Amund Grimstad

TEATER

«Heksejakt»
Den Nationale Scene, Hovudscena
Av: Arthur Miller
Omsett av: Peter Magnus
Regi: Miriam Prestøy Lie
Scenografi: Olav R. Myrtvedt
Kostyme: Alva Walderhaug Brosten
Komponist/lyddesign: Selma Frida Stang
Lysdesign: Arne Kambestad
Koreografi: Ane Evjen Gjøvåg
Med: Tormod Løvold, Siren Jørgensen, Knut Erik Engemoen, Maria Agwumaro, Hugo Mikal Skår, Sissel Ingri Tank-Nilsen, Jonatan Filip, Tomine Mikkeline Eide, Katrine Lunde Mackenzie, Irene Waage, Kristoffer Sagmo Aalberg, Sacha Slengesol Balgobin, Stig Amdam, Jo Ketil Johnsen, Jonas Fuglevik Urstad, Sverre Røssummoen, Hugo Mikal Skår og Ingrid Bruland Hjellestad

Eit mektig, og sørgjeleg aktuelt drama som blir litt for omstendeleg i dialogen.

Frå 1400-talet og fram til opplysingstida trehundre år seinare var det i Europa og dei amerikanske koloniane eit utal trolldomsprosessar. Over 50 000 blei avretta, langt dei fleste kvinner, og her i landet var vi ikkje noko unnatak. Ei av dei mest kjende sakene er hysteriet som braut laus i den vesle staden Salem, litt nord for Boston i Massachusetts i 1692. Saka var ikkje spesiell, men er veldokumentert gjennom rettsprotokollar og fleire bøker, seinast Arthur Millers drama «Heksejakt» (Crucible) frå 1953. På bakgrunn av den politiske heksejakta som senator Joseph McCarthy dreiv mot kommunistar og kunstnarar på starten av 1950-talet, og der Miller sjølv blei dømt for forakt for retten, skreiv han dette dramaet. I innhald er det ei forteljing om prosessane i Salem 250 år tidlegare der frykta gjorde at folk både anga venner og naboar og i tillegg vedgjekk kva som helst for å sleppe tortur og henging. Men i teksten ligg ei klår og tydeleg adresse til 50-talets hysteriske kommunistjakt. Dramaet hadde premiere i 1953, og berre halvåret etter sette Nationaltheatret det opp. I dag blir «Heksejakt» rekna som eitt av dei viktigaste i amerikansk dramatikk.

Tematikken er diverre framleis sørgjeleg aktuell når kunnskap må gi tapt for løgn, frykt og overtru i land etter land. Det er difor høgst relevant at Den Nationale Scene i Bergen set opp «Heksejakt» som haustens storsatsing. Det er blitt eit mektig drama med sterke audiovisuelle verkemiddel, men som i dialogen blir litt for omstendeleg. Regissøren Miriam Prestøy Lie har kutta Millers fire akter til to, fjerna den forklårande introduksjonen og går rett inn i handlinga. Ei gruppe ungjenter dansar ute i skogen i det som kan verke både erotisk og suggestivt, ei av jentene fell om og blir sjuk, og dei blir oppdaga av den lokale presten. Så er helvete laus. Uforklårleg sjukdom blei ofte sett på som resultat av trolldom, og i dette vesle samfunnet var det i tillegg ei rekkje løynde og underliggjande intrigar og maktkampar. For å berge seg sjølve, peika alle på kvarandre, frykt og overtru tok over, og i løpet av eit drygt år blei meir enn 200 tiltala, 30 funne skuldige i trolldom og 19 hengde, i tillegg til at ein døydde av tortur.

Det er eit stort og komplisert persongalleri, og når ein etter den flotte opninga skal etablere situasjonen og dei ulike rollene, blir det litt for omfattande. Det er heller ikkje nokon typisk hovudrolle i dramaet, før den rettskafne, men noko oppfarande bonden John Proctor (Tormod Løvold) og kona hans, Elisabeth, (Siren Jørgensen) kjem inn eit stykke ute i framsyninga. Men då blir det også tett og gripande. Dei fleste av rollene er samansette menneske med tvil og tru før dei blir rivne med. Proctor er ingen helgen, og har sine svin på skogen, men i det eksistensielle dramaet dette blir for han, står han etter kvart rak ved sanninga, og får støtte frå kona. Samspelet mellom Løvold og Jørgensen mot slutten, er av framsyningas mest intense og velspela. Den unge teologen og trolldomseksperten John Hale, godt formidla av Knut Erik Engemoen, er i starten overtydd om at dette er hekseri, men etter kvart ser også han galskapen og freistar å hindre og lindre. Men det er for seint. Og så er det den rakrygga og høgt respekterte Rebecca Nurse (Sissel Ingri Tank-Nielsen) som ikkje vik ein tomme, og som står som ein einsleg fridomshelgen og bauta i massesuggesjonen.

Millers tekst har tydeleg adresse til kommunistjakta på 50-talet. Miriam Prestøy Lie har tona ned den. I staden ligg det subtile, små referansar til kvinnekamp, «The Handmaid’s Tale» og meir til. Og i den sterkaste scena der John Proctor slit med kva som er rett av å tilstå eller nekte, er det vanskeleg å ikkje sjå parallellen til Julian Assanges nylege «tilståing».

Framsyninga slit med for omfattande dialog, men er på sitt beste når ho nyttar alle dei andre verkemidla. Olav R. Myrtvedts scenografi er tilsynelatande enkel, men likevel kompleks og umåteleg vellukka. I hovudsak ein tribune som kan dreiast og skape eit utal scener og opptrinn, og sjølvsagt også tribunalet. Saman med tidsriktige, men symboltunge kostyme, særs god lysdesign og på toppen eit tungt lydbilde, blir det mana fram mektige tablå. Og stundom med dei besette ungjentene i vill dans eller nærast som eit gresk kor. I desse opptrinna ligg den store opplevinga i denne framsyninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 22. oktober 2024.)

TEATER

«Narnia – løven, heksa og klesskapet»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: C.S. Lewis
Dramatisert av: Glyn Robbins
Regi: Erlend Samnøen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Kostyme: Åsa Gjerstad
Komponist og lyddesign: Gaute Storsve
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Marte M. Steinholt, Isak Holmen Sørensen, Natalie Grøndahl Tangen, Snorre Ryen Tøndel, Ingrid Bergstrøm, Ragne Grande, Jo Saberniak, Arturo Scotti, Tor Ivar Hagen, Sunniva Du Mond Nordal, Hans Petter Nilsen, Kine Bendixen og Thomas Jensen Takyi.

Trøndelag Teater har ikkje spart på noko i ein spektakulær presentasjon av draumelandet Narnia.

