Amund Grimstad

TEATER

«Erasmus Montanus»
Rabarbrateateret, Bakklandet, Trondheim
Av: Ludvig Holberg
Omsett av: Cengiz Nereid
Regi: Vilde Søyland og Cengiz Nereid
Komponist: Øyvind Jo Heimdal Eik
Scenografi: Katrine Wisth
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Koreografi: Svetlana Stokke og Erik Sand Angelsen
Maske- og parykkdesign: Leo Thörn
Kapellmeister: Markus Wisth Edvardsen
Orkester: Gaute Skrove, Kriss Stemland og Magnus Erlien Riise
Med: Kristoffer Hjulstad, Terje Ranes, Julie Sofie Reite, Elisabeth Matheson, Stian Hovland Pedersen, Jon Vegard Hovdal, Pål Hasselvold og Kathrine Strugstad.

På eit meir enn uforfalska trøndersk får vi eit oppgjer med både latin og åndssnobberi.

Gjennom femten år har den laust samansette frigruppa Rabarbrateateret sett opp utandørsteater i Rabarbraparken på Bakklandet i Trondheim. Særleg har dei gjort nokre heilt eineståande og hysterisk artige tolkingar av Shakespeares komediar omsett til sparbudialekt. Kjennemerket er ei folkeleg og noko respektlaus tilnærming til originaltekstane, og i ei form som ofte kan bryte med dei aller fleste teaterkonvensjonar. Sjølv om resultatet kan vere litt ulikt frå år til år, og dei alltid spelar midt i fellesferien, er desse oppsetjingane blitt umåteleg populære hjå eit stort publikum, langt utanfor dei som brukar å gå i teater.

I år har dei for første gong forsøkt seg på Ludvig Holberg, og det med «Erasmus Montanus». Historia om bondesonen som får høve til å studere i kongens København på 1700-talet og som blir både sprenglærd og ekstremt hovmodig, er godt kjend, og er av Holbergs mest spela komediar. Rasmus Berg, eller Erasmus Montanus som han kallar seg, kjem heim til den vesle heimplassen på Sjælland, som nå er plassert ein stad i Trøndelag. Som ein livsfjern åndssnobb blir han først tatt imot som ein helt og plassens store son. Men når han møter eit lokalsamfunn prega av vankunne og overtru, og hevdar kjetterske tankar som at jorda er rund, så er han ikkje lenger like populær. Då står han i fare for ikkje å få gifte seg med Lisbeth som han er trulova med.

Holberg slår i alle retningar, og gjer ikkje berre narr av snobberiet til Erasmus, men også av overtru og mangel på kunnskap. I den grad det er nokon helt i denne historia, så er det den heimeverande broren Jacob som er meir pragmatisk og har ein god porsjon sunn fornuft, noko også Erasmus må vedgå. Med dagens åtak på sanning og vitskap, som i kampen mellom Trump og Harvard-universitetet, er Holbergs komedie meir aktuell enn på lenge. Men finalen hans er ikkje uproblematisk, for det endar med at Erasmus vedgår at jorda er flat for å få si Lisbeth. Det er kanskje ein freistnad på ironi frå Holberg, men ikkje udelt vellukka.

I det naturlege bakgardsamfiet på Bakklandet er vi heime hjå foreldra til Erasmus. Elisabeth Matheson og Stian Hovland Pedersen er akkurat passe overspela og innfule som Mor Nille og Jeppe. Stolte og forventingsfulle ventar dei på at sonen skal kome heim. Og i starten godtek dei at han er både fisefin, nedlatande og strør om seg med uforståeleg latin, – for han er jo så lærd. Kristoffer Hjulstad har vore med i fleire tidlegare produksjonar og er godt kjend med formatet. Som Erasmus gir han oss på same tid ein både komisk og tragisk figur, rett nok ein oppriktig sanningssøkar, men utan sjølvinnsikt og bakkekontakt. Den lokale klokkaren, Per Degn, er ikkje like skolert, men i dei mange disputtane det blir med Erasmus nyttar han jukselatin, og ettersom den lokale ålmenta ikkje kan framandspråk, trur dei at Per vinn over Erasmus. Terje Ranes spelar neddempa, men overtydande og får fram komikken utan mykje halloi. I finalen får vi ei oppvising i kor vellukka også ein motsett spelestil kan vere. Stian Hovland Pedersen gir oss ein gnistrande, infam og fintrøndersk tolking av løytnanten som blir Erasmus sin overmann.

