Amund Grimstad

KOMMENTAR/»SETT UTANFRÅ»

Med røyndomslitteratur og falske nyhende er det ikkje lenger så enkelt å skilje fiksjon frå fakta. Det kan gi seg uventa utslag for dramatikken og scenekunsten.

Den amerikanske regissøren og skodespelaren Orson Welles, kjend for mellom anna «Citizen Kane», kanskje verdas beste film, gjorde seg herostratisk berømt då han hausten 1938 lagde radioteater av Herbert George Wells «Klodenes kamp» og framførte det som om det var ei vanleg nyhendesending. Det handla om marsbuarars landgang i New Jersey, og amerikanske radiolyttarar trudde det var verkeleg og blei skrekkslagne.

I dag er vi godt vande med både røyndomslitteraturen der forfattarane skriv om sjølvopplevde hendingar og kallar det fiksjon, og også om såkalla «fake news». I Orson Welles heimland held dei seg med ein president som lyg og kallar alt anna for «falske nyhende». Ein skulle tru at dette førde til ein sunn skepsis hjå folk flest, men i staden ser vi at folk ikkje lenger greier å skilje mellom fiksjon og røyndom, og i det rommet som oppstår, har dramatikken og scenekunsten nå fått ein ny vår.

Overskrifta mi denne gongen er eit Shakespeare-sitat frå «As you like it» om at verda er ei scene, og alle menn og kvinner er berre aktørar. Aldri har vi sett dette sannare og tydelegare enn i dag. Nå er det ikkje lenger berre skodespelarar som står på scena, men også andre som insisterer på å ta del. Pia Maria Rolls omdiskuterte framsyning «Ways of seeing» har fått ei særs utvida rolleliste der både pressa, leiaren av PST, riksadvokaten, statsrådar og sjølvaste statsministaren nå gjer krav på å få vere med. Roll har for lengst mist eigarskapet til oppsetjinga som etter kvart lever sitt eige liv heilt uavhengig av regi, opphaveleg casting og teaterhus.

Den same, og litt nye haldninga til scenekunsten som sanning og ikkje fiksjon, fekk vi haugevis av døme på i samband med andre sesong av NRKs dramaserie «Heimebane» som nettopp blei avslutta. I tredje episode spela Varg førsterundekamp i cupen mot eit lag frå ein stad befolka av raringar, ei bygd som likna vel mye på Twin Peaks. Då blei det ramaskrik fordi det var ikkje politisk korrekt å framstille landsbygda i Norge på dette viset. Til og med ein av regissørane av den tidlegare dramaserien «Kampen for tilværelsen» kasta seg på hylekoret. I den serien blei folk i Ullevål Hageby i Oslo framstilt som perverse seksuelle avvikarar og det som verre var, men det er openbert greitt å harselere med dei urbane, men altså ikkje med bygdefolk.

Så kom ein episode der Camilla, dotter til hovudpersonen i serien, valde å abortere, og gjorde det åleine heime. Slik diverre mange har gjort før henne. Då blei det lesarinnlegg i Adressa der ein innsendar meinte det sende gale signal at Camilla drakk seg full, laug for mor si om korleis aborten blei utført og heller ikkje informerte barnefaren.

I første sesong av dramaserien kom han uforvarande i forkant av «metoo», og i samband med sesong to var det venta at vi kanskje skulle få sjå den første mannlege homofile eliteseriespelaren i Norge. Det skjedde faktisk i samband med at matchvinnaren i cup-finalen på ein litt subtil måte kom ut av skapet i eit direktesendt intervju. Men dette var ikkje bra nok for einskilde. Nok ein regissør, og samstundes ein open homofil, gjekk ut og skreiv at han var skuffa over manglande søkeljos på homofili i fotballen.

Det er når eg les slikt, at eg lurer på kva som er i ferd med å skje. Forstår ikkje folk lenger skilnaden på røyndom og fiksjon? Forstår dei ikkje at dette berre er teater og oppdikta? Meiner dei at teatera i Norge skal drive skuleteater og moralsk oppseding i det politisk korrekte? «Jeg er visst kommet paa en feil klode! Her er så underligt…» skreiv Sigbjørn Obstfelder for meir enn hundre år sia, og eg forstår særs godt kva han seier.

I desse dagar er det for øvrig mange som hardnakka påstår at ein mann som døydde for to tusen år sia, vakna opp att tre dagar etterpå. Til dei vil eg seie at dei bør hugse at dette er berre noko som står i ei bok.

Med det vil eg ønske alle lesarane god påske, og sende ei spesiell oppmoding om ikkje å tru alt de les. Kanskje denne artikkelen også berre er løgn?

(Denne artikkelen stod i lokalavisa OPP i Oppdal onsdag den 17. april 2019. Avisa held seg med ei spalte som heiter «Sett utenfra» der eg er ein av åtte gjesteskribentar)

KOMMENTAR

Den årlege «Aprilfestivalen» i Danmark, verdas største barneteaterfestival, er vel verd eit besøk.

Det er i stor grad slutt på den tida då barneteater skulle være pedagogisk for å drive oppseding i god moral eller lære den oppveksande generasjon å bli framtidig vaksenpublikum. I dag er barne- og ungdomsteater i hovudsak ein eigen sjølvstendig sjanger utan skjulte oppsedande eller moralske agendaer. Barneteatret Vårt i Ålesund, Tigerstadsteatret i Oslo, Cirka Teater i Trondheim og Brageteatret i Drammen har vore banebrytande i dette arbeidet. Men framleis ligg vi nok litt etter grannelandet vårt i sør der vi har mykje å lære.

