Amund Grimstad

KOMMENTAR

Heddaprisen 2024

Legitimitet er skjøre greier, og etter årets utdeling av Heddaprisane er det grunn til å rope eit lite varsku.

Sia 1998 har norsk teater feira seg sjølv med årleg å dele ut Hedda-pris for framifrå scenekunstprestasjonar. Prisen blir finansiert av Norsk Teater- og Orkesterforening, bransjeorganisasjonen til teatera. For å skape tilstrekkeleg avstand til oppdragsgivaren, oppnemner NTO ein Heddakomité som fastset kriteria juryen skal arbeide etter, og som også oppnemner ein fagjury på ni personar. Denne juryen får frie taumar til å reise og sjå teater over heile landet. Den høge legitimiteten prisen etter kvart har opparbeida seg, skuldast både at juryen blir sett på som heilt uavhengig av NTO, og at den gjennom all reisinga har langt betre oversikt over scenekunstfeltet enn nokon andre. Men legitimitet er skjøre greier, og med bakgrunn i komiteens og juryens arbeid i år, er det grunn til å rope eit lite varsku.

I år er det litt over 200 produksjonar som er sett og vurderte over heile landet, og det blei delt ut prisar i tretten ulike kategoriar med heile 43 nominerte. I tillegg kan juryen dele ut ein pris for særleg kunstnarleg innsats, og Heddakomiteen kan dele ut ein ærespris. Etter offentleggjering av nominasjonane den 6. juni, var det høgtideleg prisutdeling på Oslo Nye Teater den 16. juni med femten lukkelege, og ikkje minst verdige vinnarar. Og i veka før prisutdelinga var det Heddadagar i Oslo der både frigrupper og teatera rundt om i landet fekk høve til å vise sine produksjonar. I tillegg var det ei mengd seminar og samtalar.

Eit mørkt bakteppe la likevel sitt tydelege preg på festivalen. Stikkordet er sjølvsagt økonomi. Oslo Nye Teater står i fare for å bli lagt ned av eigaren, Oslo kommune, og pandemi og «ostehøvelpolitikk» har ført til at mange av teatera slit med finansieringa. Det førte til at festivalen denne gongen var eit par dagar stuttare enn før. Og at det berre var Trøndelag Teater som såg seg råd til å presentere ein større produksjon.

Ein av dei mange panelsamtalane som blei arrangerte under festivalen var eit møte mellom fire teaterkritikarar som skulle meine noko om nominasjonane. Julie Rongved Amundsen, redaktør av scenekunst.no og teatermeldar i Klassekampen, opna friskt med å seie at ho meinte vi nå var inne i ei nykonservativ tid i norsk teater, og fekk delvis medhald i denne påstanden frå to av dei tre i panelet. Eg må diverre seie meg litt samd med henne. Når økonomien trugar, er det mindre rom for risiko og nysatsing, og repertoarvala er prega av det, sjølvsagt med nokre heiderlege unnatak.

For fire år sia rykka Cliff Moustache, kunstnarleg leiar på Nordic Black Theatre, ut i Klassekampen og kritiserte juryen for berre å nominere kvite personar. Juryens talsmann svara ikkje spesielt klokt på utspelet. Men det er openbert at juryen etter det har gått i seg sjølv, for dei siste åra er han blitt langt meir politisk korrekt, og nominasjonane kan tyde på litt berøringsangst, redsle for det kontroversielle og dermed altså også noko konservativt. At juryen i tillegg gjorde det nokså oppsiktsvekkjande valet å nominere eitt av jurymedlemmane for beste regi, gir heller ikkje akkurat auka tillit.

Ein Heddapris er eit uoffisielt norgesmeisterskap i scenekunst, men i motsetnad til idrettsarrangement som er målbare, er kunstprisar ingen eksakt vitskap, og er ganske subjektive vurderingar. Dei som vinn er alltid av dei aller beste, men ikkje nødvendigvis den beste. Hårfine marginar og ikkje minst juryens samansetjing kan vere avgjerande. Nettopp fordi det er reist kritikk mot juryens habilitetsvurderingar og stilt spørsmål om at han er traust og nykonservativ, gjer at det bør vere hyppig utskifting av jurymedlemmar. Dette er også nedfelt i statuttane der det heiter at jurymedlemmane blir oppnemnde for to år med høve til fornying. Det vanlege er at dei sit i tre år. Då er det ganske oppsiktsvekkjande at det i påtroppande jury berre er to som er skifta ut, og at det er heile tre av ni som sit på femte året. At eit fleirtal av medlemmane er teaterkritikarar, er også problematisk ettersom Heddaprisen ikkje skal vere ein kritikarpris. Om prisen skal spegle mangfaldet i norsk scenekunst, må juryen også vere sett saman for det, og ikkje sitje meir enn i høgda tre år.

Trass denne ganske kritiske kommentaren, var det likevel mykje å gle seg over både i nominasjonar og prisar. At Nina Wester og Rimfrost Produksjoner fekk prisen for beste ungdomsframsyning med «Å leve videre» kan ein kanskje seie er politisk korrekt, men det Wester og Rimfrost har gjort, er å trasse all berøringsangst, og gå inn i det minefeltet, både politisk og kjenslemessig, som 22. juli er. Dei har laga ei balansert, rørande, litt humoristisk og også optimistisk framsyning for den generasjonen som har vakse opp etter massakrane på Utøya. Og så kan vi endeleg feire at det nordnorske glastaket blei knust. Etter at det gjennom åra er delt ut 40 prisar for beste skodespelar, var det omsider ein skodespelar i ein produksjon nord for Trondheim som fekk prisen. At det var nestoren Kristian Fr. Figenschow, nominert første gong alt i 2005 og ein av dei som kan og kjenner Nord-Norge best, gjer tildelinga endå meir gledeleg.

(Kommentaren stod i Klassekampen fredag den 21. juni 2024.)

TEATER

«Hvorfor barnet koker i polentaen»
Nordland Teater, Heddadagane, Vega Scene
Av: Aglaja Veteranyi
Dramaturg om omsetjar: Elisabeth Beanca Halvorsen (fritt etter ein sceneversjon av makemake produktionen i Wien)
Regi: Simone Thiis
Scenografi og kostyme: Mari Hesjedal
Komponist: Håkon Iversen
Koreografi: Sigrid Edvardsson
Lysdesign: Yasin Gyltepe
Med: Julie Sofie Reite

Ei umåteleg sår, vakker og vemodig oppvekstskildring, eksepsjonelt godt framført av Julie Sofie Reite.