Dei sju bøkene C.S. Lewis skreiv om fantasilandet Narnia på første halvdel av 1950-talet, har fascinert og undra fleire generasjonar med barn. Ettersom dette er bøker der lesarane må skape seg sine eigne bilde, er det ikkje alltid like enkelt å dramatisere dei, for då mistar ein fort publikums individuelle fantasering. Når Trøndelag Teater likevel har vald å setje opp «Narnia – løven, heksa og klesskapet», den første av bøkene til Lewis (1950), så gjer dei det med ei storslått hovudsceneoppsetjing. Og dei gjer det med scenografi og kostymedesign som er så spektakulær at det gir rikeleg høve til vidare fantasering og innleving.

Lewis tar oss attende til andre verdskrigen i England og bombinga av London. Ungar blir evakuerte for å kome i tryggleik på landet, og dei fire syskena Lucy, Edmund, Susan og Peter blir sende til eit stort, gamalt hus der ein professor og hushalderska hans bur. Der blir dei installerte på eit soverom og med streng formaning om korleis dei skal oppføre seg. Men ungar er ungar, og dei fire vil sjølvsagt utforske huset. Når dei går inn i soverommets gedigne klesskap, fylt av gamle pelsfrakkar, syner det seg at bakveggen er borte, og så kjem dei ut i eit kaldt og kvitt vinterlandskap. Det er landet Narnia der den vonde, kvite heksa (Ingrid Bergstrøm) regjerer. Ho har avskaffa årstidene og det er vinter heile året. All opposisjon gjer ho om til steinstøtter.

Dei to yngste syskena, Lucy (Marte M. Steinholt) og Edmund (Isak Holmen Sørensen), har rukke eit besøk til Narnia før dei får med seg dei to eldste (Natalie Grøndahl Tangen og Snorre Ryen Tøndel). Lucy møtte då den hyggeleg faunen Tumnus (Jo Saberniak) som etterpå må betale dyrt for kontakten sin med eit menneske. Medan Edmund trefte heksa og lèt seg både lure og forføre av henne slik at han blir ein forrædar når heile syskenflokken etter kvart set ut for å finne og redde faunen. Dei første dei møter er ein kosteleg beverfamilie (Tor Ivar Hagen og Sunniva Du Mond Nordal) som kan fortelje at løva Aslan (Ragne Grande), den verkelege kongen, er på veg attende, og at ho planlegg å møte syskena ved ein stor stein for å hjelpe dei. Men Edmund forlèt dei, tek seg til heksa, røper alt, og så er vi i gang. Det blir eit skikkeleg oppgjer, faktisk eit lite slag, og ettersom dette i botn er ei historie om kampen mellom det gode og det vonde, går det sjølvsagt godt til slutt. Men vegen dit er full av overraskingar og mellombels tilbakeslag. Og i tillegg ikkje så reint lite skummel.

Dagny Drage Kleiva har laga ein scenografi som er illustrerande og tydeleg, men som likevel gir mykje att til fantasien. Det er lenge sia eg har sett ei oppsetjing med så aktiv bruk av snorloft. Det er godt gamaldags kulisseteater der teaterets målarar har fått boltre seg i snøtunge grantre, spektakulært slott og mykje meir. Slik blir scenografien ei eventyrverd og ei oppleving i seg sjølv. Det same gjeld i høgste grad kostymedesignen til Åsa Gjerstad som ikkje har spart på noko. Kleda er fantasi- og fargerike, og maskeringa av dei mange ulike vesena i Narnia er små kunstverk. Særleg imponerande er heksas hærførar Maugrim (Arturo Scotti). Slik greier Kleiva og Gjerstad å utløyse fantasien hjå ungane i salen i staden for å presentere ferdigtogne bilde. Saman med Eivind Myrens lyssetjing blir det mana fram store og magiske tablå.

Skodespelarane leverer utan unnatak solide prestasjonar, og det er spesielt mykje å gle seg over i det fysiske spelet for å illudere alle dyra i Narnia. Dei fire småsyskena er akkurat passe undrande menneskebarn og blir formidla truverdig og godt. Særleg er Isak Holmen Sørensen overtydande som den svikefulle Edmund som sjølvsagt også greier å gjere det godt att mot slutten.

Historia til Lewis har sterke religiøse og bibelske undertonar. Edmunds svik er som Judas, og løva Aslan ofrar seg som ein Jesus og går i døden for dei andre. I tillegg er det endelege oppgjeret mellom det gode og vonde nærast som ein heilag krig. I Erlend Samnøens opplevingsrike regi er desse aspekta nedtona, og dei blodige og ganske brutale slaga er sterkt stiliserte. Det er gode val. Men i teksten ligg det også ei rekkje profetiar som kan forklåre roller og handling, og desse er ikkje alltid like enkle å forstå. I første akt gir Samnøen oss ei nydeleg og godt fortald opplevingsreise inn i ei draumeverd, medan andre akt i litt større grad blir ein transportetappe der alt skal skje. Men han greier å samle det heile i ein vakker, og for dei som ikkje har lese boka, overraskande finale.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 19. oktober 2024.)

TEATER

«Mistanken»
Turnéteatret i Trøndelag
Av: Nina Wester
Regi: Nina Wester
Scenografi og kostyme: Daniel Åkerström Steen
Lyddesign: Kenneth Aksnes
Lysdesign: Geir Ola Brattaker
Med: Line Heie Hallem, Ingunn Beate Strige Øyen, Elisabeth Matheson og Tore B. Granås

Eit intenst og gripande teater om kostnadane ved å våge å varsle.

Regissøren og dramatikaren Nina Wester har dei seinaste åra revitalisert det politiske dokumentar-teateret. For dei siste tre produksjonane ho har skrive og regissert («Utvik Senior» i 2021, «Idiot!» i 2022 og «Å leve videre» i 2023), har ho på berre tre år fått fire Hedda-nominasjonar og av dei to prisar. Uredd har ho gått inn i vanskelege og traumatiske saker, gjort grundige undersøkingar og greidd å skape balanserte og velspela framsyningar. Slik er det også med årets produksjon, «Mistanken» på Turnéteatret i Trøndelag.

Denne gongen går Wester attende, til «Nesset-saka» på Orkanger der sjukeheimsstyraren Arnfinn Nesset i 1983 blei dømd for drap på 22 pasientar på Orkdal Sjuke- og Aldersheim. Nesset fekk lovas strengaste straff og slapp fri frå soning i 2004. Saka fekk ny aktualitet i sommar då NRK laga ein podkast og mellom anna intervjua den nå 87 år gamle Nesset som har trekt attende alle tilståingane sine og meiner han blei uskuldig dømd.

I «Mistanken» blir Nesset aldri nemnt med namn, og vi berre anar han som ein skugge i sjukeheimskorridoren. Wester har, med drapssaka som eit bakteppe, vald å konsentrere seg om varslarane. Det er eit særs godt val, og her har ho, på bakgrunn av intervju og grundige undersøkingar, skildra kva som ofte skjer for dei som er rettskafne nok til å varsle om mogelege lovbrot. Det er diverre ikkje utan kostnadar å varsle, og det enklaste er å la vere. Det gjekk meir enn tre år frå dei første varsla kom, til styraren blei arrestert. Og kva varslarane måtte tole av hersketeknikkar og påstandar om slarv i desse åra, er ikkje lite.