«Aprilfestivalen» i Danmark er verdas største barneteaterfestival, ein skikkeleg happening for dei som er glad i og opptatt av teater for barn og unge. Heilt frå 1971 har den vore arrangert, og som ein ambulerande festival der store og mellomstore kommunar i Danmark bytter på å vere vertskap. I år var det Hjørrings tur, ein liten by mellom Aalborg og Hirtshals på Nord-Jylland. Gjennom ei veke var det 5-600 visningar av meir enn 150 ulike produksjonar laga av godt over 100 profesjonelle teaterkompani, i all hovudsak frå Danmark. Og hald deg fast, – alt er gratis! Dette er mogeleg fordi grannelandet vårt i sør har ei langt meir offensiv satsing på denne delen av scenekunsten. Arrangør er Teatercentrum, som er eit kompetansesenter under Kulturdepartementet, og vertskommunen. I tillegg er ASSITEJ, den internasjonale barne- og ungdomsteatersamanslutninga, med i planlegginga.

Budsjettet er på berre 5,5 millionar danske kroner, og når ein får så mykje teater ut av så lite, skuldast det at alle opptrer gratis, og det meste er basert på dugnad. For vertskommunane er det rett nok eit ganske stort eingongsutlegg, men med den enorme tilstrøyminga dei får, er dette småpengar mot kva dei tar att i anna omsetting. Og for dei mange teaterkompania i Danmark er dette også ein marknad for å selje inn produksjonane sine. Aprilfestivalen er ikkje kuratert. Det tyder at alle profesjonelle kompani som er del av den danske refusjonsordninga, kan kome og vise fram kva dei vil. Det gjer festivalen open og særs demokratisk, men ukritisk kvantitet kan sjølvsagt også gå utover kvaliteten. Det var ikkje eit inntrykk eg fekk av årets festival.

Dei siste tre dagane av festivalveka var det ganske hektisk. På seksten ulike stadar, frå hovudscena i det vakre, nyopna Vendsyssel Teater og til gymnastikksalar og skulerom, blei det kvart femtande minutt starta ein til fire framsyningar. Eg var så heldig å få vitje festivalen i år, og sjølv om eg berre rokk å sjå fjorten produksjonar er det likevel mogeleg å peike på nokre trendar.

Det første som slo meg er at i Danmark er barneteater noko du kan leve av og halde på med heile livet, medan det her heime i stor grad er unge entusiastar som driv kompania. Fleirtalet av produksjonane blei framført av godt vaksne heilt opp i pensjonsalderen og vel så det. Eg vil tru det tyder at dei økonomiske rammevilkåra for sjangeren er betre enn i Norge. Eit anna særtrekk var at maske- og figurteater var langt meir dominerande.

Det mest spennande ved denne sjangeren er at det unge publikummet er lett å få i tale. Medan vaksne synest deltaking er kleint, hungrar ungane etter det interaktive, og då kan alt skje. Og det gjer det også. Når dette blir kombinert med det politisk litt ukorrekte, litt banning i kyrkja og promping i salen blir sjangeren ofte på sitt beste. For ungane elskar både det skumle og det litt ulovlege. Som når dei fekk sleike på batteripolar, lime kvarandre saman med lynlim og bruke pulverapparat mot skodespelarane for å slokke brann. Dei små var i hundre, og sjølv kunne eg godt tenkt meg at eg var seksti år yngre.

I 2020 er festivalen i Holbæk, seks mil vest for København. For prisen av ei båtreise og eit par overnattingar kan du sjå så mykje barneteater du greier. Det er mangt å lære, og opplevinga er vel verd turen.

(Kommentarartikkelen stod i Klassekampen tysdag den 16. april 2019.)

TEATER

«Skipet de Zee Ploeg»
Den Nationale Scene, Store scene
Av Stig Amdam
Regi og kostymedesign: Hilda Hellwig
Scenografi: Jan Lundberg og Hedvig Ljungar
Med: Bjørn Willberg Andersen, Kristoffer Sagmo Aalberg, Katrine Dale, Susann Bugge Kambestad, Marianne Nielsen, Svein Harry Schöttker-Hauge, Sverre Røssummoen, Jon Ketil Johnsen, Sissel Ingri Tank-Nielsen, Kim Kalsås, Hedvig Garshol, Herman Ljung Opedal, Sigmund Njøs Hovind, Knut Erik Engemoen m.fl.

Ei fantastisk historie som hadde stått godt på eigne bein utan ekstra fortolking.

Sommaren 1817 la skipet de Zee Ploeg ut frå Amsterdam med 580 hovudsakleg tyske emigrantar med kurs for Pennsylvania. Kapteinen, Heinrich Manzelmann, var forfylla, øydelagd og sterkt traumatisert etter Napoleonskrigane, og på båten var han både konge og gud. Han utnytta, mishandla og terroriserte passasjerane på det grøvste. Nord av Skotland kom skipet ut i uvêr, mastene knakk, og utpå hausten dreiv det i land på Askøy ved Bergen. I 1817 var Bergen ein by i økonomisk krise etter naudsår og krigsblokade. Det blei ein heftig debatt i dei rådande rekkjer om dei skulle ta i mot alle desse folka eller ikkje. Ein tidel av passasjerane hadde døydd undervegs, og fleire av barna var nå foreldrelause. Det enda med at skipet fekk leggje til kai, kapteinen blei sett under tiltale (og i hovudsak frikjend), og femten av ungane fekk bli. Anstendigheita vann, og bergensarane kunne behalde sjølvrespekten. Men dette var ikkje sjølvsagt, og ein hard kamp låg bak avgjerda.