«Hvorfor barnet koker i polentaen» er opphaveleg ein roman («Warum das Kind in der Polenta kocht») som kom ut i 1999. Den er skriven av den rumensk-sveitsiske forfattaren og skodespelaren Aglaja Veteranyi (1962-2002) og kom i norsk omsetjing av Peter F. Strassegger i 2018. Boka er både dramatisert for teater fleire gongar og filmatisert i 2012. Aglaja Veteranyi vaks opp i ein rumensk sirkusfamilie der mora var trapesartist og faren klovn, og ho måtte sjølv alt som lite barn opptre som dansar og artist. Då ho var fem år flykta familien frå Romania, og i ti år levde dei eit nomadisk sirkustilvære i Asia, Europa og Amerika før dei busette seg i Sveits. På grunn av det omflakkande sirkuslivet hadde Veteranyi ikkje fått nokon skulegang, var analfabet då ho femten år gamal busette seg i Sveits, og måtte sjølv lære seg lese- og skrivekunsten.

Romanen «Hvorfor barnet koker i polentaen» er delvis sjølvbiografisk og handlar om ei tretten år gamal jente i ein sirkusfamilie som har flykta frå heimlandet, og der hennar kosmos er sirkuset og den vesle campingvogna som dei bur i. Den store redsla hennar er at mora ein dag skal falle ned frå trapesnummeret der ho heng etter håret i toppen av sirkusteltet. Nordland Teater bygger si framsyning på ein sceneversjon frå Wien. Framsyninga hadde norgespremiere under Festspela Helgeland i Mosjøen i juli i fjor, og er seinare vist i Mo i Rana. Før den blei sett opp på Vega scene under Heddadagane i Oslo, var den berre vist seks gongar, og den er etter det eg veit, ikkje meld av ein einaste kritikar til no. Så sjølv om denne meldinga kjem lovleg seint, er det med eit håp om at produksjonen får eit liv etter dette, for framsyninga var eit gripande og uvanleg velspela stykke teater som fortener eit langt større publikum.

Opphaveleg var dramaet laga for fem personar, men regissøren Simone Thiis og dramaturg og språkleg tilretteleggjar Elisabeth Beanca Halvorsen, har omarbeidd det til ein monolog, og det trur eg var eit særs fornuftig val, for då blei alt konsentrert om hovudpersonen. Ho er ei tretten år gamal jente som bur og veks opp i ei campingvogn saman med mor, far og den to år eldre halvsystera. I sirkuslivet er marginane hårfine og framtida uviss, og i slike miljø blomstrar ofte overtrua. Så mora insisterer på at jenta er tolv, for tretten tyder ulykke. Jenta er som trettenåringar flest med draumar og lengt, men også med den nesten overveldande fobien om at det forferdelege skal skje med mora som trapesartist. Tittelen på stykket er ein metafor for ventilen jenta og systera har. For sjølv om redsla for at mora skal døy er stor, er det verre for det barnet som blir kokt i polentaen, og med dette sjølvlaga eventyret finn dei ei slags trøyst.

Scena er eit stort ope rom med eit bakteppe som kan gi assosiasjonar til duken i eit sirkustelt, og der resten av scenografien er ein europall med ni tomme bruskassar, ein koffert og ein del klede og anna småtteri. Scenograf og kostymedesignar Mari Hesjedal har på særs enkelt vis skapt eit stort, ganske tomt rom som kan illudere verda og kosmos medan jentas vesle og tronge tilvære blir effektivt illustrert av desse kassane. Jenta (Julie Sofie Reite) flyttar, ommøblerer og skapar innestengde nesten klaustrofobiske rom av kassene medan ho fortel, drøymer, kler seg om, reflekterer, spelar og syng.

Eg har sett Julie Sofie Reite i fire tidlegare framsyningar der ho har hatt mindre roller, men der ho likevel har vist store kvalitetar. Men i denne framsyninga får ho nytta heile registeret sitt, og det er formidabelt, – heilt ekstraordinært. Framsyninga er ein monolog der Reite er åleine på scena heile tida. Lågmælt og med uvanleg vakker song til nyskrivne melodiar av Håkon Iversen, fortel ho ganske nøkternt om livet sitt, om familien og om sirkuset. Alt medan ho mjukt og synkront beveger seg i og flyttar på scenografien, kler seg om, finn fram ulike remediar og klede, spelar på blåseorgel, og syng. Det er så saumlaust og vakkert at det blir nesten som ei danseframsyning. Og gradvis avdekkjer Reite fobiane sine. For bak ungjentedraumane ligg ikkje berre redsla for mora, men også ei frykt for at ho sjølv må følgje i fotspora til foreldra. Reite er hundre prosent til stades, og i regien til Simone Thiis er det inga daudpunkt, og berre ei forsiktig utvikling mot eit crescendo av ein finale eg skal halde meg frå å røpe.

«Hvorfor barnet koker i polentaen» er ei sår, vakker og vemodig oppveksthistorie om eit barn som aldri får høve til å vere barn, som er utanfor og rotlaus, men som likevel har draumar og lengt som dei fleste. Med flyktningsituasjonen i verda i dag, er framsyninga meir aktuell enn nokon gong, og fortel frå barnets perspektiv på eit vis som er meir forklårande enn haugevis av avisartiklar og utgreiingar. I Julie Sofie Reites mangefasetterte, djuptborande og innlevande tolking er «Hvorfor barnet koker i polentaen» blitt ei framsyning av dei heilt sjeldne, og noko som langt fleire må få oppleve, og som difor må få eit liv etter dette.

TEATER

«Unison Puls»
Unge Viken Teater, Kloden Teater
Av: Ellen Martha Jerstad
Regi og koreografi: Ellen Martha Jerstad
Medkoreograf: Ida Haugen
Scenografi: Kyrre Heldal Karlsen
Komponistar: Vilde Tuv og Sandra Kolstad
Kostyme: Julia Wilde
Med: Ida Haugen, Marlene Bonnesen og Vincent Vernerie

Ei enkel og upretensiøs framsyning som ga meg overraskande store opplevingar, og som gjorde meg verkeleg glad.

Det er Heddadagar i Oslo, og eg er i hovudstaden heile veka for å oppdatere meg på mykje av det som har gått under radaren eller som eg av andre grunnar ikkje har fått sett det siste året. Eg skal kose meg og nyte framsyningane, og eg skal så avgjort ikkje skrive meldingar, for dette er i hovudsak eldre produksjonar som kanskje spelast for siste gong. Men så skjer det som gjer scenekunsten, og for den del all kunst, så magisk. I møte med ei framsyning oppstår det ein kjemi og ei oppleving som gjer at eg berre må fortelje andre om det.

Slik var det på Kloden Teater i dag der eg såg Unge Vikens framsyning «Unison Puls», ei oppsetjing mynta på barn i alderen null til to år. Eg er så avgjort ikkje i målgruppa, eg visste ikkje noko på førehand, hadde ingen forventingar, – og så møtte eg ei framsyning som ikkje berre trefte meg fullstendig, men som også gjorde meg så inderleg glad. Ei lita, heilt upretensiøs oppsetjing som nok ein gong syner oss at devisen less is more ofte kan vere sant, og at stor scenekunst kan skapast med relativt enkle middel, berre det blir gjort så utsøkt som det forfattar, regissør og koreograf Ellen Martha Jerstad har gjort i denne framsyninga.