Daniel Åkerström Steens scenografi er særs illustrerande, og får effektivt og tydeleg fram eit 70-tals sjukeheimsinteriør der det er rom for både sjukeseng, pauserom, medisinrom og korridor. Her møter vi i ein prolog pleieassistenten Liv (Line Heie Hallem) som førti år etter spør seg kvifor vi skal rippe opp i dette nå. Kvifor skulle nokon tru henne i dag, når dei ikkje gjorde det før? Så er vi attende til 70-talet då den unge Liv har sin første arbeidsdag på sjukeheimen, og blir møtt av avdelingssjukepleiaren Bjørg (Elisabeth Matheson) og hjelpepleiaren Rigmor (Ingunn Beate Strige Øyen). Vi får innblikk i eit hektisk arbeidsmiljø, daglege rutinar, kaffipausar, småprat og litt humor. Liv er den unge, sårbare, kanskje naive, men sanningssøkjande. Rigmor den pragmatiske og meir røynde med galgenhumor og skarpe kommentarar, og Bjørg er den stramme og autoritetstru avdelingssjukepleiaren. Alle er oppdikta, men illustrerande og godt portretterte personar, overtydande framført av dei tre. Tore B. Granås er «alle dei andre», – tilsynslegen, ein pasient, styreformannen og forsvararen i rettssaka, og greier utan store klesskift å framstille dei alle tydeleg og klårt.

Så følgjer vi dei tre kollegaene frå Liv får dei første mistankane, før Rigmor etter kvart også ser det same. Men der varsel til Bjørg blir møtt med hersketeknikk, sinne og påstand om slarv. Før også Bjørg etter lang tid ser kva som skjer. Men varsling til tilsynslege eller styreleiar er fåfengt, og i mellomtida dør pasientane. I desperasjon bryt Liv etter meir enn tre år teieplikta og ringer avisa Nidaros. Og resten er historie. Men ikkje for varslarane. Vi ser korleis uskuldige helsearbeidarar blir brutalt grilla av forsvararen i retten og korleis slarv og bygdedyr kan skremme dei fleste. Samstundes som varslarane også plagast av skuldkjensle for ikkje å ha gjort nok. Til vi i ein epilog er attende i dag der Liv på klokt og ettertenksamt vis reflekterer over det heile. Var det verdt det?

I etableringa av situasjonen tenkjer eg at dette kanskje blei i overkant mykje dokumentar og lite teater, men når det tetnar til og vi kjem nær på og under huda på dei tre kvinnene og deira tankar om rett og tvil, er dette eit intenst og gripande drama av beste slag. Bakteppet er svart, og historia om varslarane er eit overtydande og innsiktsfullt prov på kvifor nesten halvparten av oss vel å teie i staden for å varsle. Men trass i alvoret har Wester også greidd å skape ei framsyning med mykje varme og lun kvardagshumor.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. oktober 2024.)

TEATER

«Særp Tropez (Pappen)»
«Pappen, Sarpsborg Papp, Sarpsborg
Av: Cici Henriksen og Claire de Wangen
Produsert av Særp Tropez Produksjoner og de Wangen Produksjoner.
Co-produsert av Østfold Internasjonale Teater
Regi: Cici Henriksen og Claire de Wangen
Kunstnarleg leiing: Cici Henriksen, Morten Bendiksen og Claire de Wangen
Lysdesign, scenografi og foto: Morten Bendiksen
Lyddesign: Håvard Gressum Antonsen
Med: Tove Lademoe Andersen, Sami Ansari, Nosizwe Baqwa, Erik Braatnes, Fela Castro, Aileen Ingvaldsen Hexeberg, Hege Hvidsten, Gunni Jordfall Johansen, Kenneth Mäenpää Lorentsen, Line Martinsen, Leon Aleksander Mellemsæther, Viktor Nordstrand, Gaute Askild Næsheim, Johanne Marie Pettersen, Madeleine Fredstad Røseth, Hedda Sandvig, Paal Schøyen, Thomas Stene-Johansen, Patrik Stenseth, Gerd Sørensen, Martin Øvrevik og eit femtitals statistar og vaktar.

Når ein blasert meldar som til vanleg hatar å bli dregen inn i handlinga i interaktivt teater, med eitt finn seg sjølv som aktiv deltakar, og likar det, er vel det meste sagt om i kor stor grad denne produksjonen lukkast.

I fjor starta scenekunstnaren Cici Henriksen eit samarbeid med Østfold Internasjonale Teater om å lage tre stadspesifikke og interaktive framsyningar i ulike bygningar i heimkommunen hennar, Sarpsborg. Det resulterte i «Særp Tropez (Fengselet)» i november i fjor, ei framsyning som var ei form for guida tur gjennom det nyleg nedlagde Sarpsborg fengsel. Eg fekk diverre ikkje høve til å sjå den produksjonen, men han fekk strålande kritikkar og blir framleis snakka om i Sarpsborg. Noko av det spesielle med Cici Henriksens arbeid, og særleg det banebrytande arbeidet ho har gjort med SPKRBOX, er at ho har greidd å få nye publikumsgrupper til å kome til teateret. Slik var det så avgjort også med fengselsproduksjonen i fjor. Så då det i vår blei klart at ho i årets produksjon skulle samarbeide med de Wangen Produksjoner, truleg det teaterkompaniet som har arbeidd mest med det stadspesifikke teateret i Norge, var eg rask til å tinge billett til Sarpsborg.

Denne del 2 av Særp Tropez-trilogien har undertittel «Pappen», og er lagt til nettopp «Pappen». Sarpsborg Papp blei skipa i 1914, og frå 1918 har verksemda halde til i lokala i Olav Haraldssons gate under ulike namn som Sarpsborg Pap & Papirindustri, Sarpsborg Papp, Peterson Emballasje og meir til, men blant folk i Sarpsborg har den berre heitt «Pappen». For fem år sia var det slutt, verksemda blei flytta til Halden, og der dei gamle industrilokala nå ligg, skal det etter kvart bli eit nytt bustad- og næringsområde. Men i mellomtida står dei meir enn 60.000 m² store (ja, du las rett!) fabrikklokala der. Dei er tomme, men rom og veggar er fulle av historier, og dette er det Cici Henriksen og Claire de Wangen har nøsta opp i med framsyninga «Særp Tropez (Pappen)», som hadde premiere torsdag.

