formidla, gjerne litt surrealistisk, fullt av humor, men med den dystopiske røyndomen rett attom.

Erlend Samnøens regi har tatt godt vare på Fauskes tekst og idé, og han har også hatt ei særs god hand om personinstruksjonen av dei tre på scena. Bortsett frå at dei er litt språkleg usikre, kjem dei alle særs godt frå oppgåva. Men det er nok likevel Fauskes tekstgrunnlag eg først og fremst vil hugse. Med det eg har sett frå Eirik Fauskes hand dei siste fire åra, er dette ein dramatikar vi heilt sikkert vil høyre meir frå. Tekstane hans så langt er intelligente, litt absurde, humoristiske, ofte med ei uventa vinkling, og alltid vesentlege.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 31. oktober 2013)

TEATER

EDDERKOPP: Fredrikke Qvam, korridoranes dronning, og ein dyktig nettverksbyggjar. FOTO: LEIKNY SKJÆRSETH

Coole Fredrikke
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Av Panter Tanter Produksjoner
Regikonsulent: Luis Della Mea
Framført av: Berit Rusten

Eit portrett av ei av Norgeshistorias viktigaste kvinner framført som ein monolog der det ikkje alltid er like lett å forstå kven som snakkar.

Det er hundre år sia Norge innførde ålmenn røysterett, og i samband med jubileet er mange av dei viktigaste føregangskvinnene frå den tida henta fram frå relativt beskjedne plassar i historiebøkene. Ei av dei er Fredrikke Marie Qvam (1843 – 1938) som tidlegare i år omsider fekk sin biografi, skriven av Magnhild Folkvord. Med bakgrunn i denne boka har Panter Tanter Produksjoner laga ei lita oppsetting der Berit Rusten freistar å gi oss eit bilde av kor mangefasettert Fredrikke Qvam var.

Oppsettinga er i form ein monolog, utan særleg scenografi, lyssetting eller andre ytre effektar. Rusten er ei Fredrikke som på eit vis har kome attende til vår tid og fortel om seg og sitt liv samstundes som ho på lett humoristisk vis også kommenterer og set skråblikk på ulike fenomen i vår samtid. Det syner seg raskt at verda kanskje ikkje har endra seg så mye som vi trudde på hundre år. I opninga trer Rusten fram i ein kreasjon som kan gi assosiasjonar til edderkoppar, og det er heilt medvite når ho fortel at ho vil presentere Qvam som ei spider woman som bygde nettverk. Og gjennom framsyninga er det nettopp det vi får prov på. For Fredrikke Qvam var ikkje berre ein av dei viktigaste pådrivarane bak kvinneleg røysterett. Ho hadde ei hand med det meste, blei kalla «korridoranes dronning», stifta og leia eit utal foreiningar og sat mellom anna som formann (ja, det heitte det den gongen) i Norske Kvinners Sanitetsforening i 37 år, heilt til ho var 90 år gamal. Ho kjempa for røysterett og unionsoppløysing, men også mot kvit slavehandel og det vi i dag kallar trafficking. Det heitte om ho at «Alle tråder løper sammen hos fru Qvam», og dette gjer Rusten eit poeng av ved å la publikum få nøste vidare på ein intrikat vevnad.

Monologen er relativt pedagogisk og full av faktaopplysingar framført i ein litt teatralsk stil i ein lett maniert fintrøndersk språkdrakt. Det er for så vidt eit greitt val, men blir noko påtatt ettersom det diverre ikkje er heilt konsekvent gjennomført. Sjølv om det nok kunne ha vore både strammare regi og eit betre dramaturgisk grep, yter sjølve forteljinga hovudpersonen rettferd. Langt større problem blir det med dei kommenterande skråblikka på vår eiga samtid. Då blir det stundom vanskeleg å forstå kven det er som pratar. Er det Qvam eller Rusten?