Det heile tek til i foajeen der ungar og føresette tek av seg på beina og set seg i det som kan sjå ut som små særs fargerike sledar av tøy, og som viser seg å vere nettopp det. På førehand har ungane fått høve til å få på seg litt andletsmåling «to blend in» for å seie det slik. Så kjem dei tre aktørane Ida Haugen, Marlene Bonnesen og Vincent Vernerie, inn, – syngande og i det som kanskje er meir koreografert rørsle enn eigentleg dans. Dei går tett på ungane, ser dei auga og etablerer naudsynt kontakt. Etter kort tid blir vi inviterte med dei inn i eit telt, og når ungane blir dregne inn på desse små stoffsledane, kan assosiasjonane fort gå til ein lavvo.

Framsyninga heiter «Unison Puls», og det er ikkje vanskeleg å forstå at vi nå er i eit hjarte, og at det er dei første hjarteslaga, eller pulsen, vi opplever. Det understrekast også av den særs rytmiske, og tidvis nesten suggererande musikken til Vilde Tuv og Sandra Kolstad, vakker, melodiøs og som smyg seg om og understrekar framsyninga og det vesle som er av handling i henne. I denne settinga kan alt skje, og det gjer det også, for barneteater på dette nivået er, og skal vere, interaktivt. Dei tre aktørane dansar og smyg seg om oss i det vesle, intime teltet, vender seg til oss, gir oss «tøykastanjettar» til å følgje rytmen, og når nokre ungar reiser seg og vil vere med, så er det som det skal vere og blir handtert som ein integrert del av framsyninga.

Ida Haugen og Marlene Bonnesen er båe skolerte dansarar, Haugen med røynsle frå både Carte Blanche og Operaen. Og Vincent Vernerie er utdanna i fysisk teater og er til vanleg med i det dyktige norsk-franske kompaniet The Krumple. Dei tre er alle så avslappa trygge i rollene sine, og det er openbert at dette er røynde skodespelarar som ikkje er ute etter å syne kor flinke og virtuose dei er, men i staden gir oss leikent og uanstrengt teater.

Men i denne framsyninga er det ikkje berre tre aktørar. For meg, som nok var meir ein publikummar enn deltakar, var det ei sann glede å følgje med ungane. I ei tid då alt skal gå så kjapt og det skal skje noko heile tida, var det skjønt å sjå at dei aller fleste av ungane heldt konsentrasjonen i denne rolege oppsetjinga, og følgde oppslukte med i heile den dryge halvtimen framsyninga varte. Særleg blei eg oppteken av ei lita jente på godt under året, som frå farens trygge fang, med spill levande auge, følgde alt som skjedde. Av auga hennar var det heilt openbert at her hadde ho store og vedvarande opplevingar. Slikt rører ein gamal teatermeldar, og det er lenge sia eg har blitt så glad og oppstemt av ei teaterframsyning.

TEATER

«Spis de rike»
Kepler Teater, Cosmopolite Scene
Av: Arturo Scotti, Christian Henrik Curcan Sørbye og ensemblet
Idé og regi: Arturo Scotti og Christian Henrik Curcan Sørbye
Med: Thomas Stene-Johansen, Zoe Mæland Rodgers, Fabian Heidelberg Lunde, Lars Oscar Sivertsen og Brita Gram Økland

Intelligent, observant, humoristisk, litt trist og ikkje minst velspela om både kvardagsfilosofi og det meir eksistensielle.

Kepler Teater er ei laust samansett friteatergruppe eg aldri hadde høyrt om. Men så oppdaga eg gjennom sosiale media at Arturo Scotti skulle vere med og setje opp ei framsyning med denne gruppa, og det på eit tidspunkt då eg likevel var i Oslo. Og då var interessa vekt. Arturo Scotti var utdanna på KhiO i fjor, og har det siste året vore tilsett ved Trøndelag Teater der han i løpet av den stutte tida, og gjennom berande roller som Kostja i «Det åttende livet» og Håkon Håkonsson i «Kongsemnene» har vist at dette er ein skodespelar ein verkeleg må følgje med i åra som kjem. Når han nå også forsøker seg som tekstforfattar og regissør, var i alle fall denne meldarens nyfikne vekt.

At eg oppdaga produksjonen gjennom sosiale media er symptomatisk for denne framsyninga, for her er det den første generasjonen som har vakse opp med dette fenomenet som snakkar. Det er tydeleg kva slags referansebakgrunn dei har, og dei formidlar dette overraskande reflektert, innsiktsfullt, klokt og med masse varme. Scena er ein liten black box på Cosmopolite i Oslo. Her er knapt scenografi, ein lyskube med vekslande farge, ein stol, eit videokamera og ein skjerm. Fem unge skodespelarar, der alle utanom ein er heilt nye for meg, spelar eit utal ulike roller gjennom rundt eit dusin tablå som har det sams at dei kretsar rundt situasjonen for denne generasjonen. Det startar med tema som sjølvmord, ei bloggande mor, gaming og datakontakt over landegrensene for å nemne nokre. Desse tablåa blir litt for episodiske, og får i liten grad høve til å bore djupt nok. Framsyninga kunne her også med fordel ha vore meir kresen i uttrykksform og bruk av effektar i desse episodane. Bruk av til dømes røykmaskin og strobelys verkar tidvis litt umotivert.

Men dette er småpirk, for etter kvart dreg det seg til og blir overraskande godt, tett og intenst teater med ein stram, men likevel litt slentrande regi. Det startar med ei scene der alle fem samlar seg med colaboksar rundt ein lyskastar vi straks forstår er eit leirbål. Vennegjengen er på telttur, og rundt bålet går drøsen uanstrengt og lett om dette og hint, om kva som i eit krenkesamfunn likevel alltid vil vere lov å kødde med ettersom det ikkje finst nokon som vågar å stå opp for dei krenka. Kva det er? Liten pikk. Om dette greier dei å lage ein humoristisk og særs autentisk samtale. Før temaet dreiar i svartare retning. Ei av jentene (Zoe Mæland Rodgers) meiner at alle menn har i seg at dei kan vere valdtektsforbrytarar. Ein av gutane (Thomas Stene-Johansen) blir provosert, og seier at det ikkje gjeld han, medan ein annan av gutane (Fabian Heidelberg Lunde) er samd med jenta. Dei to siste (Lars Oscar Sivertsen og Brita Gram Økland) er tause, og blir på det viset også «talande» deltakarar i ordskiftet, før Økland bryt ut i gråt. Samtalen er tidvis nesten aggressiv, men han er mellom venner, og sjølv om dei ikkje endar med nokon konklusjon, og det heile blir ganske uavklart, gir det oss innsikt i tankar og haldningar på eit vis som om vi sat ringside til eit verkeleg leirbål.

