Amund Grimstad

TEATER

«Det e bærre fornavnet»
Rabarbrateateret, Bakklandet, Trondheim
Av: Alexandre de la Patellière og Matthieu Delaporte
Omsett av Charles-Edmond Françios og Bendik Sjømæling Nordgaard
Regi: Susann Edvardsen Françios
Komponist: Kriss Stemland
Scenografi: Marie Löwendahl
Kostyme: Jenny Hilmo Teig
Maskedesign: Leo Thörn
Kapellmeister: Ragnhild Risnes
Med: Erik Jimenez Hauge, Hilde Knedal Andersen, Kathrine Strugstad, Kenneth Engen og Lars Magnus Krogh Utne

Ein komedie som manglar litt på tempo og timing, og som i tillegg blir i overkant fransk.

I godt over ti år har Rabarbrateateret spela sommarteater i Rabarbraparken på Bakklandet i Trondheim. Med Shakespeares komediar omsett til Sparbu-mål har dei gitt oss elleville folkekomediar. Like vellukka har det ikkje vore når dei har freista å skrive noko sjølve, og fjorårets oppsetjing av «Romeo og Juliet» kom heller ikkje heilt i hamn.

Nå er dei attende til komedien, og har sett opp den langt meir moderne «Det e bærre fornavnet» (Le Prénom) frå 2010 av dei franske forfattarane Alexandre de la Patellière og Matthieu Delaporte. Frå tidlegare oppsetjingar med ei mengd skodespelarar, er dei nå over i eit tett kammerspel med berre fem aktørar. Samstundes er det eit generasjonsskifte både når det gjeld regi og skodespelarar, og det ber nok oppsetjinga litt preg av.

Vi er i ein liberal og spissborgarleg heim i Paris hjå ekteparet Pierre (Erik Jimenez Hauge) og Elisabeth (Hilde Knedal Andersen) som ventar middagsbesøk. Han er professor i litteratur, og ho fransklærar. Så kjem barndomsvenen og førstetrombonisten Claude (Lars Magnus Krogh Utne). Neste gjest er Vincent (Kenneth Engen), bror av Elisabeth og suksessrik eigedomsmeklar. Mot slutten av første akt kjem også den gravide og notorisk seine kjærasten hans, Anna (Kathrine Strugstad).

Medan dei ventar på Anna, er dei tre andre nyfikne på kva den komande sonen til Vincent og Anna skal heite. Når Vincent avslører at namnet blir Adolphe, etter ein romanfigur, blir det ikkje nådig mottatt. Det går ikkje an å kalle opp nokon etter Hitler! Stemninga blir amper, men namnedebatten viser seg å vere berre fornamnet på det vi etter kvart får servert. For i dette miljøet er samtalen korkje konstruktiv dialog eller sosialt tomprat, men ein intellektuell duell med ord der målsetjinga er å utfordre kvarandre, gjerne med perfid undertekst.

Første akt blir ein noko omstendeleg intro, før Kathrine Strugstad gjer ein forrykande entré som Anna, men då blir det brått pause. I andre akt fell rollene litt meir på plass, og bak den overflatiske ordleiken blir det heile både mørkare og meir vondsinna. Den eine avsløringa følgjer den andre og ein lurer på kor dette skal ende.

Komedien var ein kjempesuksess i Frankrike, og blei raskt filmatisert. Filmen er vist i Norge, men dette er truleg norgespremiere som teater. Det har nok si årsak, for denne komedien er både litt utdatert med tanke på kjønnsroller, og dessutan i overkant fransk. Det er litterære og filosofiske referansar i aust og vest til fransk historie, åndsliv og vinsortar, og sjølv om programmet har ei rikhaldig ordliste og namneforklåring, blir det i meste laget og vanskeleg å henge med i.

Spelet til dei fem tar seg merkbart opp i løpet av andre akt, og aktørane kjem i langt større grad under huda på rollene sine. Men i regi og framføring saknar eg likevel mykje på tempo og timing for at ein slik komedie skal sitje. Trass desse innvendingane byr oppsetjinga på mykje fin og underfundig humor, og det regissør Susann Edvardsen Françios ikkje har fått til med fart og presisjon, tar ho dels att med små artige detaljar. Og det kreative samspelet med orkesteret, som mellom anna fint får fram den sjette personen som ikkje er der, er imponerande bra løyst.

Teksten er omsett til norsk av Charles-Edmond Françios og deretter til trøndersk av Bendik Sjømæling Nordgaard. Mykje kan gå tapt på dette viset, men dei har fått til eit overraskande naturleg og munnleg språk. Men om denne komedien skulle ha noka framtid i Norge, held det nok ikkje med omsetjing. Då bør han diktast om med norske referansar, og kanskje kunne dei kalle guten Vidkun?

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 30. juli 2024.)