Historia er både fantastisk og sann, og vel dokumentert gjennom nitide rettsreferat. Difor all ære til Den Nationale Scene og Stig Amdam for å dramatisere henne. Dei fleste vil nok også sjå mye likskap med haldningane til flyktningar og emigrantar i dag. Men her er vi ved det som gjer at den store historia om havariet også delvis sjølv havarerer. Det verkar som om dramatikar Amdam og regissør Hilda Hellwig er så redde for at vi ikkje skal sjå parallellane at dei gnir dei inn, gjer dei overtydelege og brukar dei for meir enn dei er verd.

Regivala forsterkar dette med mye overspel kombinert med teatralske og melodramatiske verkemiddel. Framsyninga er svært episodisk og hoppar frå Tyskland til Amsterdam før det blir stadige og altfor hyppige vekslingar mellom skipet og livet i Bergen. I starten er dette så forvirrande at det er vanskeleg å henge med. Scenografane Jan Lundberg og Hedvig Ljungar har såleis hatt ei nesten umogeleg oppgåve, og har laga ein scenografi som freistar å vere både båt og Bergen, men utan heilt å få det til.

Andre akt opnar med rettsmøtet mot kapteinen, og her får vi eit glimt av kva denne oppsetjinga kunne ha blitt. Dette både fordi vitnet Magdalena Raucherin (Susann Bugge Kambestad) og kaptein Manzelmann (Bjørn Willberg Andersen) leverer så solide og overtydande rolletolkingar, og fordi vi får alvor og dramatikk, men ikkje det overspelet som elles pregar denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 15. april 2019.)

TEATER

«Bildet av Dorian Gray»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av Oscar Wilde
Dramatisert av Eirik Willyson og Hildur Kristinsdottir
Regi: Hildur Kristinsdottir
Scenografi og kostyme: Katja Ebbel
Musikk/lyddesign: Magnus Børmark
Med: Mats Moe, Kenneth Homstad, Trond Peter Stamsø Munch, Ida Cecilie Klem, Janne Kokkin og Ragne Grande

Framsyninga er som eit vakkert portrett der ein saknar det som skjuler seg bak fasaden.

Den irske dramatikaren og lyrikaren Oscar Wilde (1854 – 1900), ein av verdas mest kjende dandyar, skreiv berre ein roman, «Bildet av Dorian Gray» frå 1891. Den skulle bli medverkande til hans bane då han fem år seinare blei dømd til to års fengsel, mellom anna på grunn av homoerotiske motiv i boka. Nå har Eirik Willyson og Hildur Kristinsdottir dramatisert romanen, og Kristinsdottir har sett stykket i scene for Trøndelag Teater.

Det er ei dystopisk endetidsstemning over dette dramaet, i dobbel tyding fin-de-siècle der dekadansen står i høgsetet. Det dreier seg om tre menn, alle med trekk frå forfattaren sjølv. Målaren Basil Hallward (Trond Peter Stamsø Munch) har funne ein ung og guddommeleg vakker Adonis, Dorian Gray (Mats Moe), som han lagar eit like vakkert portrett av. Målarens kyniske og dekadente venn, Lord Henry (Kenneth Homstad), fyrar opp under den unge Dorian, som på narsissistisk vis forelskar seg i sin eigen ungdom, og som vil at portrettet skal eldast medan han sjølv kan vere ung og like vakker. På eit merkeleg vis blir ønsket oppfylt, og i årevis forsyner han seg grådig og skruppellaust av alt livet kan by på, der han bokstaveleg tala går over lik for å få si tilmålte nyting. Før det sjølvsagt må gå som det må.

Saman med scenograf og kostymedesignar Katja Ebbel, har Hildur Kristinsdottir laga ei lekker framsyning der scena er ei enorm trapp, og der kostyme og fantasifulle rekvisittar står i stil med eit liv der det meste er fasade. Livstrøytte menn, berre kontrastert av den naivt kjærleikshungrande skodespelaren Sibyl (Ida Cecilie Klem), mora hennar (Janne Kokkin) og den rettferdssøkjande broren James (Ragne Grande). Det er eit strålande opplagt og velinstruert ensemble som gir oss truverdig og særs godt spel, toppa av dei nærast flaneriske samtalane mellom dei tre hovudpersonane der eleganteri blir kombinert med Wildes kjende epigram og onelinerar. Mats Moe gjer ein formidabel debut på Trøndelag Teater, og Kenneth Homstad er like god som han er motbydeleg i rolla som Lord Henry. Trass i at det meste er framifrå laga, sit eg likevel att med ei kjensle av at framsyninga på eit vis blir sitt eige bilde, vakkert, men relativt innhaldslaust. Det heile opnar med at regissøren sjølv les ein noko omstendeleg intro om forfattaren og rettssaka mot han, og tek opp att dette i samband med eit seinare sceneskift. Det er nokså umotivert, litt forvirrande, og kjem i vegen for framsyninga. «Bildet av Dorian Gray» er eit drama som nok kan underhalde, men som aldri greier å røre meg i særleg grad.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 13. april 2019.)