I det siste og mest varme og rørande tablået møter vi Nils (Fabian Heidelberg Lunde) som er ein 27 år gamal gut som ikkje får seg dame. Han blir etter kvart sett opp på ein date med åleinemora Sara (Brita Gram Økland), og som alle slike møte, er det både stivt og kleint i starten. Men så blir dei båe litt varmare i trøya, og det blir ein lun og god flørt som får både Nils og oss i salen til å tru at det kanskje finst håp likevel. Fabian Heidelberg Lunde kjenner eg litt frå før, for til liks med regissøren Arturo Scotti, er Lunde også tilsett ved Trøndelag Teater der han spesielt i Lisa Lies «Svingende skygger» og i «Kongsemnene» har fått synt litt av sitt store register, og særleg det komiske. I denne framsyningas siste tablåtek han den sårbare komikken til nye høgder i framstillinga av ein gut som både er litt nerd og til å smile av, men som syner seg å vere så mykje, mykje meir når han berre får nokon å vise det til. At Brita Gram Økland framstiller Sara like ekte og varmt, gjer dette tablået til ei scene som kunne stå på heilt eigne bein som ei framsyning i seg sjølv. Daten blir følgt opp med ein ny, og vi blir berre meir og meir glad i desse to, og særleg Nils. Eg må ta meg i å tru på ei happy ending, før eit brot, – intelligent og kanskje ikkje så uventa når ein får tenkt seg om, tek oss attende til røyndomen. Og det heile endar med at Nils tek bladet frå munnen og framfører eit sterkt og inderleg credo. For Nils blir det, med adresse til både «Romeo og Julie» og «Hamlet» eit spørsmål om det i livet held med å vere.

«Spis de rike» er eit sitat frå opplysingsfilosofen Rousseau, og er etter kvart blitt eit sentralt antikapitalistisk slagord. Det er lite i denne framsyninga som gir assosiasjonar til slikt. I staden er det blitt ein uvanleg innsiktsfull og intelligent situasjonsrapport frå ein generasjon der teknologien som skulle bringe oss nærare kvarandre, i staden har skapt avstand og utanforskap. Framsyninga er blitt til etter ein idé av Arturo Scotti og Christian Henrik Curcan Sørbye, men er, så vidt eg forstår, arbeidd ut i lag med ensemblet. Dette er openbert folk som kjenner stoffet og tematikken godt, men det slår meg likevel kor naturleg og uanstrengt samtalane går, og kor mykje innsikt og klokskap dei greier å fylle inn i desse kvardagsfilosofiske og generelle betraktningane. Framsyninga viser også at det er mogeleg å lage framifrå teater med små middel og lite staffasje når berre tekst, regi og spel er godt nok.

TEATER

«Stein i lomma»
Hålogaland Teater, Scene øst
Av: Marie Jones
Omsett av Ragnar Olsen
Regi og scenografi: Ketil Høegh
Lysdesign: Øystein Heitmann
Med: Alexander Rindestu og Jonas Delerud

Ein komedie med alvorlege og tragiske undertonar, men som ikkje heilt greier å bestemme seg for kva han skal vere.

Den nord-irske dramatikaren Marie Jones skreiv i 1998 framsyninga «Stones in His Pockets», opphaveleg framført som pubteater, men ganske raskt erobra stykket scener over heile verda. Her heime har det vore i alt åtte produksjonar sia norgespremieren på Torshovteatret i 2001. Året etter sette Hålogaland Teater det opp som «Stein i lomma» i omsetjing av Ragnar Olsen, og med Ketil Høegh og Kristian Figenschow jr. i dei mange rollene. Det blei visstnok ein kjempesuksess. No set teateret stykket opp på nytt med Ketil Høegh som regissør.

Vi er på ein liten plass i Nord-Norge der eit filmteam beståande av søringar og det som verre er skal spele inn eit drama om kjærleiken mellom ein gjeldstynga yngling og væreigarens dotter. For å skape den naudsynte eksotiske autentisiteten, i tillegg til naturen som naturleg scenografi, blir store delar av befolkninga på øya hyra inn som statistar. Vi møter to av dei, Jacob (Alexander Rindestu) og Charles (Jonas Delerud). Dei to spelar i tillegg ei mengd andre roller, som andre statistar, lokalbefolkning, filmcrewet, produsent, regissør og ikkje minst ein fetert diva.

Som vanleg set slike innspelingar lokalsamfunnet på hovudet. Våre to venner er båe wannabes med draumar om sjølve å spele eller lage film, og med Abid Rajas nasegruse lefling for Tom Cruise i bakhovudet, er det ikkje vanskeleg å kjenne seg att i den provinsielle haldninga vi blir vitne til. Men det er i starten, for gradvis endrar situasjonen seg, ein oversett lokal ungguts tragiske sjølvmord blir eit vendepunkt, og det endar i alt anna enn provinsialisme. Innhaldsmessig er dette på overflata ein komedie om manglande sjølvkjensle, arrogant hovmod og påtatt medkjensle. Men i botn ligg også ei djupt tragisk historie, og ein politisk kritikk av storsamfunnets ressurs- og distriktshandtering.

Ragnar Olsen har tilarbeidd teksten til eit munnleg og særs fargerikt nordnorsk. Humor og språklege blomar sit laust, teksten er ganske god, og dei to på scena går forbausande saumlaust mellom dei nitten (trur eg) ulike rollene. Det er ei ekstremt tekstrik framsyning utan annan rekvisitt enn ein scenekasse, men Rindestu og Delerud er fortrulege med og trygge i dei mange ulike rollene. Likevel er det eitt eller anna som ikkje stemmer. Alle søringane, og den eine utlendingen er i overkant karikerte, men det er faktisk også dei lokale, så det får vi skrive på kontoen for å halde rollefigurane frå kvarandre. Verre er det at responsen frå salen er nesten fråverande. Det er ingen gapskratt, berre litt humring. Det tek seg noko opp etter pause når skodespelarane nyttar salen som om vi og var statistar, men i hovudsak blir avstanden, både fysisk og i overført tyding, for stor. Men det største problemet trur eg ligg i regivalet til Ketil Høegh. Denne historia er mangefasettert, og ein distriktspolitisk tragikomedie. Men regivalet greier ikkje å femne alle desse sidene og sameine dei. Slik blir denne framsyninga, trass i eminent spel frå dei to på scena, korkje heilt komedie, tragedie eller den kombinasjonen mellom dei to som truleg var meininga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 4. juni 2024)

KOMMENTAR

Stamsund Teaterfestival er ein viktig møteplass for figurteater og fysisk teater, men har potensiale til også å trekke eit langt større publikum.

Stamsund er eitt av dei største fiskeværa i Lofoten. Trass i berre 1100 fastbuande, er Stamsund også ein teatermetropol som er kjend langt utover Norges grenser. Den vesle plassen har ikkje mindre enn tre teater. Det starta med Teater NOR på slutten av 90-talet. Sidan har Eilertsen & Granados Teater og Figurteatret i Nordland kome til. Om ein skulle ha like stor teatertettleik per innbyggjar som i Stamsund, måtte det til dømes vere rundt to tusen teater i Oslo.