Vi blir tatt i mot som gjestar på det som i denne framsyninga ikkje er heilt avvikla ennå, men under avvikling. Vi blir delte i grupper og får kvar vår guide. Sjølv hamnar eg i «gjengen frå Skjeberg», og til saman er det rundt 140 publikummarar i ulike grupper, fordelt etter kva for nærliggande område vi «kjem» frå. For vi er ikkje publikum, men i utgangspunktet gjestar som skal feire vår gode venn Reidar (Paal Schøyen) som har arbeidd på Pappen i femti år. Det blir overraskingsselskap, nokre kleine talar, og ein hyllestsong som er endå kleinare, før vi forstår at for 17 år sia skjedde det ei alvorleg ulukke på denne fabrikken, ei hending som framleis ligg uforløyst over heile arbeidsmiljøet. Så blir vi etter kvart tatt med på ein rundtur i fabrikken, ei vandring som tok to og ein halv time, og som var full av episodar, anekdotar og opplevingar. Ingen av oss fekk same vandringa eller historia, men med ein sinnrik logistikk trur eg vi likevel vi i hovudsak fekk same historia, eller delar av den.

Vi som «kom» frå Skjeberg starta der det var naturleg for ein gjest, i resepsjonen. Der møtte vi Lillian (Hege Hvidsten) som meinte ho jobba på den viktigaste plassen i verksemda. For ho var jo den alle møtte først, og slik sett den som skapte førsteinntrykket. Men bakom den litt sjølvgode mina, fann vi ei høgst usikker dame med lengt og draumar, men ein kvardag som ikkje gav henne det ho ønska seg. Og så gjekk vi vidare, møtte ulike tilsette og minst like mange lagnadar, motseiingar, konfliktar, anekdotar og opp- og nedturar, kanskje mest det siste. Det vil seie alle sider ved eit arbeidsliv. Og midt oppi alt saman, to av leiarane av verksemda (Patrik Stenseth og Hedda Sandvig) som på slutten av det heile freista å utnytte alle dei løynde motseiingane til å sko seg sjølve.

Ein slik stor papirfabrikk, og spesielt ein som har vore i drift i meir enn hundre år, er eit lite samfunn i seg sjølv, ei form for levande organisme med sine eigne kodar, reglar, dynamikk og meir til. Desse bygningane har vore ein stor del av livet, også det sosiale livet, til fleire generasjonar. For det var ikkje uvanleg at ungane følgde i foreldras fotspor, starta med sommarjobb, fekk etter kvart fast jobb i mange år før dei blei aktive i ei pensjonistforeining, – om dei fekk leve så lenge. For slike verksemder bygde ofte opp sosiale institusjonar rundt bedrifta, som ulike lag, men også feriestadar. For Pappen var det «campingen», feriestaden der alle tilsette hadde ein andel. Til liks med til dømes systerverksemda Ranheim utafor Trondheim, som hadde ei eiga ferieøy inst i Trondheimsfjorden. Slik blei livet til dei tilsette, også fritida og det sosiale, knytt tett til verksemda. Det var sjølvsagt eit sosialt gode, men skapte også ei tilknyting som bant arbeidarane til verksemda. Alt dette er overraskande godt tatt vare på, og her må det ligge verkeleg gode undersøkingar til grunn. Samstundes er alle desse forholda skildra så subtilt, utan å vere eksplisitt, men gjennom undertekst og indikasjonar. Dei ulike historiene og lagnadane er tett samanvovne, som om dei tilsette verkeleg var i slekt og ein stor familie. Dette er godt fortald og formidla, men historiene i seg sjølv er ikkje alltid like gode, og dei kunne nok ha vore arbeidd litt meir med. Men der Cici Henriksen og Claire de Wangen kunne ha spissa dei ulike forteljingane meir, er dei til gjengjeld særs dyktige til å iscenesette dei.

Denne produksjonen er eit halsbrekkande tiltak. Vi er rundt 140 publikummarar, men mellom 70 og 100 skodespelarar, statistar og vaktar. Vi blir førte på ei 2,5 km lang vandring i nesten tre timar gjennom meir enn 60.000 m² fabrikklokale. Det er tablå på tablå, gruppene møtast og går vidare, og logistikk, lyd- og lyssetting skal fungere saumlaust og synkront. Og det gjer det. Inga venting, alt berre glei framover. Det var nok det mest imponerande ved denne produksjonen. Men også mykje av spelet og personinstruksjonen. Når vi går frå situasjon til situasjon, møter alle dei ulike aktørane, og dette i tillegg skal vere interaktivt, set det store krav til skodespelarane som sjølvsagt må improvisere på bakgrunn av våre reaksjonar. Eg vil tru alle i publikum hadde forskjellige og heilt unike opplevingar, og sjølv om det sikkert ar mykje eg ikkje fekk del i og sett, fekk eg likevel eit fullgodt blikk attom fasaden i verksemda, og forholda mellom dei tilsette. For meg var det særleg eit syskenpar (Madeleine F. Røseth og Thomas Stene-Johansen) som eg stadig kom attende til, og der samspelet mellom dei, og ikkje minst kjemien med publikum, var upåklageleg.

Og så blir ikkje interaktivt teater godt utan at publikum tek skikkeleg del. Eg må vedgå at eg ikkje alltid likar å bli del av handlinga, men i «Pappen» fann eg meg med eitt som aktiv og engasjert hjelpar til Remi (Gaute Askild Næsheim). Når fabrikken skulle leggast ned, skulle han og kona Amina (Nosizwe Lise Baqwa ) flytte til USA, men Remi var uroa for sonen Sebastian (Leon Aleksander Mellemsæther) som skulle vere att i Sarpsborg, og som heldt på med eit luktprodukt faren trudde kunne vere dop. Plutselege oppdaga eg at eg var blitt del av forteljinga då eg tok til å fritte ut Sebastian om oppfinninga hans. Utan eigentleg å ha reflektert over det, gjekk eg rett inn i handlinga, ei rolle eg ikkje liker, og som eg vanlegvis held meg langt frå. At eg gjorde det, seier vel det meste om korleis Cici Henriksen og Claire de Wangen hadde løyst oppgåva si.

TEATER

«Brannen»
Teatret Vårt, Arbeideren, Ålesund
Av: Liv Heløe
Regi: Odette Bereska
Scenografi, lys og kostyme: Anja Furthmann
Komponist og lyddesign: Cisser Mæhl
Teknologi: Ben Kirman
Videodesign: Sara Artang
Med: Amalie Ibsen Jensen, Ingrid Myhre Løvik, Anne Wiig og Jørn Morstad

Når premissen om å lage interaktivt og digitalt teater blir for styrande, blir bybrannen i Ålesund diverre redusert til eit bakteppe.

«Ikkje sia Ålesund brann» er eit norsk munnhell i tydinga at noko slikt har ikkje skjedd på lenge. Jamvel om det er 120 år sia den store bybrannen, lever uttrykket framleis. Det seier noko om kor skilsetjande denne hendinga var. På grunn av fisket og fiskeindustrien blei folketalet i Ålesund meir enn trettidobla på siste halvdel av 1800-talet, og små trehus spratt opp tett i tett som ei gedigen brannfelle. Natta til laurdag 23. januar i 1904 tok det til å brenne i sentrum. Det var sterk storm og brannen spreidde seg raskt. I løpet av dagen brann 850 av byens 1080 hus ned, meir enn 10 000 menneske blei huslause, og dei fleste mista alt dei åtte. Ved eit storslått hjelpearbeid blei byen bygd opp att i løpet av berre tre år, denne gongen i mur, og i jugendstil som var datidas rådande arkitekturretning.