TEATER

«Komatøsen»
Studentersamfundet i Trondhjem, Knaus
Av Forfattarkollegiet i SIT
Regi: Vilde Traagstad
Scenografi: Inga Utsi
Kostyme: Inger Langbakk
Med: Aksel Adrian Langum Øien, Ane Kvistad, Hilde Vestre Sem, Nora Bugge Pasca, Nora Bjørvig Henriksen og Julie Paulsen

Føreseieleg, overspela og ikkje spesielt morosamt. SIT kan langt betre enn dette.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) syner med UKE-revyane annakvart år at dei stort sett meistrar både å skrive poengterte og humoristiske sketsjar, og å framføre dei på meir enn akseptabelt vis. Nokre av desse revyane har vore på line med det beste i norsk revytradisjon, og stundom faktisk også fornya han. Så skulle ein tru at ein slik meir enn hundreårig tradisjon skulle gjere at studentane også kunne lage farsar og reine lystspel, men humor er ei alvorleg sak, og det finst diverre ikkje noka oppskrift på å lage god komikk. Det fekk vi prov på da SIT i kveld hadde urpremiere på «Komatøsen», eit forsøk på ein ellevill komedie dei både hadde skrive, produsert og framført sjølv.

Ei gamal mor ligg i koma på eit sjukehus, og ved senga finn vi dottera Ingrid, og etter kvart sonen Severin. Mora er skipsreiarenke, og dei to ved senga syner seg snart å vere meir opptekne av arven enn av om mora blir god att. Ein advokat kjem inn og gjer førebuingar til å få oppnemnt dei to som verje for mora, og ettersom dette ikkje kan skje fort nok, gjer dei kva dei kan for å blidgjere advokaten. Moras syster, parodisk oppteken av sjamanisme og spirituelt lirum larum, dukkar opp, det gjer også tenåringsdøtrene til Severin, dei einaste ved sia av ein sjukepleiar som er tilnærma normale i denne settinga. Ingrid og Severin tar rikelege forskot på arv når dei forsyner seg av moras sjekkhefte, først for å gjere rommet hennar meir triveleg, dinest for å hyggje seg sjølve. Korleis det går skal eg halde meg frå å fortelje, men heile narrativet er så føreseieleg at det skal ikkje mye fantasi til for å gjette seg til det meste.

Opplegget er for så vidt godt tenkt. Det er ein ok idé. Men humor dreier seg ikkje berre om å lage mest mogeleg absurde situasjonar og å presentere heilt outrerte personar som ropar høgt til kvarandre. Sjølvsagt var her eitt og anna poeng, men det var diverre så alt for langt mellom drammane, Og sjablongmessig overspel er ikkje synonymt med humor. Historia er for tunn, og i staden for å bli absurd i tydinga at ho tar uventa og surrealistiske vendingar, blir ho særs føreseieleg. I den førre produksjonen eg såg frå SIT (The Breakfast Club)var personinstruksjonen forbausande god og spelet relativt lågmælt. I «Komatøsen» var det lite av dette. Overtydelege rolletolkingar, overspel, og roping av replikkar, rett nok med heiderleg unnatak av dei to tenåringsdøtrene, og ikkje minst sjukepleiaren (Nora Bjørvig Henriksen) som hadde litt av den fingertippkjensla som skal til for å skape god humor. Eit blik eller ein liten gest frå henne sa meir enn mange høgrøysta replikkar.

Scenografien til Inga Utsi var god, veleigna for føremålet, og hadde ei nøkternheit som resten av produksjonen mangla. Den elleville bruken av rekvisittar for å møblere sjukerommet, var også oppfinnsamt og godt gjennomført, men narrativ, spel og regi stod ikkje i forhold, og då blei det berre pålessa halloi.

Eg har sett eit utal produksjonar frå SIT gjennom meir enn førti år, og når eg skriv så vidt kritisk om «Komatøsen», er det fordi eg veit at SIT kan langt betre enn dette.

TEATER

«Translyria»
Sogn og Fjordane Teater, Molde
Tekstar av William Shakespeare
Omsett av Edvard Hoem
Sett saman og regissert av Frode Gjerløw
Scenografi og kostyme: Ellan Parry
Med: Sulekha Ali Omar, Anders Firing Aardal, Ida Løken Valkeapää, Benedikte Karine Sandberg og Preben Lillebø Rongve

Eit visuelt, velspela og særs leikent ensemblespel.

Med utgangspunkt i William Shakespeares komedie «Helligtrekongersaften, eller Hva dere vil» frå det oppdikta landet Illyria, har regissør Frode Gjerløw leika seg med sju av forfattarens drama, og med kjønnsidentitet som eit slags berande tema. På Shakespeares tid blei alle rollene spela av menn, og i «Helligtrekongersaften» er forviklingar med tanke på kjønn heile grunnlaget for komedien. Så når Gjerløw i denne parafrasen over Shakespeare-tekstar lagar ein slags medley, er han på trygg grunn når han leikar med kjønnsidentitet, let skodespelarane spele motsette kjønn og eigentleg gjer det heile litt surrealistisk.

«Translyria», som ein kanskje kan lese som transanes Illyria, er eit overdådig, litt absurd, ganske komisk, særs velspela, lyrisk og nydeleg kostymedrama der eg personleg fekk langt meir ut av den vakre og leikne herjinga med Shakespeare enn med spørsmålet om kjønnsidentitet. Ei av årsakene til at dette i så stor grad er blitt ei uvanleg god, visuell og sanseleg framsyning, er scenografien, og ikkje minst dei heilt fantastiske kostyma til Ellan Parry. Framfor ferskenfarga draperi og i dei mest utrulege kostyme og maske, framfører dei fem skodespelarane gjennom meir enn 25 tablå i alt åtte roller frå sju ulike drama. Med velkoreograferte danseopptrinn, litt song, og med trygg framføring av Edvard Hoems sikre, og lyriske omsetjing, gir dei fem oss ei vakker, og tidvis ganske humoristisk framsyning. Skilja mellom dei ulike drama blir etter kvart viska ut, og dei går stundom nesten i eitt som til dømes i dei ganske saumlause skifta mellom dødsscenene i «Hamlet» og «Romeo og Julie».