Det som verkeleg set Stamsund på kartet i internasjonal samanheng, er Figurteatret i Nordland. Det er eit offentleg eigd produksjonsselskap som held til i gamle og kummerlege lokale, men som gir produksjonshjelp til figurteater langt utover landegrensene. Det fransk-norske kompaniet Plexus Polaires spektakulære og Heddavinnande oppsetjing av Herman Melvilles «Moby Dick», ei framsyning som for tida turnerer i Asia, blei i stor grad produsert i Stamsund. Ikkje utan grunn er Plexus Polaires kunstnarlege leiar, Yngvild Aspeli, også tilsett som kunstnarleg leiar av Figurteatret i Nordland. Slik pendlar ho mellom Paris og Stamsund.

Det spansk-norske kompaniet Eilertsen & Granados som særleg arbeider med fysisk teater, blei starta i 2006, og har halde til i Stamsund heile tida. Teater NOR produserer ikkje mykje teater lenger, men under leiing av Thorbjørn Gabrielsen, er dei i staden arrangør av ein av dei viktigaste teaterfestivalane i landet. Stamsund Teaterfestival er ei årleg happening og ein møteplass der det gjennom eit trettitals ulike arrangement skjer noko i nesten annakvart hus. Årets festival, den 24. i rekkja, blei arrangert i uka som gjekk, og inneheldt ei god blanding av figurteater, fysisk teater, dans, utstillingar, seminar og samtalar. Sjølv om eg ikkje fekk med meg meir enn snaue halvparten, fekk eg likevel eit godt inntrykk av kompleksiteten, kvaliteten, og ikkje minst det internasjonale preget. Innafor figurteater og fysisk teater er Stamsund eit viktig omgrep ute i verda, og det er det ikkje vanskeleg å forstå etter å ha vitja festivalen. At det var lyst døgnet rundt og strålande sol og godvêr så godt som heile tida, gjorde opplevinga endå betre.

Tysdag var det opningsparade der vi til tonane frå Stamsund Hornorkester marsjerte ned til hurtigrutekaia. Framfor eit fråflytta industribygg som ein dag kanskje kan bli eit nytt teater- og produksjonsbygg for Figurteatret i Nordland, var det offisiell opning av festivalen.

Opningsframsyninga rett etterpå slo verkeleg an tonen. Tre av dei beste kompania innan figurteater og fysisk teater, det fransk-norske Plexus Polaire, det norsk-amerikanske Wakka Wakka og det fransk-norske The Krumple hadde gått saman med bandet MoE, eit hav av statistar og Stamsund Hornmusikk og laga utandørsoppsetjinga «Draug». For to hundre år sia hadde draugen heimsøkt Stamsund, men blitt jaga på sjøen. Segna fortel at han skulle kome att på dagen to hundre år seinare. Og det gjorde han. Det blei ein livfull kamp mellom den enorme skapnaden som formeleg taut ut av fabrikkbygninga, og skodespelarar, dansarar og lokale ungar før ein skadeskoten draug måtte sigle ut fjorden på det som var att av båten hans.

Deretter fekk vi norgespremiere på Wakka Wakkas «Dead as a Dodo», ei imponerande framsyning som er omtala i eiga melding. Opningsdagen blei avslutta med «Antigone 3», eit særs fysisk teater av det portugisiske kompaniet Companio Do Chapitô, ei framsyning som også var produsert i Stamsund. Dagen etter fekk vi to norske produksjonar. Kompani Oval hadde urpremiere på «Skipbrudden», ei draumeaktig, visuell, musikalsk og fysisk framsyning som blir vist i Oslo denne veka. Og systrene Julie og Cecilie Solberg viste «Djupvasstråkk», ei framsyning som hadde premiere i Oslo i fjor i skumring og med kunstlys, men som her blei vist i fullt dagslys i eit lokalt tjern der dei to flaut rundt i vatnet på eit uvanleg poetisk vis og i harmoni med elementa, før dei tok til å opponere med dei. Vatn kan vere både livgjevande og det motsette.

Stamsund Teaterfestival er i dag først og fremst ein møteplass der dei ulike kompania ser produksjonane til kvarandre, og med lite eksternt publikum. Men dette er absolutt ein festival som bør kunne femne langt breiare, og også nå eit vanleg festivalpublikum. Det er hurtigruteanløp på staden, flyplass berre femten minuttar unna, og overnattingskapasiteten er slett ikkje verst. I slutten av mai 2025 er det ny festival. Eg berre nemner det.

(Artikkelen stod i Klassekampen måndag den 3. juni 2024.)

TEATER

«Dead as a Dodo»
Frysa, Stamsund Teaterfestival
Av: Wakka Wakka (Gwendolyn Warnock og Kirjan Waage)
Regi, scenografi og kostyme: Gwendolyn Warnock og Kirjan Waage
Figurdesign, dokkemakar: Kirjan Waage
Originalmusikk og lyddesign: Thor Gunnar Thorvaldsson
Projeksjonsdesign: Erato Tzavara
Lysdesign: Daphne Agosin
Med: Lei-Lei Bavoil, Alexandra Bråss, Andy Manjuck, Hanna Margrete Muir, Sigurd Rosenberg, Marie Skogvang Stork, Anna Soland og Kirjan Waage.

Med «Dead as a Dodo» set Wakka Wakka eit meir enn verdig punktum for figurteatertrilogien «Animalia».

Det norsk-amerikanske figurteaterkompaniet Wakka Wakka har laga ein underhaldande, overraskande og humoristisk dystopi om ei fjern framtid når menneska har greidd å utslette alt liv. Det er blitt til trilogien «Animalia» der «Animal R.I.O.T» (2019) og «The Immortal Jellyfish Girl» (2021) er dei to første. I år set dei punktum med «Dead as a Dodo» som hadde verdspremiere i Chicago i januar, og norgespremiere under teaterfestivalen i Stamsund førre veke. I desse dagar er det Go Figure-festival i Oslo, og der blir heile trilogien vist. Men dei tre framsyningane kan godt sjåast uavhengig av kvarandre.

I «Dead as a Dodo» er vi mange år fram i tid, og alt liv er for lengst utsletta. Bein og andre restar er i ferd med å forvitre og forsvinne, og på ein gravhaug held dei ufullstendige skjeletta etter ein neandertalar og ein dodo på med desperat graving for kanskje å finne restar dei kan nytte for om mogeleg å stå opp att. Neandertalarane døydde ut for 28 000 år sia, medan dodoen er mykje ferskare. Ein dodo, eller dronte som er den vanlege norske nemninga, er ein myteomspunne fugl av duefamilien. Den var ikkje flygedyktig, litt uformeleg, og levde berre i området rundt Mauritius i Indiahavet. Det siste levande eksemplaret blei observert på 1660-talet. Ein liten funfact som set denne produksjonen i relieff, er at rike amerikanarar nyleg har donert eit par hundre millionar dollar for ved hjelp av DNA-restar å gjenopplive dronten, noko som har ført til store etiske diskusjonar blant zoologar og paleontologar.