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 26. oktober 2013)

MASKOT: Radioen heitte Mascot eller Kurér, programmet var Ønskekonserten, og nasjonen var samla. FOTO: GT NERGAARD

TEATER

De nære ting
Trøndelag Teater, Gamle scene
Teaterkonsert basert på songar av Kurt Foss og Reidar Bøe – med fleire
Av Tor Gunnar Heggem og ensemblet
Regi: Kristian Seltun
Scenografi og kostyme: Signe Becker
Musikalsk leiing: Ivar Gafseth
Med: Kine Bendixen, Ivar Gafseth, Tore Johansen, Jon Lockert Rohde, Hallbjørn Rønning, Erlend Smalås, Øyvind Flaarønning Smidt og Ragnhild Sølvberg

I ein freistnad på både å lage nostalgitrip til 50-talets songskattar, og eit politisk skråblikk på det same tiåret, fell denne oppsettinga mellom alle stolar.

Det er berre seksti år sia Kurt Foss og Reidar Bøe formeleg eigde ønskekonserten og songskatten deira var allemannseige og vel så det. Men alt nå er dei i ferd med å gå i gløymeboka. Ideen til teatersjef Kristian Seltun er god. Han ville hente fram att dei to umåteleg populære songarane, og i en hyllest til dei, til songane deira og ikkje minst til harmoniseringane, har han sett opp ein teaterkonsert der vi får gjenhøyr med både desse to, samt Søstrene Bjørklund og Ivar Medaas. For å binde dei ulike numra saman, har Seltun fått hjelp av Tor Gunnar Heggem som har skrive eit manus der dei åtte på scena spelar seg sjølve, mimrar litt, kommenterer og syng.

Og det opnar særs lovande med «Bestemamma Ravn», ein humoristisk sjangerblanding som er heilt typisk for Kurt Foss og Reidar Bøe, og som syner spennet deira både musikalsk, som låtskrivarar og som entertainerar. Ei vise som ikkje på noko vis har gått ut på dato. Og så held dei fram med ei ganske ellevill framføring og dramatisering av «Langt bort i tyttebærskauen» og den litt meir mollstemde «Lakenmonogram», båe i ein slags skillingsvisetradisjon og framført som metateater med ein god porsjon ironisk distanse. Det er godt, det er underhaldande, og eg tar til å gle meg til resten. Men deretter går det meste diverre i stå.

I ein freistnad på å lage politisk skråblikk på det femtitalet som var songduoens samtid, ei tid då Ønskekonserten med sin særs faste dramaturgi var nasjonens samlingspunkt, greier ikkje Seltun og Heggem å bestemme seg for kva dei vil. Det er som om vi er på ein ok konsert der vokalisten absolutt må seie noko mellom kvart nummer, men eigentleg ikkje har noko å melde. Det blir tidvis pinleg, det som skal vere artig fell blytungt i bakken, og det er overtydeleg negerhumor som korkje er morosam eller spesielt politisk. Om dei berre hadde stolt på Kurt Foss, Reidar Bøe, Jakob Sande, Otto Nilsen og Arne Paasche Aasen, kunne dette i alle fall ha vore brukbar underhaldning. Sjølv om finalen med sviskene «De nære ting» og «Blåveispiken», samt ei særs god framføring av «Den tar vi om igjen» er i stil med opninga, greier ikkje det å endre totalinntrykket.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. oktober 2013.)

TEATER

REDSLA: Når frykta tek Amor, blir det uråd å tenke klårt. FOTO: HT/LARS ÅKE ANDERSEN

Æ ringe mine brødre
Hålogaland Teater, scene øst
Av Jonas Hassen Khemiri
Omsett av Morten Wintervold
Regi, scenografi og bearbeiding: Nina Wester og Trond Peter Stamsø Munch
Med: Marius Lien, Bernt Bjørn, Rebekka Nystabakk og Trude Øines

Ein særs sterk tekst som grip rett inn i si eiga samtid.

I det eg skal sette meg til for å skrive denne meldinga, les eg i avisene at norsk-somaliarar kjenner seg stigmatiserte av PST etter terroråtaket i Nairobi. Og vi veit at mange innvandrarar opplevde stygg mistenkeleggjering berre i løpet av dei få timane som gjekk frå bomba eksploderte i regjeringskvartalet 22. juli til det blei kjend at terroristen var ein etnisk norsk frå beste vestkant. Til og med NRK greidde på den stutte tida å spreie ugrunna mistankar mot ulike innvandrarmiljø. Denne fordomsfulle stigmatiseringa av heile folkegrupper, og ikkje minst korleis ho kjennest for mottakarane, er det den svenske dramatikaren Jonas Hassen Khemiri tar opp i oppsettinga «Æ ringe mine brødre» som hadde norgespremiere på Hålogaland teater torsdag.

