Amund Grimstad

TEATER

«En sporvogn til begjær»
Trøndelag Teater, hovudscena
Av: Tennessee Williams
Omsett av Torstein Bugge Høverstad
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Komponist/lyddesign: Eskild Johansen Næss
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Ingunn Beate Strige Øyen, Emma Caroline Deichmann, Trond-Ove Skrødal, Jo Saberniak, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Thomas Jensen Takyi

Ikkje så mykje dyrisk begjær, men i staden ein smertefull kamp for å overleve.

Då Tennessee Williams skreiv dramaet «En sporvogn til begjær» i 1947 handla det, i tillegg til det openberre begjæret, også om psykiatri, seksuelle overgrep, vald i nære relasjonar, homofili, og meir til. For åtti år sia var mykje av dette tabubelagd. Slik er det ikkje i same grad i dag, og kanskje er tematikken difor i ferd med å bli litt utdatert. Etter å ha sett Kjersti Haugens særs vellukka versjon på Trøndelag Teater, ser eg likevel at det med litt anna vinkling er mogeleg å gi ny aktualitet til dette dramaet som framleis blir rekna som noko av det fremste i amerikansk samtidsdramatikk.

Vi er i det franske kvarter i New Orleans i det kummerlege husværet til Stella og Stanley Kowalski. Så dukkar Stellas eldre syster, Blanche DuBois uventa opp med alt ho eig i ein koffert. Men når historia hennar blir avdekka lag for lag, syner det seg at ho har langt meir bagasje enn det som er i kofferten. Blanche er lærar, fallert overklasse og har sett foreldrearven over styr, men har framleis ei viss klassisk danning Trass i at ho både er noko alkoholisert, oppsagt som lærar på grunn av eit forhold til ein elev, og nok også har freista å livnære seg som prostituert, lever ho på ei livsløgn og held hardnakka på ein fasade det er lite att av. Ho foraktar dei enkle kåra hjå Stella og Stanley, og ikkje minst Stanleys manglande kultur og framfuse veremåte. Samstundes blir det eit begjær og langt meir enn berre ein flørt mellom dei to. Blanche blir etter kvart nådelaust avkledd, og fallet hennar er totalt.

I dei fleste oppsetjingar eg har sett, blir det lagt stor vekt på realisme og begjæret, eller den dyriske attråa. Kjersti Haugen har valt ei heilt anna tilnærming, og det er det som gjer denne framsyninga så vellukka. Her er det surrealisme, symbolikk med sjølve døden som bakspelar og eit neddempa og lite utagerande spel. I Katrin Bombes scenografi er vi ikkje i ein heim, men i eit landskap kor som helst, og med ein transparent bakvegg som gir plass til illustrerande skuggebilde. Kostyma er tidlause, med unnatak av Blanche som framstår nesten androgyn i klede som ei vellukka forretningskvinne meir enn ein sørstatsaristokrat. Og når skodespelarane rett som det er bryt med handlinga i absurde song- og danseinnslag, understrekar det også symbolikken meir enn realisme.

Stanley og Blanche er i manus truleg rundt 30 år gamle, og Stella litt yngre. Eg var difor overraska over castinga, for både Ingunn Beate Strige Øyen som Blanche og Trond-Ove Skrødal som Stanley er i siste halvpart av 50-åra. Korleis skulle den dampande attråa bli formidla av så vaksne aktørar? Men så synte det seg at det var heilt greitt. For der dramaet til vanleg blir vist med dyrisk begjær og open og realistisk vald, har Haugen dempa det heile. Rett nok er her både vald og valdtekt, men ikkje så ope og direkte. Og slik blir mykje av den meir utdaterte tematikken lagt litt til sides, medan det er Blanches fortvila og desperate kamp for å vinne over sin eigen smerte og for å overleve i desse ekstreme omstenda som blir det viktigaste. Og her lukkast Haugen til fulle.

Ingunn Beate Strige Øyen kler av Blanche lag for lag, varsamt og overtydande. Ho syner oss ei kvinne heilt på randa i ei umenneskeleg og eksistensiell krise. Noko er sjølvforskyldt, men etter kvart ser vi at Blanche også er produkt av omstenda. Øyen spelar lågmælt og innlevande, og formidlar livsløgnaren på eit smertefullt vis som gir både forståing og medkjensle, trass i den i utgangspunktet heilt outrerte personen Blanche er. Det er ikkje så mykje macho att i den Stanley som Trond-Ove Skrødal presenterer. I staden for den brutale bølla vi er vande med å sjå, gir han oss ein langt meir neddempa person, og eit heilt menneske. Han som kjenner at kulturen hans blir trakka på og forakta, og som difor ikkje blir den klisjeen han ofte blir framstilt som. Emma Caroline Deichmann som Stella står med ein fot i kvar leir, og på like lågmælt og subtilt vis får ho fram dei to sidene, den friviljuge motsette klassereisa og ikkje minst brubyggjaren. Og Jo Saberniak kompletterer bildet med ei finstemt tolking av den sympatiske og først litt naive Mitch som bringar eit snev av håp inn i livet til Blanche, før også han ser teikninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. april 2025.)