Men attende til gravhaugen, neandertalaren og dronten. Medan dei held på, skjer det med eitt underlege ting når det gror fram eit nytt bein på dronten, og etter kvart også fjør og kjøt på beina. Kva skjer? Er det evolusjonen som er sett i revers? Rundt dette store temaet har Wakka Wakka laga ei figurteateroppsetjing som både er ei audiovisuell oppleving og samstundes særs underhaldande og med mykje overraskande humor midt oppi det dystopiske. Og i botn ligg store eksistensielle spørsmål om livet, døden og kva som skal vere levedyktig og ikkje.

Scena er eit stort mørkt rom med draperi som effektivt blir nytta til å vise illustrerande projeksjonar. Svartkledde dokkeførarar går i eitt med bakgrunnen, og utsøkt lyssetjing som gjer alt nærast blinkande, forsterkar forsvinninga. Fram trer kontrastane, dei to kvite skjeletta, og ulike fargerike skapnadar som dukkar opp etter kvart. Det er mellom anna ein stor fisk, ein rev som var med i tidlegare produksjon, og ikkje minst ein diger mammut, så synkront og presist framført at ein skulle tru det var eit levande dyr. Historia er ikkje alltid like enkel å følgje, men det spelar inga rolle, for her er det den sanselege opplevinga som er det viktigaste. Wakka Wakka er perfeksjonistar og leverer figurteater på aller høgste nivå. Den synkrone og imponerande dokkeføringa gir liv til dokkene, musikk og lydbilde er godt integrert, og stundom er det nesten meir ballett enn dokkeføring vi blir vitne til. Overraskingar og humor er det også mykje av, men i botn ligg heile tida dei store eksistensielle spørsmåla om liv og død.

Framsyninga blir vist på Trikkestallen i Oslo under Go Figure-festivalen den 8. og 9. juni.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. juni 2024.)

TEATER

«De utålmodige av hjertet»
Trøndelag Teater, Teaterkjelleren
Av: Stefan Zweig
Omsett av: Ursula Krogvig
Dramatisering, scenografi og regi: Jon Lockert Rohde
Lysdesign: Daniel Takle Piel
Med: Emma Caroline Deichmann, Isak Holmen Sørensen og Ingunn Beate Strige Øyen

Er det ein skilnad på medynk og djuptfølt medkjensle, og er eit skadd menneske berre ein diagnose eller ein heil person?

Stefan Zweig (1881-1942) var ein av mellomkrigstidas største forfattarar. Han var født og oppvaksen i ein velståande jødisk familie i Wien, den gongen verdas kulturelle og intellektuelle sentrum, og hovudstad i det austerriksk-ungarske keisardømet. Etter Hitlers inntog med Anschluss i 1938, blei Wien og Austerrike ikkje nokon verande stad. Alt i 1933 emigrerte Zweig til England, og seinare til USA og Brasil, der han i 1942 tok sitt eige liv i fortviling over situasjonen i verda. Stefan Zweig var både lyrikar, essayist, romanforfattar og dramatikar, og hadde ein omfattande produksjon der mykje er omsett til norsk. Men dramatikken hans har vore lite påakta her heime. Berre to av tekstane hans er sett opp på norske scener, og siste gongen var komedien «Volpone» på fjernsynsteateret for nærare seksti år sia.

I dagens verdssituasjon er det fortenestefullt av Trøndelag Teater å ta fram att humanisten og pasifisten Zweig ved å dramatisere og setje opp romanen «De utålmodige av hjertet» («Ungeduld des Herzens») frå 1939. I Teaterkjelleren er det laga ei minimalistisk oppsetjing, eit velspela tett kammerspel med ei fin blanding av forteljarteater og dramatisering, og med både metainnslag, overraskande brot, og ikkje minst mykje humor og sjølvironi. Alt utan å gå på akkord med innhaldet som er eksistensielt, mangesidig, og til verkeleg ettertanke.

I ein liten austerriksk garnisonsby blir løytnant Anton Hofmiller (Isak Holmen Sørensen) stasjonert våren 1914. Tilfeldig kjem han i kontakt med byens rikaste mann, den aldrande godseigaren Kekesfalva (Ingunn Beate Strige Øyen), og blir invitert på slottsball. Løytnant Hofmiller er eit godt menneske, eller har i alle fall eit ønske om å vere det, og finn det difor rett å by opp godseigarens dotter, Edith, (Emma Deichmann) til dans. Han veit ikkje at Edith er lam frå livet og ned, og dermed blir det skandale. Hofmiller freistar å gjere godt att, sender Edith ein blomsterbukett og får ny invitasjon til godset. Så endar han opp som familien Kekesfalvas husvenn. Men kva er motivet hans? Skal han berre rette opp skandalen? Har han ei djup og ekte medkjensle for Edith? Eller er det ikkje anna enn uforpliktande medynk, at han synest synd på henne, men ikkje meir. Zweig bringer etter kvart inn fleire tema og andre store etiske spørsmål. Som kor ærleg ein skal vere overfor folk med ein skade. Er det eit lite håp om at Edith kan bli før att, eller er skaden hennar stasjonær, og noko ho må forsone seg med? Til dette introduserer han huslegen Condor (Ingunn Beate Strige Øyen) som balanserer sin eigen legeetikk mot faren for å ta livsgnisten frå Edith. Både godseigaren og Edith har von om ein kur. Condor veit det er fåfengd, men løytnanten, som ikkje forstår konsekvensane, bringer vidare eit håp det ikkje finst grunnlag for. Slik konfronterer Zweig oss for både haldninga til sanning og livsløgner, og til ein altomfemnande og evigvarande empati kontra den overflatiske medynken. Dramaet gir inga svar anna enn at ein skal vakte seg vel for å vere lettvint med andre sine kjensler.

Jon Lockert Rohde er ein røynd skodespelar med mange solide rolletolkingar og også ein Heddanominasjon bak seg. Han debuterte som regissør i «Vinterreise», Hallbjørn Rønnings lågmælte og kloke avskilsframsyning i 2021. Men det han nå har gitt seg i kast med, er noko langt større. «De utålmodige av hjertet» er Stefan Zweigs mest omfattande skjønnlitterære verk, og Rohde har både dramatisert romanen og hatt ansvar for den sparsommelege, men lell så effektfulle scenografien, i tillegg til regien. På ei nesten nake scene let han ordet, dialogen, mimikken og det fysiske spelet gjere jobben. Det er sakte-teater med lange pausar, ispedd mykje sjølvironisk humor, litt metateater og fleire overraskande brot og lydspor. Dei tre på scena spelar eit titals roller som dei går ut og inn i utan at det på noko vis er vanskeleg å følgje med for oss i salen. Dei gir oss tre framifrå einskildprestasjonar, formidla med uvanleg detaljrikdom og stor innleving, samstundes som det er ensemblespel av klasse. Denne framsyninga viser til fulle at verkeleg godt teater gjerne kan vere enkelt og nedstrippa.

(Ein litt forkorta versjon der vesentlege moment diverre var utelatne, stod i Klassekampen tysdag den 14. mai 2024.)