For snaue tre år sia sprengde ein ung svensk-irakar seg i lufta midt i den travle julehandelen i Stockholm. Veka etter skreiv Khemiri kronikken «Jag ringer mine bröder» der han fortel om mistenkeleggjering på grunn av hudfarge og etnisk bakgrunn. Kronikken blei etter kvart bok, og dramatiseringa hadde urpremiere i vår. Samstundes skreiv Khemiri ein ny kronikk der han oppmoda den svenske justisministaren til å bytte kropp, hudfarge og røynsler med han i eit døgn. Teatersjefen på Hålogaland Teater, Nina Wester, er utdanna i Sverige, har arbeidd der nokre år, og i 2007 delte ho kontor med Khemiri. Etter det har ho sett opp to av stykka hans, og ho har såleis betre kjennskap til forfattarskapen enn dei fleste. Saman med Trond Peter Stamsø Munch har ho nå ansvaret for både regi og scenografi i norgespremieren på «Æ ringe mine brødre», der dei også, med løyve frå forfattaren, har nytta seg av delar av Khemiris opne brev til justisministaren.

I ein heilt open scenografi, nærast som i ein manesje møter vi Amor (Marius Lien) i tida rett etter sjølvmordsbomba. Saman med mange ulike personar spela av dei tre øvrige på scena får vi del i den relativt trivielle kvardagen til Amor, oppvekst, vennskap og kjærleiksliv, eit tilvere dei aller fleste vil kjenne seg att i uakta hudfarge, religion eller etnisitet. Men så kjem den totalt øydeleggjande redsla som brer seg etter bomba, ei kjensle vi andre aldri har erfart, men som Lien formidlar så sterkt at vi både kjenner og forstår Amors frykt. Uhygga brer seg med isnande kulde. Venner ringer kvarandre. Det er nok lurast å halde ein låg profil, kanskje halde seg inne, og i alle fall opptre så naturleg som mogeleg. Og alle som har freista å opptre tilforlateleg, veit at det er ikkje noko så mistenkeleg som ein som forsøker å vere naturleg. Gjennom delvis absurde tablå, og med stor grad av humor går Amor ut og inn av fiksjon og røyndom, tid og rom, og dei tre andre supplerer og kommenterer.

Eg har ikkje tidlegare sett eller lese noko av Khemiri, men det er ikkje vanskeleg å bli slått av det særeigne språket han nyttar, her glitrande omsett til eit særs munnleg nordnorsk av Morten Wintervold. Autentisiteten i oppsettinga er openberr, dette er stoff han kjenner, og vekslinga mellom all den kvardagslege humoren og sjølvironien på eine sida og den forjævlege røyndomen på hi side, gjer det uhyggelege indre universet til Amor og vennene hans endå sterkare og meir intenst. Den lammande redsla og den absurde uvissa som gjer at Amor etter kvart ikkje veit skilnad på draum og røyndom, og om det kanskje var han sjølv som stod bak det heile, er til å ta og føle på. Det er godt skrive, og det er framifrå formidla.

Wester og Munch har vald ei ganske open presentasjonsform. Dei fire på scena fortel i opninga kva vi skal sjå, og scenografien er berre eit avgrensa felt, ein manesje, omkransa av klesrack og hyller med rekvisittar. Sceneskifta skjer ved at aktørane kler seg om eller hentar ein ny rekvisitt. Men der regien og personinstruksjon får fram fordummande fordommar og frykta dei skapar, dreg den manglande scenografien tidvis i ei litt anna retning. Den dels kommenterande presentasjonen i eit slikt ope scenerom der alt blir særs tydeleg og lite blir att til fantasien, gjer at dette stundom får meir preg av pedagogikk enn dramatikk. Det burde vere unødvendig for Khemiris tekstrike og kontrastfylte univers treng ikkje detaljforklåring.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. oktober 2013.)