Det er ikkje nokon enkel og rettlina forteljing Gjerløw gir oss der han går ut og inn av sju ulike drama, og stundom er ikkje logikken og tråden heilt grei å følgje. Men det er vel heller ikkje meininga å vise at Shakespeare skreiv same stykket om att gong på gong, men meir å syne slektskap i tematikk, intriger, – og kanskje kjønnsidentitet? Og det greier han, jamvel om det nok er ein fordel for publikum å ha ein viss kjennskap til tekstane på førehand.

«Translyria» er eit ensemblespel der dei fem på scena utan unnatak leverer så formidable rolletolkingar, at det vil vere feil å gå inn på kvar einskild og framheve nokon særskild. Saman med skodespelarane, og ikkje minst scenograf og kostymedesignar Ellan Parry, har Frode Gjerløw laga ei framsyning der spel, dans, musikk, scenografi og kostyme går opp i ei høgare eining som eit sanseleg og vakkert kunstverk. Etter gjestespel i Molde i helga, skal framsyninga nå turnere i Sogn og Fjordane fram til påske.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 2. april 2019.)

TEATER

«Lang dags ferd mot natt»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Eugene O’Neill
Omsett av Bjørn Alex Herrman
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi og kostyme: Nia Damerell
Lysdesign: Eivind Myren
Musikalsk ansvarleg/komponist: Alf Lund Godbolt
Med: Hildegunn Eggen, Trond-Ove Skrødal, Jon Lockert Rohde, Vetle Bergan og Ingrid Unnur Giæver

Minimalistisk, innsiktsfullt og uvanleg velspela drama om ein familie på veg mot fortaping.

Dei beste og mest spela amerikanske drama frå nittenhundretalet handlar i stor grad om dysfunksjonelle familiar, og den som starta realismen, og reidde grunnen for dramatikarar som Arthur Miller og Edward Albee, var Eugene O’Neill (1888-1953). Det mest kjende av hans drama er «Lang dags ferd mot natt» frå 1941, eit stykke som er så sjølvbiografisk at O’Neill la ned forbod mot å setje det opp før 25 år etter hans død. Men enka trassa klausulen, og alt i 1956 hadde det urpremiere i Stockholm.

Vi er heime hjå familien Tyrone der faren James (Trond-Ove Skrødal) er ein tidlegare vidgjeten skodespelar og Shakespearetolkar som etter kvart har gjort karriere som forretningsmann, men som er gjerrig, alkoholisert og totalt utan sjølvinnsikt. Mora Mary (Hildegunn Eggen) blei uforvarande morfinist i samband med den yngste sonens fødsel, og ho er akkurat heimkomen etter behandling. Eldstesonen Jamie er ein mislukka skodespelar, dagdrivar og om mogeleg meir alkoholisert enn faren. Og yngstesonen Edmund, forfattarens alter ego (Vetle Bergan), er tæringssjuk. At sjukdomen akkurat har tatt ei ny og verre vending er det som utløyser mykje av det som skjer i dette tette kammerspelet. I løpet av eit døgn følgjer vi dei fire familiemedlemane og tenestejenta deira i eit tilnærma lukka rom der fortida blir rulla opp lag for lag samstundes som vi blir vitne til korleis manglande sjølvinnsikt og kommunikasjon, kombinert med ei eksplosiv blanding av forakt og kjærleik riv den vesle familien frå kvarandre.

Johannes Holmen Dahl har gjennom tidlegare produksjonar, spesielt «Glassmenasjeriet» og «Byggmester Solness», båe på Trøndelag Teater, synt at han har tillit både til tekst, skodespelarar og ikkje minst publikum. Slik er det også denne gongen, for her er det replikkane, monologane og det som heng att etter manglande kommunikasjon som skal gjere jobben. Saman med lysdesignar Eivind Myren og scenograf Nia Damerell har han skapt eit scenerom der aktørane har minimalt med ytre staffasje å lene seg på. På hovudscena, som i røynda er alt for stor for eit slikt kammerspel, blir avstanden mellom aktørane påtrengjande synleg. Og det er her Johannes Holmen Dahl først og fremst viser tillit til publikum, for han vågar å utfordre oss ved å gjere ubehaget som publikummar ekstra stort gjennom tidvis ganske langdryge sekvensar der vi må lide oss med aktørane og deira fortvila liv. Dette er ikkje underhaldning, men innleving. Og sjølv om regissøren har lagt inn ein del varm og forsonande humor, skal det gjere litt vondt, og eg ser at dei fleste i salen toler det.

Framsyninga startar med eit nake rom der den einaste rekvisitten er eit klaverinstrument heilt attende på bakscena. Så tek det til å dale lauv, for vi er på seinsommaren, Edmund klynger seg lenge til at sjukdommen berre er restane etter ei sommarforkjøling, men her er det umiskjenneleg haust både reelt og i menneskesinnet. Roleg og lydlaust fell lauvet til jorda og illustrerer på like enkelt som genialt vis i kva retning dette går. Nia Damerell er endå meir minimalistisk med scenografien enn det Dahl er i regien, men nettopp difor blir uttrykket så sterkt og tydeleg utan å vere påtrengjande. Og i samspelet med Eivind Myrens lyssetting greier ho å lage eit lukka rom ut av det store, opne scenerommet, eit rom der det ikkje er fysiske stengsler mot omverda, men der dei fire likevel er fanga i eigen lagnad. Berre tenestejenta Cathleen (Ingrid Unnur Giæver) representerer alternativet, livet, ein røyndom dei fire for lengst har tatt farvel med.