Ei slik dramatisk hending fortener sjølvsagt ei teateroppsetjing. På oppdrag frå Teatret Vårt, og under paraplyen til det EU-støtta prosjektet «Play-On!», har dramatikaren Liv Heløe skrive «Brannen» som hadde urpremiere torsdag. «Play-On!» er eit samarbeid mellom fleire europeiske teater og universitet for å forstå, utforske og nytte digital teknologi for slik å skape nye opplevings- og formidlingsmodellar. Dette har sjølvsagt vore særs førande for framsyninga i Ålesund, og etter mitt syn i for stor grad, slik at det har gått ut over både formidling og innhald.

Framsyninga er spesielt mynta på aldersgruppa 12-13 år, og er ei pedagogisk reise attende til januar 1904. I foajeen i Arbeideren blir vi møtte av tre ungjenter. Dei tar oss med opp i salen der vi blir gjeste-elevar i ein time i perspektivteikning. Jentene går i 2. klasse på middelskulen, og før læraren, lektor Brekke (Jørn Morstad) kjem inn, får vi ei litt omstendeleg innføring i dagleglivet på den tida. Det er fredag 22. januar 1904, og alle tre er opptekne av ballet som skal finne stad dagen etter. Klasseskilnadane er store, og Ingeborg (Amalie Ibsen Jensen) som er dotter av ein pelshandlar, har vondt for å skjøne at Dagny (Anne Wiig), som er farlaus, ikkje har råd til å gå på ball. Medan Karen (Ingrid Myhre Løvik) som dotter av ein brannmann, er økonomisk ein stad midt i mellom, og er rebellen med størst innsikt i klasseskilnadane. Så tek undervisninga til, og vi får oppleve disiplin og kustus frå ei anna tid før vi blir med kvar vår av dei tre jentene til eit grupperom, får smarttelefonar, og så blir med på ein historisk rundtur i Ålesund. Den går etter kvart over i ei fysisk vandring i bygatene. Vi stoppar opp, får kviss frå historia og svarar med å taste på mobilen, før vi også får hovudtelefonar. Då først, etter halvannan time, kjem vi til brannen og høyrer om dramatiske hendingar medan vi skal svare på meir etiske spørsmål om kva som er rett å gjere i slike situasjonar.

Gitt dei strenge rammevilkåra, har Liv Heløe skrive eit drama som gir ei rik og pedagogisk miljøskildring av tida rundt bybrannen, om klasseskilnadar, skuledisiplin og kva som opptok ungdomen. Den digitale kvissen reiser gode etiske spørsmål å ta stilling til for målgruppa. Dei fire skodespelarane gir truverdige rolletolkingar, både av den autoritære læraren, og dei tre ungjentene og deira håp, bakgrunn og motsetnader. Og korleis ein nådelaus brann til slutt set dei attende til eit nullpunkt der alt anna enn å vere i live, er uvesentleg. Men dei får litt for lite å spele på, og blir meir guidar enn skodespelarar. Det største problemet i denne framsyninga ligg i dei digitale føresetnadane. Den tyske regissøren Odette Bereska har arbeidd med prosjekt som «Play-On!» sia 2001. Ho har openbert større lojalitet til premissane enn til historia. Då blir det for mykje vandring, skjermbruk og miljøskildring, og for lite om sjølve brannen. Eg stiller og spørsmål om nytta av alt det digitale. Det er sikkert kult, men mykje kunne vere oppnådd på anna vis. Og i regnvêret i Ålesund var det ikkje all tastinga som gjekk like greitt. «Brannen» er blitt ei god interaktiv innføring i ungdomens liv for 120 år sidan, men som skildring av bybrannen kjem framsyninga ikkje i hamn.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 1. oktober 2024.)

TEATER

«Hei og håp»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Tekst: Marianne Meløy
Musikk: Trygve Brøske
Regi: Ivar Tindberg
Med: Marianne Meløy og Trygve Brøske

Ei musikalsk og humoristisk loftsrydding som ikkje berre bringer fram gode minne.

Dei som har levd ei stund, vil hugse at når skodespelaren Leif Juster entra scena, tok folk til å le før han hadde sagt eller gjort noko. Publikums forventing om det morosame var så stor at det var nok til å le. Skodespelaren, kåsøren og tekstforfattaren Marianne Meløy har for lengst fått ein tilsvarande posisjon i Trøndelag, så då det var premiere på «Hei og håp» på Trøndelag Teaters Gamle scene laurdag, stod låtten i taket alt frå entreen hennar.

Responsen er ikkje utan grunn. Gjennom meir enn tretti år har ho skrive, spela, sunge, kåsert, og ikkje minst gjøgla seg inn i publikums hjarte. Saman med pianisten og komponisten Trygve Brøske har ho gjennom desse åra også laga ei rekkje kabaretar og musikalske humoreskar med skråblikk på kvardagsfenomen. I tillegg blir det alltid krydra med eit utømmeleg tilfang på fargerike historier frå den vesle heimplassen hennar, Meløya i Vesterålen. Fire år sia førre produksjon er «Brøløy», som dei kallar seg, nå på plass att med ei bittersøt loftsrydding. I samband med dei nye totalberedskapsplanane må alle bu seg på det som kan kome. Då må ein lagre det viktige og kvitte seg med alt som ikkje har verdi.

Med nyskrivne, melodiøse songar og eit vell av historier leitar dei to seg fram på dette roteloftet der dei raraste instrument, bøker og minne dukkar opp. Det er god underhaldning og fullt av komikk, og i starten heller ikkje så mykje meir. Men alle som har drive slektsforsking eller rydda på gamle loft, veit at ein då må vere fordomsfri. Det er kort veg frå loftet til dei mørkaste kjellarane. Og det er når denne, i utgangspunktet uhøgtidelege framsyninga, går over frå dur til det langt meir mollstemde, at det verkeleg tar av. På loftet finn Meløy ei kasse med nazi-effektar frå krigen, for farfaren var NS-medlem. Det blir ein del filosofering rundt dette, før ho trekker trådane vidare frå Vesterålen til teaterhuset i Trondheim. Trøndelag teaters første sjef, Henry Gleditsch blei hausten 1942 henta rett ut frå oppsettinga av «Vildanden» og avretta som sonoffer etter ein summarisk standrett. Men det same teateret stod likevel i forsoningas fremste rekkje etter krigen. Skodespelaren og songaren Kirsten Heiberg budde frå 1938 til 1954 i Tyskland, spela inn ei rekkje plater og medverka i 14 filmar, dei fleste rein nazipropaganda. På femtitalet fekk ho likevel jobb på Trøndelag Teater der ho mellom anna spela mora til Anne Frank. Marianne Meløy stiller seg spørsmålet korleis det måtte vere, kveld etter kveld, å ta applaus for den rolla, og legg til at det må vel også vere ei form for landsvikoppgjer.