Det er fleire profesjonelle aktørar denne gongen enn det pleier å vere, og det synest. Det er faktisk så mange gode einskildprestasjonar og så godt spel, at det er uråd å nemne alle. Men ei som verkeleg løftar framsyninga, er Julie Sofie Reite i den etter måten vesle rolla som den sprengkåte og gifteferdige kjærasten Lisbeth. I tillegg til hennar naturlege sceniske nærvær og finstemde mimikk, er ho også ein framafrå songar. Øyvind Jo Heimdal Eik har skrive ny musikk som i hovudsak smyg seg om framsyninga, men som blir toppa av nokre særs lyriske songar. Kanskje eit brot med komikken, men eit vakkert brot.

Regissørane Cengiz Nereid og Vilde Søyland har båe fartstid som skodespelarar i Rabarbrateateret, og i 2021 hadde dei regi på «Den gjerrige» av Molière, ei særs vellukka oppsetjing. Nereid har i tillegg sjølv omsett Holbergs tekst til eit folkeleg og burlesk trøndersk med vedlagt ordliste for dei mest aparte uttrykka. Slik som «blængdaill» som tyder ein ubrukeleg jålebukk, altså akkurat det Erasmus er. Nereid og Søyland er røynde og kjenner sjangeren godt. Personinstruksjonen er god, sceneskifta går saumlaust og det meste er på stell. Men det manglar litt på at humoren skal sitje. Nokre av dei latinske disputtane kan bli for lange, og låtten sit ikkje riktig så laust som han brukar gjere. Men trass i dette, og at Holberg avsluttar med å la vankunna sigre over vitskapen, synte Rabarbrateateret nok ein gong kor aktuelle og underhaldande dei gamle komediane kan vere berre dei blir formidla med det eg vil kalle tilstrekkeleg respektlaus respekt.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 28. juli 2025.)

TEATER

«Marenspelet»
Dolm kyrkje, Hitra
Av: Svein Bertil Sæther og Kari Wist Holmen
Musikk: Fridtjof og Gunhild Hjertaas
Regi: Kari Wist Holmen
Arrangement og musikalsk leiar: Gunhild Hjertaas
Kapellmeister: Maciej Karpinski
Songinstruktør og dirigent: Elin Karpinski Strandheim
Kostyme: Berit Helen Haukaas
Koreografi: Mariel Kampevoll Nikolaisen
Lysdesign: Ingunn Fjellang Sæther
Orkester: Maciej Karpinski, Signe Weider Skjesol og Lea Hedvig Hustad
Med: Lisa Birkenes Thun, Thea Strandheim Sæther, Erlend Broholm mfl.

Kva skal ein tru på når rykteflaumen tek overhand, og kva er ei tilståing verd i slike situasjonar?

Avundsjuke og sladder har forgifta mangt eit samfunn, og det er nærast umogeleg å kjempe mot vondsinna ryktespreiing. Riktig ille gjekk det for Maren Johanne Olsdotter Jektvikja på Hitra. I 1849 blei ho halshogd for å ha drepe mannen sin etter omfattande ryktespreiing og ein rettsprosess som reiste fleire spørsmål enn svar. Maren blei født i 1811, og 22 år gamal gifta ho seg med Ola Pedersen frå Jektvik på Hitra. Dei dreiv ein etter måten stor gard, og var i stand til å halde seg med tenestefolk. I 1847 kom Ola sjuk heim frå skreifiske og han døydde kort tid etter. Folkesnakk, leia av bror til Ola, ville ha det til at Maren hadde forgifta mannen, og det blei reist sak. Både i Fosen underrett og Trondhjem stiftsoverrett blei ho frikjend, men høgsterett ville det annleis, og i november 1848 blei ho dømd til halshogging. Ein månad etterpå vedgjekk ho at ho hadde forgifta mannen sin. Dommen blei fullbyrda ved heimgarden i juni 1849.

Svein Bertil Sæther skreiv i 1984 eit drama om historia, og Fridtjof Hjertaas skreiv musikk. Etter premiere som skuleteater vidareutvikla dei stykket, og det blei oppført i Dolm kyrkje på Hitra i 1986. Der blei det spela fram til 2017. Etter det har Sæther dukka djupare ned i kjeldene og skrive ei bok om saka, og kjeldegranskinga gjer det til eit meir ope spørsmål om Maren var skuldig eller ikkje. På denne bakgrunnen har produksjonsselskapet Holmen Hjertaas nå laga ein ny versjon.