Her er som sagt lite staffasje, korkje i scenografi, rekvisittar eller spel. Difor blir også dei få verkemidla så sterke. Nennsam og forsiktig, men utsøkt bruk av musikk er med på å skape stemningar, men bortsett frå musikken og lauvet, er det berre spel og replikkar der alle får særs god tid til å dvele ved sitt, som gjer jobben. Med dyktig personinstruksjon og heilt uvanleg gode skodespelarprestasjonar blir dette ei intens og tett reise inn i fire menneske som tilsynelatande vandrar viljelause om, fullstendig i lagnadens, eller fortidas, vald. Jon Lockert Rohde gir oss på overtydande vis ein eldsteson som freistar å følgje farens karriere som skodespelar, og som ønsker seg ut, men som er fylt av øydeleggjande hat, avundsjuke og aggresjon som han søkjer å drukne i whisky og horehus. Vetle Bergan er forfattarens alter ego, den sarte, sjukelege kunstnarsjela som er overtydd om at tæringa snart vil ta livet av han. Vart og forsiktig syner han oss eit menneske fylt av skuldkjensle og maktesløyse, men likevel ikkje utan kjærleik.

Trond-Ove Skrødal og Hildegunn Eggen er røynde og velmeritterte skodespelarar, men her syner dei båe noko av det beste eg har sett frå dei. I intense, nære og samstundes avstandsfylte samspel får dei fram kjærleiken som var, og som det framleis finst små reminisensar av, men som etter kvart likevel er blitt så umogeleg. Og i to heilt eineståande monologar gir dei oss eit lågmælt, inderleg, sårt og fullstendig overtydande innblikk i to forhutla menneske på full fart mot fortaping. Mary drøymer seg 35 år attende til brurekjolen ho la så mye arbeid og innsats i, medan James med ei whiskyflaske og såre tonar frå et dragspel gir ei nærast ufriviljug oppsummering av familiens og eige liv. Desse to monologane er tablå som kunne ha stått på eigne bein, og som er symptomatiske for heile denne produksjonen. For «Lang dags ferd mot natt» er scenekunst av verkeleg høg klasse.

(Ei forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 25. mars 2019.)

TEATER

«Kollektivt selvmord»
Nordland Teater, Hovudscena
Av Arto Paasilinna
Omsett av Tor Tveite
Dramatisering og regi: Bjørn Ravn Carlsen
Scenografi og kostyme: Even Børsum
Med: Stein Grønli, Rudy Claes, John Sigurd Kristensen, Ida Marie Bakkerud, Dagrun Anholt, Lars August Jørgensen og Stein Elvestad

Når det meste av Paasilinnas absurde humor skal med, går det fort ut over den meir subtile underteksten.

Den finske forfattaren Arto Paasilinna (1942-2018) har ein stor lesarskare. Han debuterte i 1972, fekk gjennombrotet med «Harens år» i 1975, og fram til han i 2009 fekk slag, skreiv han 35 romanar. Dei er selde i millionopplag over heile verda. Nå har Bjørn Ravn Carlsen dramatisert og iscenesett ein av dei mest kjende og populære, «Kollektivt selvmord» frå 1990. Og torsdag var det urpremiere på Nordland Teater i Mo i Rana.

Paasilinna skreiv om daglegdagse tema med ein svart og morbid humor, og der dei mest fantastiske ting kunne skje. Slik også med denne forteljinga. Direktør Rellonen (John Sigurd Christiansen) er etter sin fjerde konkurs på veg inn i ein låve for å skyte seg. Men tilfellet ville ha det til at den like mislukka oberst Kemppainen (Stein Grønli) også er i låven og i ferd med å henge seg. I staden for å fullføre ærendet, tek dei to ein forsonande dram (det blir mange av dei etter kvart) og finn ut at det sikkert er fleire der ute som tenker i same baner. Så dei set inn ei annonse for å samle dei suicidale, og får eit utal svarbrev. Saman med ei av respondentane, viserektor Puusaari (Rudy Claes), sorterer dei svara og kallar inn til seminar der møtelyden vedtar å gjere kollektivt sjølvmord. Sjåføren Korpela (Dagrun Anholt) stiller turistbussen sin til disposisjon, og saman legg den temmeleg brokete gjengen ut på ei reise frå Nordkapp til Portugal for å gjere det av med seg i det eine meir pittoreske sjølvmordsmålet etter det andre.

Undervegs er vi vitne til det eine opptrinnet galnare enn det førre, og når bakteppet er at dei alle eigentleg vil døy, blir det mye absurd humor bygd på at dei fleste munnhella våre tar utgangspunkt i eit langt og lukkeleg liv.

Bjørn Ravn Carlsen, som både har dramatisert og regissert framsyninga, har tatt vel vare på alt dette, og er i det meste tru mot Paasilinnas forteljing. Men det er også eit problem, for når alt skal med, kan det bli litt springande og episodisk. I romanen er det ein heil busslast med suicidale, medan Carlsen berre nyttar sju skodespelarar. Når direktøren, obersten og viserektoren stort sett held seg til dei rollene, blir det mange roller og sceneskift for dei fire siste, og sjølv om dette stort sett fungerer brukbart og blir framført godt og truverdig, går det stundom litt over stokk og stein. Stein Elvestad er den som har flest roller, og han taklar dei framifrå, hoppar ut og inn av rollene, og syner eit formidabelt komisk talent.