Ivar Tindberg har vore regissør for det meste frå Brøløy-duoen, og kjenner sjangeren og aktørane godt. I denne framsyninga kunne han ha vore meir kresen, for det er blitt litt for mykje likt og ulikt. Men i alt rotet har han likevel fått til ei god blanding av alvor og skjemt. Det gjer at dette ikkje berre blir urkomiske innfall, anekdotar og språkblomar, alt i god musikalsk innpakking, men også noko til ettertanke. Marianne Meløy er som vanleg høgt og lågt, og eit oppkome av humor og gjøgling, men syner også den alvorlegare sida av registeret sitt. Og Trygve Brøske er ikkje berre akkompagnatør, men deltek i langt større grad i framsyninga både som songar og skodespelar. Det heile er avslappa og naturleg, og dei står godt til kvarandre. Eit fikst grep er at framsyninga kvar kveld inviterer inn eit lokalt kor som får vere med og syne kva dei kan og står for.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 24. september 2024.)

TEATER

«Kongen av Veøy»
Teatret Vårt, Storyville, Molde
Av: Erlend og Vidar Sandem
Regi: Morten Borgersen
Scenografi og kostyme: Milja Salovaara
Lysdesign: Jonas P A Fuglseth
Med: Per Egil Aske

Ei godt formidla og heilt utruleg historie om ein eventyrar, gründer, krigsprofitør og mesen frå vår nære fortid.

På Teatret Vårt i Molde blir det nå fortalt ei historie om forretningsmannen, eventyraren, krigsprofitøren og kunstsamlaren Jonas Lied (1881-1969), ei forteljing som er så utruleg og fantastisk at ein kunne tru det var den norske versjonen av løgnene til Baron von Münchhausen. Men så viser det seg at alt er sant, sjølv om den monomant sjølvopptekne Lied nok har pynta på kor mykje han har betydd for verdshistoria. Vidar og Erlend Sandem (far og son), har dykka ned i den mangslungne historia og skrive eit fascinerande drama, framført som ein monolog av Per Egil Aske.

Jonas Lied var født i 1881 på Sølsnes gard i gamle Veøy kommune rett sør for Molde. Han fekk handelsutdanning i Kristiania, kom seg til England som nittenåring, deretter til Tyskland, kunstnarmiljøet i Paris og til slutt Russland der han dreiv som forretningsmann og entreprenør både før og etter revolusjonen. Han tok sjansar og tente store pengar, også takk vere eit omfattande kontaktnett over heile verda. Ved at han redda ein russisk flotilje frå tyskarane under starten av første verdskrigen, blei han æresborgar av Russland. Han var i audiens hos Kong Haakon og Tsar Nikolaj, forhandla med Lenin og Trotskij og dreiv verksemd under vern av Stalin. Han var norsk konsul i Krasnojarsk, samarbeidde med både Fridtjof Nansen og Vidkun Quisling i Russland, og forhandla med den engelske statsministaren, Lloyd George om å få smugla tsarfamilien til England. For å drive verksemd i Russland, bytte han statsborgarskap i 1914, men då utreinskingane til Stalin tok til, blei han arrestert i 1931, greidde å flykte, og blei igjen norsk statsborgar. Som forretningsmann var han kynisk, og som reiar under første verdskrigen tente han godt på at skipa hans blei torpederte, mellom anna eitt der litlebroren, Hjalmar, omkom. Etter andre verdskrigen kjøpte han att barndomsgarden Sølsnes som han dreiv fram til han døydde åleine og barnlaus i 1969. Ved ei særleg forordning fekk han lov til å bli gravlagd ved den nedlagde Veøy gamle kyrkje.

Dette er berre stuttversjonen av den ekstremt mangslungne historia om denne romsdalske gründeren, og som vi nå får presentert på Teatret Vårt i Molde. I Milja Salovaaras enkle, men symboltunge scenografi med reise-effektar, bøker, eit stort kart og ein stol, nærast som ein pidestall, møter vi Per Egil Aske som Jonas Lied. På Sølsnes, i livets haust, og med ein snev av romsdalsdialekt, fortel han i retrospekt om sitt eventyrlege og fantastiske liv. Vidar og Erlend Sandem har skrive ein monolog der Lied ser attende, og der han ganske kronologisk men likevel i fine sprang i tid og rom, gjer opp ein slags status, rett nok ganske sjølvrettferdig. Morten Borgersens regi har tatt godt vare på forteljinga. Ved hjelp av fin lyssetting og enkle musikalske og dramaturgiske brot, greier han å gjere heile den snautt halvannan times historia fengslande, og ikkje minst stadig overraskande Per Egil Aske er overtydande som Jonas Lied. Trass i stormannsgalskapen, gir Aske oss eit lågmælt spel. Han tek seg naudsynte pausar for å la historiene søkke, nyttar diskré mimikk og får spesielt godt fram det sjølvopptekne hjå Lied. Dei faktiske hendingane er sanne, men hovudpersonens tankar om kor viktig han har vore for å endre verdshistoria er nok fylte av urealistisk overmot. Kontrasten mellom røynda og hans eiga oppfatning, og også mellom narsissisten og den nagande tvilen som likevel kan kome mot livets slutt, er spesielt godt formidla. Er det ei ny sjølverkjenning når han spør seg om han er kongen av Veøy, eller berre ein klovn?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 23. september 2024.)

TEATER

«En beretning om blindhet»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Basert på ein roman av José Saramago
Omsett av: Christian Rugstad
Dramatisering og regi: Mina Salehpour
Scenografi: Andrea Wagner
Kostyme: Maria Anderski
Lyddesign: Sandro Tajouri
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Emma Caroline Deichmann, Emil Olafsson, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Synnøve Fossum Eriksen, Trond-Ove Skrødal, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Janne Kokkin, Paal Herman Ims og Mira Dyrnes Askelund

Er det først etter å ha mista synet at vi verkeleg kan sjå og forstå?

Gjennom fleire romanar har den portugisiske forfattaren og Nobelprisvinnaren José Saramago (1922-2010) tatt opp ulike pandemiske situasjonar. I «En beretning om blindhet» frå 1995 blir menneska ramma av ein pandemi som gjer dei blinde. Korleis taklar ein slikt, og kva gjer styresmaktene for å handtere pandemien og hindre ytterlegare smitte? Med covid 19 friskt i minne, er det nok mange som kjenner seg att. Den første dramatiseringa i Norge var nærast profetisk då Haugesund Teater sette den opp i 2020 berre ein månad før pandemien. Då alt blei stengt, laga det same teateret ein digital føljetong, filma heime hjå kvar av skodespelarane. Båe desse produksjonane var stiliserte og ei blanding av forteljar- og regiteater, men synte tydeleg kor vanskeleg denne romanen er å dramatisere.