I skipet på den vesle steinkyrkja frå 1400-talet sit vi som i eit amfi på tre sider og med orkesteret i koret. Det tar til med gravferda til Ola Jektvikja der vi alt frå starten får presentert mistanken, og endå meir sinnet, til broren Andres (Erlend Broholm), medan ei smilande Maren (Lisa Thun) serverer og byr på mat. Maren skil seg frå resten av folket på Dolmøya. Ho er lettliva, syng mykje, og har ei særs god hand om ungane. Svogeren Andres, som godt kunne ha tenkt seg å overta garden, likar ikkje dette. Mange meiner også at Maren har eit godt auge til gardsdrengen. Av slikt oppstår det folkesnakk, og det eine ryktet tek det andre. Det blir fremja skuldingar for lensmannen, som må reise sak. Det blir og funne arsenikk hjå Maren, noko ho påstår å ha nytta mot skadedyr.

Handlinga følgjer historia kronologisk, men er brote opp av ei mengd godt framførte songar og velkoreograferte masseopptrinn. To vellukka og viktige regigrep er at tenestejenta hjå lensmannen (Thea Strandheim Sæther) blir ein slags forteljar og kommentator som bind det heile saman, og at dansaren Kaia Trønnes er som ein skugge om Maren, svartkledd og som ei påminning om døden. Ofte kan slik ekspressiv dans seie meir enn tusen ord.

Det er måla med brei pensel for å få fram miljøskildringa. Eit utal statistar, der heile seksten er barn, fyller den vesle kyrkja, og koreografen Mariel Kampevoll Nikolaisen har greidd å få dei til å opptre ganske synkront.

Scenografien er sparsam, men ettersom vi sit heilt oppe i aktørane, er det uråd å vere for lemfeldig med kostyma, og saum- og kostymeansvarleg Berit Helen Haukaas har gjort ein formidabel jobb med særs tidsriktige og detaljrike kostyme. Kari Wist Holmen har tilarbeidd Svein Bertil Sæthers manus, og også hatt regi. Personinstruksjonen er god sjølv om nokre manglar litt på diksjon. Ho kunne nok ha spissa dramaturgien og dvelt meir ved dei mest dramatiske hendingane. Nokre av rollene kunne også ha vore meir samansette. Erlend Broholm er infam og truverdig som Andres, men er nesten berre sint. Lisa Thun spelar langt meir nyanserikt og avdempa som Maren, nærast heva over det heile. Ho syner den gradvise endringa frå den livsglade kvinna til ho som skal møte døden, og det på eit inderleg og overtydande vis.

Musikken er ein heilt avgjerande del av framsyninga. Gunhild Hjertaas har imponert meg som komponist i mange tidlegare produksjonar. Denne gongen har ho både komponert ein del nytt, og nyarrangert Fridtjof Hjertaas’ opphavelege musikk. Far og dotter Hjertaas har lånt og bygd på både folkemusikk og det meir sakrale, og musikken står særs godt til historia.

Årets nyversjon har ei ope haldning til skuldspørsmål og kva som er sanninga. Maren tilstod til slutt, men kva kunne ho reise attende til om ho hadde gått fri? Då var det kanskje betre å forsone seg med lagnaden og gjere opp med Gud slik vi får godt presentert i finalen. I staden for å konkludere, problematiserer denne framsyninga kva folkesnakk og sladder kan føre til, og at ikkje alt som blir sagt, er sanning. Det kan vere godt å ta med seg, også i vår tid.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 21. juli 2025.)

TEATER

«Fru Guri av Edøy»
Gurisenteret, Smøla
Av: Peggy Kristine Kruse
Songtekstar: Eva Peggy Stensønes
Komponist: Asgeir Gjøstøl
Regi: Tore B. Granås
Scenografi: Heidi Rognskog Mella
Med: Iren Reppen, Paul-Ottar Haga, Siri Schnell Juvik, Mathias M. Rydjord, Pål A. Hasselvold, Jo Bjørner Haugom mfl.

Eit mektig, men litt for omfattande epos om sterke kvinner i ei tid med mykje ufred.