Å lage scenografi til ei slik framsyning er ikkje enkelt, og å gjere han egna til turné er endå verre. Even Børsum har søkt å løyse det ved å lage ein stilisert buss som også kan vere motell, sommarhus og meir til. I tillegg nyttar han illuderande modellar. Det er eit godt forsøk, men ikkje heilt vellukka. Mellom anna blir nokre av sceneskifta, og illusjonen av at det skjer ein del mellom dei, ganske masete flytting av scene-element. For å gjere skifta meir saumlause blir det også nytta mye kjend populærmusikk med assosierande tekstar, men bruken blir tidvis litt påtrengande.

Etter kvart som sjølvmordskandidatane blir kjende med og finn kvarandre, forsvinn det depressive, og livslysta kjem att. Slik blir «Kollektivt selvmord» i røynda ei hylling av livet. Ein del av underteksten forsvinn diverre når så mye skal med, men ettersom dette er både relativt velspela, ganske absurd og temmeleg humoristisk, trur eg likevel at det talrike og entusiastiske publikummet til Paasilinna vil få valuta for pengane.

Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 23. mars 2019.

TEATER

«The Breakfast Club»
Studentersamfundets Interne Teater, Knaus
Av John Hughes
Omsett av Mari B. Djuve
Regi og bearbeiding: Mari B. Djuve
Scenografi: Eivind Olmhus og Guro Blikås
Kostyme: Marte Stalsberg
Med: Daniel Damvall, Hanna Gravem, Elise Hegstad, Viel Carlsen, Ola I. H. Mæhlen og Trygve J. Rønneberg

Ei på alle vis vellukka oppsetjing med stram og sikker regi, framifrå personinstruksjon og overraskande godt og detaljrikt spel.

Filmen «The Breakfast Club», som hadde premiere i 1985, blei særs populær i USA, og fekk etter kvart kultstatus. Det var ein film som tok ungdommen og dei ulike typane på alvor, og som samstundes synte at tilsynelatande ganske forskjellige tenåringar likevel sleit med akkurat dei same problema. Her heime fekk nok ikkje filmen same popularitet, og det skuldast kanskje at han, trass i mye av det ålmenne, likevel er ganske amerikansk, og ikkje minst den temmeleg problematiske avslutninga med eit lirum-larum av ein slags happy ending som ikkje stod heilt i samsvar med tematikken elles.

Nå har Studentersamfundets Interne Teater (SIT) sett opp stykket som teater på intimscena Knaus i Studentersamfundet i Trondhjem, og resultatet er blitt overraskande bra med ei herleg blanding av alvor og skjemt, god og stram regi og uvanleg god personinstruksjon og spel frå det vesle ensemblet. Eit overskotsproblem er det at ensemblet openbert ikkje var budd på at publikum ville respondere så kraftig. Skodespelarane må ta seg lengre pausar og vente til låtten har lagt seg.

Regissør Mari B. Djuve har flytta handlinga i den relativt enkle historia frå amerikansk high school til ein vidaregåande skole i Trondheim der fem heilt ulike elevar etter lektor Stabels (Trygve J. Rønneberg) meining har gjort seg fortente til å sitje att ein heil laurdag i skulens bibliotek der dei som straffeeksersis skal skrive ein stil på minst tusen ord om kven dei trur dei er. Dei fem er atleten Anders (Daniel Damvall), nerden Bjarne (Viel Carlsen), den tekkelege Klara (Elise Hegstad), den sære Andrea (Hanna Gravem) og pøbelen Jon Bender (Ola I. H. Mæhlen). Dei fem er som sagt heilt umake, dei kjenner ikkje kvarandre, og dei likar heller ikkje kvarandre. Men å sitje att i ni timar i eit lukka rom er som å bli sitjande fast i ein heis. Det er uråd ikkje å forsøke på ei form for kommunikasjon, og etter kvart løyser mykje seg opp, ganske ufriviljug opnar dei seg for kvarandre, og gjennom ei rekkje fornøyelege tablå, som også tidvis kan vere ganske alvorlege, lærer vi dei ulike ungdomane og lagnadane deira å kjenne. Og både dei og vi finn raskt ut at trass i ulik sosial bakgrunn, interesser og haldning, så er dei grunnleggjande like, faktisk overraskande like. Alle er i opposisjon til foreldra, dei er fanga i sine eigne og omgjevnadanes forventingar, og dei er livredde for å bli som foreldra sine.

Jamvel om det meste skjer i skulebiblioteket, – eit lukka rom, tar filmen også i bruk resten ave skulen, men på intimscena Knaus er ikkje det like enkelt. Så regissør Mari B. Djuve har vore nøydd til å ta nokre val, og stilisere ein del scener samstundes som ho har kutta i andre. Det er gjort effektfullt med oppfinnsam bruka av god scenografi, lyden frå tikkande klokker og ei blanding av strobelys og mørklegging. Slik greier ho å fortette forteljinga, skape god dramaturgi og gi naudsynt rom for sjølve innhaldet i historia. For det er handlinga, interaksjonen mellom dei fem, og den særs gode dialogen som først og fremst gjer dette så vellukka og spennande. Djuve har sjølv omsett teksten til eit levande, naturleg og munnleg språk. Personinstruksjonen hennar er framifrå, for dei fem spelar overtydande og viser tydeleg og truverdig dei ulike typane utan å hamne i overspel. Det er godt gjort, for alle dei fem er eigentleg ganske outrerte, kvar på sitt vis. Navet i handlinga og dialogen er pøbelen Bender som driv historia framover, kommenterer og provoserer dei andre, og som nok har den mest takknemlege, men også den mest krevjande rolla, imponerande framført av Ola I. H. Mæhlen. Både han og dei øvrige syner ein nyanserikdom i spelet som er sjeldan å sjå blant amatørar. Lektor Stabel er den einaste som blir karikert og overspela, og ettersom Trygve J. Rønneberg både spelar lektoren, og vaktmeistaren på skulen, er litt overspel ganske naturleg. Ved å nytte same person i dei to rollene som vaktmeistar og lærar, må Djuve kutte møtet mellom dei to, etter mitt syn ei av dei finaste scenene i filmen, ei scene som avslører vaksengenerasjonens dobbelmoral og menneskelege fallitt. Men framsyninga står seg likevel godt utan denne dimensjonen.