TEATER

«Matilda»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Roald Dahl
Manus: Dennis Kelly
Musikk og songtekstar: Tim Minchin
Regi: Mathias Luppichini
Scenografi og kostyme: Gjermund Andresen
Koreografi: Ludvig Herstad
Med: Marte Sirevåg Berge, Ragnhild Røsbak Sandemose, Espen Hana, Mareike Wang, Espen Reboli Bjerke, Mari Strand Ferstad, Matias Kuoppala, Svein Solenes, Catharina Vu, Kim Fairchild, Kirsti Lucena Medalle Andersen og 24 statistar frå Barne- og ungdomsteateret.

Ein tvers gjennom velspela, underhaldande og akkurat passe skummel musikal om ei sjarmerande lita heltinne.

Romanen «Matilda» frå 1988 er ein av Roald Dahls mange klassikarar der han kombinerer uhygge, grøss og gru med barnas synspunkt, og der dei vaksne er ulideleg dumme. Hovudpersonen er den skarpe, og ikkje minst lesande og litterært kunnige Matilda. Ho er ei sju år gamal jente som også har magiske evner. Og på same vis som den litt mindre intellektuelt orienterte Pippi Langstrømpe, får ho med seg dei andre ungane og gjer opprør mot forstokka vaksne. Boka blei filmatisert i 1996, og i 2010 skreiv Dennis Kelly og Tim Minchin «Matilda the Musical». Den har gått sin sigersgang over heile verda, og i 2022 var det norgespremiere på Folketeateret i Oslo. Nå har Rogaland Teater slått på stortromma og sett opp ein stor og omfattande produksjon som har resultert i musikalfeber i Stavanger. Etter å ha sett den forrykande premieren onsdag forstår eg godt responsen, for dette var ei familieframsyning av dei sjeldne.

Matilda (som blir spela av Marte Sirevåg Berge alternerande med Ragnhild Røsbak Sandemose) er eit uønskt barn som veks opp med ein far (Espen Reboli Bjerke) som driv med bilsal på kanten av lova, og ei pyntedokke av ei mor (Mari Strand Ferstad) som berre er oppteken av pengar. Båe hatar bøker, og har den same aversjonen mot Matilda. Det er omsorgssvikt så det held. Men Matilda lærer sjølv å lese, og finn ein fristad på biblioteket der verdslitteraturen blir redninga. Verre blir det når ho begynner på skulen, for der regjerer den svært mannhaftige Miss Trunchbull (Espen Hana). Prøyssardisiplin og heilt urimeleg avstraffing er kvardagen. Lyspunktet er Miss Honey (Mareike Wang), læraren som både ser og forstår. Matilda er uvanleg skarp, litteraturkunnig, og diktar sjølv historier, i tillegg til at ho har litt magiske evner. Mot urettvise er det sjølvsagt rett å gjere opprør, Matilda leiar an, og utan å røpe meir, så vinn ho sjølvsagt fram etter kvart.

Rogaland Teaters hovudscene er ikkje stor, og scenograf Gjermund Andresen har hatt ei formidabel utfordring som han har løyst imponerande bra med eit system av ulike flyttbare stillas som illuderer både skulen, heimen og meir til. Det er saumlause skift, utsøkt bruk av lyspærer for å skape artige illusjonar, og samstundes har han greidd å gi rom for store danseopptrinn. Mathias Luppichini er ein røynd skodespelar og musikar, men «Matilda» er hans første store regioppgåve. Det er ein debut det står respekt av. På det som nærast er ei intimscene, har han skapt store spektakulære tablå, forrykande danseopptrinn i høgt tempo, vekslande med rolegare parti, naturlege skift, og ein dramaturgi heilt utan kvileskjær. Historia har fleire lag med i alle fall to parallelle forteljingar, og dette er tatt godt vare på, sjølv om avsløringa kjem som ei overrasking. Personinstruksjonen er det mest imponerande. Ni profesjonelle skodespelarar og to alternerande lag av tretten barn frå Rogaland Teaters dyktige Barne- og ungdomsteater. Alt fungerer til fulle. Ludvig Herstads koreografi må også nemnast, for når tretten unge amatørar skal opptre i takt på ei lita og godt møblert scene, er det mykje som kan gå gale, men det heile er imponerande synkront. Lykkeleg er Rogaland Teater som i meir enn 60 år har hatt Barne- og ungdomsteateret som ei Sareptas krukke å hente dyktige statistar frå.

I «Matilda» er det kanskje feil å snakke om statistar. Marte Sirevåg Berge (som ambulerer med Ragnhild Røsbak Sandemose i hovudrolla) er trygg og tydeleg. I tillegg til god mimikk, spel, diksjon og dans, er ho og ein solid songar. Dei fleste vaksne er sjølvsagt ganske outrerte, som dei skal vere, men unnataket er Mareike Wang som den forståingsfulle læraren, Matildas vaksne motstykke. Og så er det Espen Hana som gjer maksimalt ut av den forferdelege rektor Trunchbull, men likevel aldri verre enn at ungane forstår at han eigentleg står for fall.

Sjølv om «Matilda» hadde fortent ei større scene, blir det ein intimitet og nærleik i denne oppsetjinga som ein større konsertsal ikkje kan tilby. Men akustikken er eit problem, og sjølv om song og diksjon er framifrå, blir lydbildet stundom i kraftigaste laget, og orkesteret kan med fordel dempe seg litt.

Samstundes med at forsking syner at nedgangen i talet på foreldre som les for barna sine er urovekkjande stor, er Rogaland Teater med «Matilda» førebiletleg motstraums. Teaterfoajeen er bygd om til eit bibliotek, og framsyninga er ein hyllest til bøker, litteratur og kunnskap. «Matilda» er ingen peikefinger, men gir tvert om inspirasjon til å lese, synge og ikkje minst sjå teater.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 29. april 2024.)

TEATERKONSERT

«Norsk sangbok»
Teatret Vårt, Surnadal Kulturhus
Av: Tormod Carlsen
Regi, musikalske arrangement, scenografi: Tormod Carlsen
Scenografi og kostymedesign: Heidi Dalene
Med: Sara Fellman, Kjersti Sandal, Ole Andreas Silseth og Bjørnar Lisether Teigen

Vakkert og godt framført presentasjon av ein ørliten del av den store norske songskatten.