Nå har Trøndelag Teater fått det kunstnarlege laget til den iransk-tyske regissøren Mina Salehpour til å dramatisere og setje opp Saramagos roman. Det er tredje gong på tre år at dette laget, som har samarbeidd tett i over femten år, lagar ein produksjon på Trøndelag Teater. Sjølv om vi også nå ser mykje likskap med dei to føregåande og særs vellukka produksjonane, har dei denne gongen ikkje fått det til i same grad.

Det tar til i teaterets foajé der skodespelarane som eit talekor les frå starten av romanen der den første personen blir blind medan han ventar på grønt lys, korleis han blir hjelpt heim av ein som etterpå stel bilen hans for så sjølv å bli blind. Om besøket hjå augelegen som også etter kvart blir blind, til liks med dei andre på venterommet og sekretæren hans. Berre kona til legen unngår pandemien, men klokeleg held ho det ganske hemmeleg.

Styresmaktene blir livredde, og internerer dei blinde, lagar strenge reglar, og i andre akta flytter vi inn på hovudscena der scenografen Andrea Wagner har skapt eit klaustrofobisk kvitt rom, eit nedlagd asyl. Der blir vi plasserte saman med dei internerte og får oppleve korleis menneska reagerer ulikt på slike utfordringar. Nokre held på humaniteten, medan andre blir utnyttande og valdelege. Og samfunnet går i oppløysing. Å sitje så tett på dei famlande blinde, all fornedringa og vondskapen, blir sterkt. Særleg er eit tablå der legesekretæren (Janne Kokkin) fortel om valdtekt og korleis kvinnene må ofre seg for å skaffe mat, ei intens, vond og gripande scene. Romanen er lang og omstendeleg og Salehpour har kutta, stilisert og forenkla. Det har resultert i ei blanding av forteljarteater og dramatisering, der det blir for mykje forteljing. Fleire avgjerande scener skjer nokså umotivert og utan at det blir bygd opp til dei dramaturgisk. Legen (Emil Olafsson) har seg plutseleg med ein av pasientane utan at vi får vite kva som ligg bak. Og kona hans (Emma Deichmann) ser det heile, men reagerer knappast. Ein overgripar blir brått og utan forvarsel drepen med ei saks, medan den fysiske saksa heng ein heilt annan stad. Og når kona (Synnøve Fossum Eriksen) til den første blinde til slutt set fyr på asylet der dei er internerte, får vi ingen illusjon av brann. Plutseleg har alle kome seg ut i det fri utan å bli skotne av soldatane som held vakt. Mykje er ulogisk og det går litt over stokk og stein.

I siste akt blir vi plasserte som vanleg teaterpublikum ute i salen, og får ein slags epilog der dei sju vi har følgd, får følgje av ein hund (Paal Herman Ims), finn fram til mat, gamle naboar og husvære før det endar som med dei fleste pandemiar. Den går over. Jamvel om siste akt byr på framsyningas vakraste scene der to av dei blinde (Trond-Ove Skrødal og Madeleine Brandtzæg Nilsen) viser at humanitet og kjærleik kan overvinne vondskap, blir likevel både første og siste akt alt for omstendelege. I den grad dette blir vellukka som teater, er det i den klaustrofobiske andre akta der vi kjem tett på og nesten fysisk får kjenne på korleis det er for dei blinde. Her får vi også det beste spelet, for i denne akta har skodespelarane fått langt meir å spele på. Det manglar ikkje på godt spel, men det hjelper diverre så lite når dramatisering og regigrepet ikkje lukkast i same grad.

«En beretning om blindhet» blir ofte lesen som berre ei dystopisk historie om kor vonde og sjølvøydeleggjande menneska kan vere, men Saramagos program var nok også eit anna. Folka i boka blei ikkje blinde. Dei var blinde som såg! Først ved å miste evna til å sjå, kan ein få nytt syn på det meste. Sjølv om dette kjem godt fram i oppsetjinga, syner likevel også denne iscenesetjinga tydeleg at ikkje alle romanar eignar seg for dramatisering.

(Ei litt forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen laurdag den 14. september 2024.)

TEATER

«Korn»
Tiril Pharo Produksjoner, Fossevikja, Fjaler
Av: Tiril Pharo
Regi: Tiril Pharo
Medregissør: Kornelia Melsæter
Komponist og lyddesign: Andreas Lyngstad
Koreograf: Sigrid Edvardsson
Lyd- og teknisk design: Kristoffer Nicolaysen
Med: Tiril Pharo, Kadir Talabani, Marie Longva Danielsen og Sebastian Warholm

Ei pedagogisk og lærerik påminning om at primærnøringa heiter så fordi ho er viktigast og er den som gir oss maten på bordet.

Fridom var tema for Teaterfestivalen i Fjaler i år. Dette omgrepet er stort, og i Fjaler blei det problematisert både i samband med ytringsfridom, det totalitære og høvet til å handle politisk, men også i det økonomiske som i jordbruket. På same tid som globalisering, sentralisering, og ikkje minst monopoliseringa i matvarebransjen gjer at bonden blir meir og meir ufri og gjeldstynga, og omgrepet «odelskam» er tema i ei ny bok, er det kanskje ei anna form for fridom som gjer at så mange bønder likevel held ut. Å leve i pakt med naturen, oppleve vekst og grøde, kalving og dyrehald, og, i alle fall på papiret, vere sin eigen herre, samt å kjenne arven etter generasjonar før deg. Alt dette representerer nok ei form for fridom som er vanskeleg å seie frå seg. Om dette og mykje meir handlar framsyninga «Korn», med undertittelen «Et kjærlighetsdrama på jordet», ei framsyning som slett ikkje var «på jordet».

Tiril Pharo er skodespelarutdanna, men i meir enn femten år har ho, saman med mannen, vore kornbonde på ein gard i Spydeberg i Østfold. Ho driv økologisk, er kommunepolitikar for MDG og driv samstundes sitt eige vesle teaterkompani med stadspesifikt teater. Med nærleik, og dermed stor kunnskap, til tematikken rundt gardbrukarens liv og kvardag, har ho nå laga produksjonen «Korn» som hadde urpremiere på heimgarden Åsheim i Spydeberg for fjorten dagar sia, men som deretter blei vist på Teaterfestivalen i Fjaler før ho i desse dagar er attende i Østfold..