MUSIKKTEATER

«An-Magritt»
Turnéteatret i Trøndelag, Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag
Av: Johan Falkberget
Dramatisert av Edvard Normann Rønning
Musikk: Henning Sommerro
Regi: Ingrid Forthun
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Anne Spets
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Koreografi: Arne Fagerholt
Maskedesign: Maren Togstad
Lyddesign: Terje Watterud
Musikalsk leiar: Eva Holm Foosnæs
Orkestrering: Christian Aftreth Eriksen
Musikarar: Eva Holm Foosnæs, Anders Bast, Elin Torp Meland, , Sturla Hauge Nilsen, Morten Schrøder, Elisabeth Fossan, Steffen Granly, Jon Kristian Bye, Einar Kjensmo Fuglerud, Elvin Venæs, Lasse Leo Ehn
Med: Karianna Sommerro, Simen Bredesen, Tore B. Granås, Lavrans Haga, Lars Eggen, Torstein Fosmo, Are Hembre , Ståle Kvarme Tørring , Sigmund Kveli, Mathias Melsæter Rydjord, Evy Kasseth Røsten, Martine Hattestad Kveli , Oda Isabella Smit Ødegaard, Iris Mundal Tjørhom/Anna Eide

Ei noko melodramatisk oppsetjing som tek det att på spel, musikk og ikkje minst scenografi.

For tre år sia sette Turnéteatret i Trøndelag, i samarbeid med Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag, opp Johan Falkbergets «Bør Børson jr.». Det var eit enormt samarbeidsprosjekt få scener i Norge kan gjere dei etter, og blei ein kjempesuksess. Nå har dei same tre gått saman om å presentere meir av Falkberget, denne gongen musikalen «An-Magritt» frå første bandet av romansyklusen, «Nattens Brød». Historia blei filmatisert i 1969, og musikalversjonen er dramatisert av Edvard Normann Rønning med musikk av Henning Sommerro for Trøndelag Teater i 1988. Seinare er den oppført på Det Norske Teatret i 2007 og Trøndelag Teater i 2004.

Historia om oksekøyraren An-Magritt Olsdatter Kjempeplassen og vilkåra for gruvearbeidarane på Røros på 1600-talet har i årevis vore folkelesnad. An-Magritt, resultatet av ei valdtekt som førte til at mor hennar gjekk på fossen i staden for å ta straffa for å ha født ein lausunge, er inga heltinne, men likevel eit norsk fridomssymbol på line med Prillar-Guri og Kjerringa mot straumen. Ei rakrygga kvinne som på mange vis representerer den nye tida, og seinare tids arbeidarrørsle, men som også er fast i trua på kjærleiken. Og som samstundes blir utsett for sladder og avundsjuke. Falkberget målar gruvesamfunnet med brei pensel og det meste av dette er godt tatt vare på i denne oppsetjinga, som likevel ikkje lukkast heilt.

Det tar til både støyande og noko masete før historia blir etablert med ei scene frå malmvekta der An-Magritt (Karianna Sommerro) forstår at ho blir lurt. Men ettersom ho korkje kan tala eller å lese, er det vanskeleg å prove uretten. Det blir eit basketak, og ho blir redda av konstknikten Johannes (Simen Bredesen) som tar ho med til hytta si og pleier henne. Det oppstår søt musikk i tillegg til at han lærer henne tal og bokstavar. Den nyvunne kunnskapen nyttar An-Magritt når ho seinare dreg til Trondheim for å klage på nedsette vederlag for malmkøyrarane. Men opphaldet hjå Johannes gir også grobotn for seinare vondsinna sladder om utukt og barnedrap.

I Ingrid Forthuns regi blir framsyninga noko pompøs, og ein del tablå blir spela i vel store ord. Det er synd, for her er så mange fasettar og gode historier som står støtt på eigne bein utan å bli framstilt så melodramatisk. Og i scena der An-Magritt urettvist er fengsla og møter den snart foreldrelause jenta, Eva, gir Forthun oss eit nært portrett som vi gjerne kunne ha hatt fleire av.

Karianna Sommerro har dei siste åra tatt steget frå ein habil musikalartist til også å vere ein god karakterskodespelar. Ho er fysisk lita og vever, og i rolla som An-Magritt understrekar det kor sårbar denne sterke kvinna eigentleg er. Med framifrå song og inderleg spel fyller ho rolla godt, og syner også tydeleg at det ikkje berre er kjærleik og det rettskafne som er drivkrafta hennar, men også mindre aktverdige motiv som hat og hemn. Simen Bredesen er operasongar, og sjølv om hans Johannes først og fremst blir formidla med stemmeprakt, får han også godt fram personen bak. Og så er det Tore B. Granås som nok ein gong viser overtydande spel, denne gongen i rollene som bestefar til An-Magritt og som kølfogd og ein slags forteljar.

Koring og songprestasjonar er framifrå, og det er leit at det store og særs kompetente orkesteret ikkje får plass på scena så vi får sjå dei. At lydkøyringa på premieren var tidvis støyande, får vi vone vil gå seg til.

Men det som først og fremst gjer denne produksjonen til ei oppleving, er Gjermund Andresens scenografi. Den er ei oppleving i seg sjølv, gir fantastiske djupneperspektiv, og i samarbeid med Simen Høy Aasheims utsøkte lysdesign blir det skapt rom for eit utal scener utan forstyrrande sceneskift. Eg trur knapt eg har sett ein vakrare og meir velfungerande scenografi. Den er så omfattande at den kunne ha stått på kva hovudscene som helst, men så er den laga for turné!

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. april 2025.)