I samband med 800-årsjubileet for den vakre steinkyrkja på Edøy på Smøla, skreiv Peggy Kristine Kruse, sjølv smølværing, eit spel som blei urframført i 1990. Teksten er fiksjon, men har den hundreårige borgarkrigstida på 1100-talet som bakteppe. Spelet er sett opp i 30 av dei 35 åra sia premieren, og blei etter kvart så populært at det i 2009 blei bygd eit stort og funksjonelt spelamfi rett nedom kyrkja. Fredag var det duka for årets premiere i eit uvanleg vakkert sommarvêr.

Vi er på Edøy rundt 1180 der den myndige enkja fru Guri rår. På naboøya, Kuli, bur den noko framfuse Tore (Pål A. Hasselvold), og sjølv om det er borgarkrig og ufred, ser det i starten ut til å vere meir gemyttleg på dei to øyene, Det heile tek til med eit stort gjestebod der Guris son, Sverre (Mathias M. Rydjord), giftar seg med Ingeborg (Siri Schnell Juvik). Det gneg den gudfryktige fru Guri at dei ikkje lenger har kyrkje på Edøya, og må reise bort for både bryllaup, barnedåp og gravferd. Ho set seg føre å få bygd ei kyrkje, og får alle med på det. Men planane må sanksjonerast av erkebispen som godtek dei på tøffe økonomiske vilkår. Det får Tore Kuli til å opponere i særs krasse ordelag, og det heile endar med at vel kan dei få kyrkje, men ho kan ikkje vigslast før Tore har bede bispen om orsaking. Det vil han ikkje. Kyrkja blir bygd, men blir ikkje vigsla. Ikkje før kvinnene til slutt får overtydd mennene om at forsoning, og ikkje usemje, er vegen.

For i åra som følgjer, blir det ufred på kryss og tvers også på Smøla. Konfliktane skriv seg frå mannfolka som tenkjer meir på rikdom, makt og seg sjølve enn på kva som er rett og klokt, medan kvinnfolka, særleg fru Guri og svigerdottera Ingeborg, står for fornuft og forsoning. For å få fram desse lokale konfliktane, og med borgarkrigen og brotet mellom kong Sverre og kyrkja som eit større bakteppe, har Kruse skrive eit stort sosialt epos med alt for mange historier, konfliktar og personar. Historia er god, men teksten er for omfattande, og den formeleg ropar etter ein dramaturg. Regissøren Tore B. Granås har stramma inn mykje, men diverre ikkje nok. Men dei mange masseopptrinna, personinstruksjonen og bruken av kyrkja som fondmotiv har han greidd framifrå.

Iren Reppen er alltid tydeleg, men som fru Guri har ho likevel ikkje fått det rommet rolla treng for å vere det naturlege omdreiingspunktet. Til å vere hovudperson blir ho litt for anonym. I staden er det Ingeborg, den komande husfrua, i Siri Schnell Juviks særs overtydande tolking, som veks fram som ei nesten vel så sterk kvinne.

Trass i desse innvendingane, er det ei mektig og god historie som blir formidla. Eit femtitals statistar i spektakulære massetablå, gode songar, tidsriktige kostyme og utsøkt bruk av dei flotte omgjevnadane. Og ikkje minst eit tydeleg frampeik om at i ei verd med ufred, er det alltid forsoning som er løysinga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 14. juli 2025.)

TEATER

«Elsk meg i plenum»
Nye Hjorten Teater, hovudscena
Av: Lisa Tønne og Bones/Havdal/Løseth
Regi: Mads Bones
Scenografi og kostyme: Olve Løseth
Musikk: Kyrre Havdal
Lysdesign: Ingrid Skanke Høsøien
Orkester: Morten Berger Stai, Aksel Bakken, Tore Thorvaldsen Sandbakken og Kyrre Havdal
Med: Lisa Tønne

Dei beste komikarane er ofte dei såraste, og slik er det når Lisa Tønne lettar litt på sløret om eige liv.

Trass i at ho likar å provosere og ofte er særs tøff i trynet med ein humor som er både direkte og tidvis ganske dryg, er Lisa Tønne likevel blitt ein folkekjær standupartist. I heimbyen Trondheim har ho også vunne eit stort publikum gjennom tre elleville produksjonar av trioen som etter kvart starta Nye Hjorten Teater. Nå har dei same tre, Mads Bones, Olve Løseth og Kyrre Havdal, invitert Tønne til å lage sommarteater om seg sjølv, og laurdag var det premiere på «Elsk meg i plenum» på hovudscena på Nye Hjorten Teater.