Det er langt frå dei flate kornåkrane i Østfold til brattene i Fossevikja rett over fjorden for Dale der eg fekk sjå «Korn», og sjølv om det korkje er mogeleg med korndyrking eller skurtresking i slikt terreng, er vi likevel ute i eit kulturlandskap, og godtek det som både autentisk og stadspesifikt trass i ulikskapen. Vi blir utstyrte med headsets slik at vi kan høyre det som skjer sjølv om vi er ute i naturen, og så tek det heile til med at Marie Longva Danielsen, som både er ein forteljar og på same tid dottera Kornmo, set oss inn i det som førte til at mora blei gardbrukar. Midt i skuronna fell bestefaren om og dør. Garden hans er lagt ut til sals, og dottera Liv (Tiril Pharo) er opptatt med å studere arkeologi på universitetet, eit fag som ikkje er av det mest matnyttige for ein gardbrukar. Som odelsjente må Liv ta eksistensielle og skilsetjande val. Ho kunne ha sagt frå seg garden, men vel å drive. Midt oppi desse skal/skal ikkje-vurderingane dukkar Ask (Kadir Talabani) opp, eit urmenneske frå jeger- og sankartida. Her er det ein god porsjon magisk realisme, men også det godtek vi, for slik får Pharo trekt dei lange linene for menneska, og Liv får kanskje nytta noko av arkeologien?

Det blir søt musikk mellom Liv og Ask, og dei to vel å drive garden vidare. Og så får Liv og Ask etter kvart kjærleiksbarnet Kornmo (Marie Longva Danielsen). I bakgrunnen lurer naboen Ulf (Sebastian Warholm) som driv tradisjonelt, og som ikkje er så nøye på slikt som kraftfôr og sprøytemiddel. Det er fire tydelege og særs symboltunge roller, noko også namna deira syner.

Situasjonen er etablert, og så tek Liv, med god assistanse av dei tre andre, oss med på ei lærerik og pedagogisk vandring rundt på garden. Vi får innføring i landbrukets fleire tusen års historie og i mykje av gardbrukarens daglege problem og utfordringar som sikkert er ukjend for dei fleste. Vi lærer om uår, korndryge, om brødbakst og brygging, om daglege gjeremål, men også om mekanisering og maskininvestering og påfølgjande gjeldsbyrde, noko som svinebind bonden til garden ettersom det ikkje er økonomi i å selje.

Framsyninga er ei god blanding av dramatisert teater, forteljarteater og pedagogisk vandring der Liv gir oss smaksprøver, både av brødet hennar og drikke, og det toppar seg med ein humoristisk landbruks-quiz som nok kunne vere augeopnande for mange. Mangfaldet og det innhaldsrike i denne framsyninga er både hennar styrke og samstundes største problem. Det blir etter kvart litt for mykje vi skal innom av likt og ulikt, og eg trur ein viss konsentrasjon om litt færre tema kunne ha vore heldig. Korleis det går til slutt, skal eg sjølvsagt halde meg langt frå å fortelje, men sjølv om HMS ikkje er det som står høgast på bondens kvardagsagenda, blei finalen litt i kraftigaste laget, og skugga slik sett over mykje av resten av innhaldet. For i hovudsak har Tiril Pharo tatt oss med på ei lærerik og god innføring i kornbondens kvardag, og ikkje minst gitt oss ei viktig påminning om kor maten vår kjem frå.

DANS

«Blaff»
Berit Einemo Frøysland, Samvirket Scene, Fjaler
Tekst og koreografi: Berit Einemo Frøysland
Regi: Ingrid Askvik
Kostyme: Zofia Jakubiec
Musikk: Øyvind Hegg-Lunde
Lysdesign: Randiane Aalberg Sandboe
Voiceover: Reidun Melvær Berge
Med: Karen Eide Bøen, Synne Erichsen og Noelle Elyza G. Deriada

Ei poetisk og symboltung danseframsyning som er ein hyllest til alle dei andletslause slitarane i husmannsvesenet.

Norge er på mange vis eit annleisland, og mykje av bakgrunnen for at vi her i landet er mindre autoritetstru og ikkje så lett let oss pelle på nasen og bli overtydde av makta, ligg 150 til 250 år attende i historia vår. Lekmannsrørsla og haugianarane i tida før og under Napoleonskrigane og frigjeringa frå Danskeveldet, Thranittrørsla og veksande arbeidarorganisering på midten av 1800-talet, og ikkje minst det særeigne norske husmannsvesenet som nådde sitt høgdepunkt på same tida. Husmennene var sjølvsagt fattige, og småkårsfolk. Dei var kua, måtte gjere pliktarbeid og levde på korttidskontraktar og storgardens nåde. Men dei var leigetakarar av sin vesle jordflekk, og slik sett langt meir sjølvstendige enn til dømes statarane i Sverige og dagleigarane i Danmark, slik desse gruppene er skildra av forfattarar som Ivar Lo-Johansson, Martin Andersen Nexø og Hans Kirk.

Då husmannsvesenet var på sitt mest omfattande rundt 1850, var det nesten like mange husmenn som bønder her i landet. Men jamvel om det var titusenvis av dei, er dei i historiebøkene stort sett berre ein namnlaus masse. Dei blir fødde, lever eit liv i slit og armod før dei dør. Livet til alle desse andletslause og anonyme slitarane har i den store soga berre vore «ein pust i sivet» eller eit blaff. Dette er det dansaren og koreografen Berit Einemo Frøysland har tatt tak i og laga ei lågmælt, musikalsk og ikkje minst særs lyrisk danseframsyning som hadde urpremiere på Samvirket Scene i Fjaler på sundag, og som ho, symptomatisk nok, har kalla «Blaff».

Scena er eit stort ope rom med berre tre draperi av tauverk mot bakscena. Tre dansarar (Karen Eide Bøen, Synne Erichsen og Noelle Elyza G. Deriada) beveger seg ein etter ein over scena for så å forsvinne og kome att på motsett side i ein endelaus runddans. Lett koreografert, dansande, rullande og openbert strevsamt flyttar dei seg over scena, og symbolikken er både enkel og god. Det er dei tallause husmennenes anonyme liv frå vogge til grav, – stutte, arbeidsame og usynlege, men likevel heilt avgjerande.

Etter kvart får vi også ei poetisk forteljing i voiceover medan tempoet skrur seg litt opp. Dei tre dansarane tek til å nytte draperia på bakscena i enkle, koreograferte rørsler før dei løyser dei opp, knyter dei saman, og på symboltungt vis framstiller interaksjon, livsvev og manuelt arbeid. Alt dette skjer til musikk av Øyvind Hegg-Lunde, musikk som smyg seg om framsyninga. Dei tre dansarane er relativt synkrone, men samstundes individuelle både i utsjånad, dans og rørsler, og kan slik illustrere at i den store massen av andletslause husmenn, så var dei likevel alle individ med sine særkjenne.

Framsyninga er ikkje like tydeleg i symbolikken mot slutten, og kanskje heller ikkje like stram som i starten. Men i hovudsak var dette ei vakker og uvanleg poetisk hyllest til alle dei titusenvis av slitarar som aldri fekk plass i historiebøkene. Ein ode til levd liv, og arven etter tallause og anonyme husmannsslekter.