Mari B. Djuve har følgt narrativet i filmen, men samstundes gjort si eiga tilnærming, og det har ført til langt meir humor, mange fine detaljar i regigrepa og god dramaturgi og framdrift. Bruken av den ikoniske åttitalslåta «Forelska i lærer’n» (The Kids) der dansen tar heilt av, er ein liten sviske og eitt av mange regimessige høgdepunkt.

SIT har lagt handlinga til mars 1984, og det meste er tidsriktig og truverdig. Men når framsyningas målgruppe ikkje var født før i alle fall ti år seinare, får ein gamal teatermeldar bere over med at nokre av referansane og metaforane blei litt anakronistiske. Eg skreiv innleiingsvis at filmen hadde ein problematisk slutt som ikkje stod heilt til resten av innhaldet. Djuve og SIT har nok sett det same problemet, og freista å løyse det med eit litt surrealistisk rollebytte i avslutninga, noko som gjorde at eg blei sitjande att med ei undring i staden for irritasjon då det heile var over.

Oppføringa av «The Breakfast Club» er sjølvsagt bygd på filmens forteljing, men er blitt ei sjølvstendig og særs truverdig framsyning som står fullstendig på eigne bein. Det er ein velspela produksjon full av fine små detaljar, masse god humor, og samstundes med god plass til alvoret bak. Dette er ei oppsetjing som kunne ha fortent eit langt større publikum enn berre dei teaterinteresserte i miljøet rundt Studentersamfundet.

TEATER

«Gud smiler»
Turnéteatret i Trøndelag, Verdal
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Otto Homlung
Musikk: Asgeir Skrove
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Emilie Mordal og Kristoffer Hjulstad

Humoristisk og velspela om motgang og kjærleik.

I løpet av halvtanna år har Otto Homlung dramatisert og sett opp tre av Olav Duuns mindre kjente romanar for Turnéteatret i Trøndelag. «Hilderøya» frå 1912 var ei uferdig historie, men gjennom «På tvert» frå 1909 og «Gud smiler» frå 1935 har Homlung synt at fordommane vi ofte har mot Duun som tung og språkleg utilgjengeleg, er heilt feil. «Gud smiler», som hadde premiere tysdag, er blitt ei humoristisk, leiken, poetisk og vakker lita kjærleikshistorie.

Alle dei tre produksjonane er forsiktig dramatisert forteljarteater med berre to skodespelarar og nesten fri for scenografi og rekvisittar. I staden har diskré lyssetting av Simen Høy Aasheim og vakker musikk av Asgeir Skrove sett dei ulike stemningane, og det har fungert framifrå, kanskje spesielt godt i «Gud smiler».

Justin (Kristoffer Hjulstad) og Rebekka (Emilie Mordal) er jamgamle, veks opp i lag, og er både venner og som hund og katt, eller mest som sysken å rekne. At dei to er etla for kvarandre er openbert for alle andre enn dei sjølve, og vi følgjer dei frå barndommen der Justin bur på den litle garden Bunese, og mistar både far og mor i ganske ung alder, medan Rebekka veks opp i fattigdom, og etter kvart finn seg både arbeid og bustad på Bunese. Men par blir dei ikkje, sjølv om Justin nok skulle ønske det. Nesten i sjalusi giftar han seg med ei anna, og Rebekka får etter kvart også sitt eige liv. Men så døyr kona til Justin, og ved et reint slumpetreff møter han att Rebekka. Meir skal eg ikkje røpe, og korleis det går er heller ikkje det viktigaste, men alt som skjer med menneska undervegs.

Eg har berre skumlese ein del av kapitla som er brukte i oppsetjinga, men finn det openbert at Otto Homlung har gjort eit framifrå arbeid med dramatiseringa. Samstundes som han er tru mot tematikk og innhald, har han reindyrka humoren, fjerna det litt omstendelege forteljargrepet og gjort Duun langt meir tilgjengeleg. Slik har han skapt ei historie som er forbausande lett å kjenne seg att i, full av fine aforismar, språkblomster, kloke onelinerar og masse humor. Og ei forteljing som, sjølv om ho er ålmenn og omhandlar menneska på alle nivå i livet, treff spesielt godt hjå ungdommen. Det passar bra, for etter turné i Trøndelag skal framsyninga bli vist i Den kulturelle skolesekken.

Hjulstad og Mordal spelar overtydande, og denne gongen har Homlung insistert på at det skal spelast på namdaling, ei utfordring dei to tek på strak arm. Hjulstad er den litt romantiske forteljaren, full av pågangsmot og energi, medan Mordal er langt meir leiken, kontrær og vanskeleg å forstå seg på. Saman gjer dei dette til ei vakker lita teateroppleving.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 1. mars 2019.)