Både folkeleg empiri og vitskapleg forsking peikar i ei lei når det gjeld song, og særleg allsong. Den er bra for folkehelsa, skapar fellesskap og gjer godt for dei fleste av oss. Då eg gjekk på folkeskulen på midten av førre hundreåret, starta vi alltid dagen med «No livnar det i lundar» og avslutta med «Fager kveldsol smiler», ståande ved pultrekkene. Det var nok andre songar også, men det var desse to som i hovudsak ramma inn skuledagen. Og for ein som ikkje var spesielt glad i alle rituala på skulen, hugsar eg likevel attende på allsongen med stor glede. Seinare i livet har både korsong og allsong i sosiale lag vore stemningsskapande og gitt mange gode opplevingar. Og som vi har sett i NRK-programmet «Demenskoret», kan songen også vere terapeutisk. Fransklæraren min på gymnaset meinte at songen også kunne vere pedagogisk. – Det er to måtar å lære fransk på, sa han. Du kan lese deg til det, eller lære gjennom song. Og så avslutta han lett ironisk med: Skal vi synge, – skal vi til dømes synge ein song? Eg veit ikkje korleis det står til med allsongen i dag, men når ein ser alle som går rundt med øyreproppar og er i si eiga boble, så er det mykje som tyder på songen er blitt privatisert.

Difor er det befriande meir enn nostalgisk når Teatret Vårt har vald å lage ein fullstendig upretensiøs teaterkonsert med grunnlag i boka «Norsk sangbok av Folkehøgskoleforbundet». Det finst mange norske songbøker, men to av dei har ein heilt spesiell posisjon i kulturarven vår. Det gjeld Mads Bergs (1865-1955) «Skolens sangbok» som blei gitt ut første gong i 1914. Og så er det denne framsyningas grunnlag, Olaus Alvestads (1866-1903) «Norsk songbok for ungdomsskular og ungdomslag». Den blei gitt ut første gong i 1898 og har kome i stadig fornya opplag, til slutt under namnet «Songbok for folkehøgskolen» i 1998. Og det er på denne arven «Norsk sangbok» (Av Folkehøgskoleforbundet) kviler, og på den att det som Tormod Carlsen har sett saman i framsyninga «Norsk sangbok».

Som alt sagt er framsyninga totalt upretensiøs. For at slike teaterkonsertar ikkje skal bli berre konsert, vil regissørane ofte lage ei historie rundt han eller freiste å få songane til å framstå som del av ein heilskap. Teatret Vårt har god tradisjon med sjangeren, og både «Vårsøg 75 år» i 2020, «Virvelvind» i 2021 og «Danse med skjebnen» i 2023 er gode døme på ulike vis å sy musikk, tekst og framføring saman til eitt. I «Norsk sangbok» har dei vald ei anna, men ikkje uvanleg tilnærming, nemleg å la ein eller annan i produksjonsapparatet freiste å kløne til framsyninga og slik sett lage humor rundt presentasjonen. Ofte er det suffløren som har eit ønske om å vere på scena og som tek litt for stor plass. Teatret Vårt har den relativt sett største venneforeininga i landet, og har vald å la Bjørnar Lisether Teigen vere ein utypisk og plasskrevjande representant for Teatrets (beste) venner. Han startar med å steike sveler medan vi set oss og fortel litt om alt som skal skje, og det er greitt nok. Men så vil han absolutt vere meir deltakar, og slik vil vel Tormod Carlsen at litt klein humor skal gjere framsyninga meir underhaldande. Men det var gjort på eit vis som gjorde det meir kleint enn humoristisk. Ideen er grei, men opplegget var ikkje spesielt velskrive, og Teigen hadde diverre fått alt for lite å spele på. Når ein ikkje gjorde noko meir raffinert enn dette, og det eigentlege innhaldet er solid nok til å stå på eigne bein, kunne Carlsen ha spart seg denne gagen. For dei tre framifrå songarane, og ikkje minst songskatten dei tok så godt vare på, var meir enn nok til å få ei skikkeleg feelgood-oppleving.

Sara Fellman og Kjersti Sandal er del av teaterets faste ensemble, solide skodespelarar, men også særs dyktige songarar. Og med seg har dei den klassisk musikkskolerte operasongaren Ole Andreas Silseth som også synte seg å vere ein habil skodespelar. I ein enkel, men meir enn god nok scenografi kjem dei tre inn i habittar som kan minne meir om «The Handmaid’s Tale» enn tradisjonelle korkappar. Men før eg rekk å undre meg meir over kostyma, er det demaskering, og dei står i bunad og sivile finklede.

Og så får vi eit femtentals songar frå den norske songkanonen, presentert med tidvis nye og spennande arrangement, og med ei harmonisering som verkeleg sat. Og det som gjer meg mest imponert og glad, er at presentasjonen er a cappella. For det første går dét godt når det er så gode songarar, men ved å la vere å nytte akkompagnement blir orda også meir tydelege. I songtradisjonen vår er tekst og meining minst like viktig som melodi og harmonisering. Då kan innhaldet ofte drukne i form ved bruk av akkompagnement. Her var det reint, tydeleg og strippa til beinet. Berre eig gong blei det eit brot, og det var då Sara Fellman med eige trekkspelakkompagnement nærast gjekk på barrikaden og song Stein Ove Bergs «Ta hverandre i handa og hold». Og nettopp fordi dette var eit brot, og eit unnatak, blei det ekstra sterkt.

Når ein skal velje frå den nærast utømelege songskatten vår, og frå rundt 500 songar berre i songboka, vil sjølvsagt alle vere usamde i utvalet. Slik må det vere, og det skuldast at dette er noko alle, – absolutt alle har eit djupt og inderleg, og for nokre nærast eksistensielt forhold til. Så difor skal eg halde meg frå mine private innvendingar, og eg er meir enn nøgd så lenge vår eigentlege nasjonalsong, Ivar Aasens «Nordmannen» fekk plass saman med ei grei blanding av folkeviser, gamalt tradisjonelt og nyare songar frå folk som Jan Eggum og Anne Grete Preus. Eggums «Mor jeg vil tilbake» var for øvrig den einaste gongen den kleine humoren både var overraskande og fungerte, utan at eg skal røpe meir om det. Songar er til for å syngjast, og det er ikkje berre eit munnhell at alle får synge med den røysta ein har. Det er slik det skal vere, og då var det sjølvsagt at publikum også fekk vere med på både allsong og kanon.

«Norsk sangbok» er, med atterhaldet om den ikkje så vellukka humoren, blitt ein opplevingsrik, vakker og flott framført teaterkonsert. Den norske songskattener er så tung og solid at han står fjellstøtt på eigne bein utan behov for korkje akkompagnement eller ablegøyer. Eg stussar likevel litt over at ein ikkje fann plass til nokre fleire songar, for framsyninga varte berre vel ein time inklusive pause. Men det vesle vi fekk var til gjengjeld førsteklasses.

Eit lite PS til slutt:
«Norsk sangbok» hadde premiere i Ålesund 13. april, og etter nokre dagar i Molde er ho nå på turné i fylket. I samband med desse oppsetjingane blir det nokre stadar laga ein minikonsert på førehand av eit lokalt kor. Eg såg framsyninga i Surnadal og der var det oppvarming ved Nordmøre folkehøgskules kor under leiing av Jo Inge Nes. Det var ein fin måte å knyte teaterkonserten og innhaldet i han opp mot dei lokale forvaltarane av songskatten. Så fekk vi bere over med at korkje teateret eller songkoret hadde funne plass til Hans Hyldbakk eller Henning Sommerro endå vi var i Surnadal.