Lisa Tønne er ikkje nokon A4-person. Tvert om. Gjennom ulike intervju har ho fortald litt om det mangslungne livet sitt, men i denne forrykande og dyktig framførte soloframsyninga får vi ein sjølvbiografi i ei blanding av det heilt såre og den rake motseiinga. Og gjennom ganske nådelaus personleg refleksjon kjem ho også fram til kvifor ho er blitt som ho er blitt.

Lisa Tønne blei født som Forozan Sadeghi Naser i Iran i 1977. Berre nokre dagar gamal blir ho plassert i ei korg og forlate utanfor ein barneheim i Teheran. Fem månader seinare blir ho adoptert og henta til Trondheim der ho veks opp på Nardo. Seksten år gamal flyttar ho heimanfrå, og etter nokre år på folkehøgskular og Bårdar akademiet debuterer ho som standupkomikar i 1999. Og resten er historie. Det vil seie, – det er ikkje heilt rett. I vaksen alder blir ho smitta av ein hest på eit vis ikkje nokon person er blitt før. Ho kolliderer med eit badekar(!). Og ein i utgangspunktet ufarleg operasjon for å fjerne ein svulst i hovudet, resulterer i at ho blir lam i halve andletet. Ikkje akkurat A-4, og nok stoff til fleire romanar.

I Olve Løseths enkle scenografi forma som ei bru som kan symbolisere kva Tønne har gått frå og til, og der eine sia er jenterommet på Nardo, fortel ho si eiga historie. Ho tar til i Teheran våren 1978, på ei tid då sjahens makt er på hell og prestestyret er i ferd med å ta over. Dit kjem ekteparet Eirik og Annelise Tønne frå Trondheim for å hente eit adoptivbarn. Lite visste dei at regimeskiftet i Iran førte til stopp i adopsjon til ikkje-muslimske familiar. Men dei to trøndarane nektar å gi seg så lett, og i ei både hysterisk morosam, men også sterk og rørande historie, fortel Tønne korleis dei, mot alle odds, til slutt fekk med seg vesle Forozan som det ikkje var så farleg med, for ho var sjukeleg, underernært og skulle likevel døy.

Med god regihjelp av Mads Bones nyttar Lisa Tønne standupkomikarens mange verktøy for å krydre historiene. Den neste bolken, er om liv og oppvekst i Trondheim. Og den fremmelege Lisa kan ikkje ha vore noko enkelt barn, korkje for foreldre, venner eller lærarar. For dei mange kreative, men ofte heilt outrerte påfunna hennar, går Emil i Lønneberget ein særs høg gang. Heile livet har ho ønska å provosere, og eg skal halde meg frå å øydeleggje opplevinga ved å avsløra nokre av påfunna. Men oppi alt dette, gir ho oss også innblikk i dagboka si, ungjentekjensler og trettenåringens lyriske åre med det som ikkje akkurat er barnerim. Etter kvart blir denne delen av framsyninga meir standup med refleksjonar om dette og hint, enn om livet til Tønne.

Men så kjem ho til avslutninga der ho set det heile i perspektiv. Det blir sårt, nådelaust og eit vondt vitnesbyrd om kor formative dei første månadane i livet er. På eit roleg og ettertenksamt vis, heilt annleis enn resten av framsyninga, fortel Tønne at det var først då ho fekk barn sjølv at ho forstod kor viktig hennar fem første månadar utan kroppskontakt med andre menneske har vore. Det er ein særs sterk finale der ho på eit vis konkluderer med at den tøffe Lisa er som ho er fordi ho mista fem viktige månadar med kjærleik. Det har ført til eit kontrært liv der ho kompenserer med å gjere seg vanskeleg å elske. Det er mogeleg det er vanskeleg å elske Lisa Tønne, men det er særs lett å like henne. Og spesielt når ho byr så på seg sjølv som i denne oppsetjinga. Trass i ei noko omstendeleg forteljing om likt og ulikt frå oppveksten der ho nok kunne ha vore litt meir kresen i val av anekdotar og sidesprang, har ho greidd å lage ei tett, intens og fartsfylt framsyning heilt utan kvileskjær. Godt innpakka i ei endelaus rekkje av ellevill humor, overraskande og ganske outrerte historier og stadige små provokasjonar er «Elsk meg i plenum» eit gripande vitnesbyrd om kjærleik, omsorg og det å bli elska, og der Lisa Tønne på overtydande vis syner oss den korte avstanden mellom lått og gråt, og at det bak god humor ofte ligg mykje sårheit.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 7. juli 2025.)