TEATER

«STREIK!»
Spel i Folldal, Plana ved Folldal Gruver
Idé, manus og musikk: Ragnhild Moan og Synnøve Brøndbo Plassen
Regi og manus: Sandra Bringsjord Pape
Scenografi: Siri Lien
Kostyme: Helle Lie Jakobsen
Hår og sminke: Thea Skomakerstuen
Orkester: Ester Thunander, Erlend Tredal, Astrid Garmo og Vegard Staum
Med: Erlend Rødal Vikhagen, Christoffer Masters, Signe Krohn Gjessing, Mats Gukild, Håvard Moe og 35 lokale statistar

Ein av dei lengste og mest omfattande arbeidskonfliktane i norsk historie har endeleg fått sitt spel, og urpremieren fredag ga oss viktig historie i ei velspela innpakking.

Folldal er ein liten fjellkommune ved Rondane og Dovrefjell. Bygda ligg høgt, og vekstvilkåra er karrige. Men i 1748 starta det opp med gruvedrift som under ulike eigarar heldt fram til 1993. Etter ein konkurs i 1878 og stillstand nokre år, blei drifta tatt opp att i 1903 med engelske eigarar, og med den berre 25 år gamle ingeniøren Worm H. Lund som direktør. Han moderniserte og investerte og var ein dyktig gründer, men også ein hard negl når det kom til fagorganisering. Etter ein mislukka eitt-års streik på tidleg 1920-tal, murra det hjå arbeidarane som var organiserte i Norsk Arbeidsmandsforbund. Men Lund nekta å melde verksemda inn i Bergverkernes Landssammenslutning, og då blei det ikkje tariffavtale. Arbeidarane i Folldal tente mindre enn gruvearbeidarar andre stader i landet, og våren 1929 blei det streik.

Streiken varte i heile 22 månader. Verket var ein «company town» der gruva eigde alt frå husvære til skular. Dei streikande blei kasta ut av husa sine, og ungane fekk ikkje gå på skule. Samstundes blei det hyra inn streikebrytarar, «pjalt», frå Toten, og dei flytta inn i husværa («brakkene») på Verket. Å bli kasta ut og bu på gata er ikkje leveleg når du bur 800 meter over havet, men småbøndene i Folldal tok inn dei streikande og delte det vesle dei hadde. Under streiken var det sjølvsagt mange harde konfrontasjonar med «pjalten» og verksleiinga. Det heile enda med at streikebrytarane gjorde «avbikt», og betalte ei bot til fagforeininga. Eigarane i England var meir opptekne av botnlina enn av prinsipprytteri, så Worm Lund fekk sparken. Våren 1931 var streiken over. Løna blei ikkje betre. Men streiken har vore skilsetjande når det gjeld kamp mot streikebrytarar, og for organisasjons- og streikerett, også nasjonalt.

Eg må ile til og fortelje at eg vaks opp og hadde ungdomsåra mine i Folldal, eit samfunn framleis prega av store klasseskilnadar. Arbeidarane budde i brakkene på eine sida av bekken, og funksjonærane i einebustadar på hi sida. Då eg sommarjobba på Verket på 60-talet, arbeidde eg saman med mange eldre arbeidarar som hadde vore med på streiken. Trass i at eg budde på «feil» side av bekken, var dei rause og fortalte levande og innsiktsfullt om konflikten. Det har gjort at historia har følgt meg, og at eg i mange år har meint at Folldalsstreiken var overmoden for dramatisering.

Nå har to unge folldølar, Ragnhild Moan og Synnøve Brøndbo Plassen, tatt tak i historia, og fredag var det urpremiere på «STREIK!» på Plana på Verket. Moan og Plassen er velmeritterte innan song, musikk og låtskriving, men har mindre røynsle med teater. Men saman med regissør Sandra Bringsjord Pape, har dei skrive eit overraskande godt manus, tru mot historia, men med litt fri fantasi og komiske brot, samt mange elegante metagrep. Og musikken, i ein tradisjon frå arbeidarsongar til folkemusikk og stev, er på høgde med det beste som er av musikkspel i dette landet, solid framført av eit lite firepersonars orkester.

Worm Lund (Erlend Rødal Vikhagen) og fagforeiningsleiaren Ole Beck (Arne Olav Vårtun) er historiske personar, men dei fleste andre er oppdikta. Eit godt grep er å la Einar Kvennom (Christoffer Masters), den radikale nestleiaren i foreininga, vere frå Toten, og at hans yngre bror, Johan (Håvard Moe) er blant streikebrytarane. Liv (Signe Krohn Gjessing), kona til Einar, får fram korleis det var på heimebane der det var barn og korkje husly eller mat. Slik greier dei å presentere både dei store linene og dei meir personlege konfliktane. Arbeidarkvinnene har også fått ein viktig plass som langt meir enn umælande heimeverande.

Framsyninga blir spela på to nivå, eit øvre der direktøren og den vel kreative assistenten hans, Edvard Skinstad (Mats Gukild), regjerer i mondene omgivnadar, og i grov kontrast til dei spartanske forholda blant arbeidarane nede på Plana. Dei fem profesjonelle gjer alle solide tolkingar, og særleg er samspelet mellom Masters og Gjessing som ekteparet Kvennom overtydande. Mange av statistane har fått ganske berande roller og handterer dei overraskande bra, spesielt i dei mange songinnslaga der nokre av dei verkeleg briljerer.

Sandra Bringsjord Papes regi målar ut eit breitt sosialt drama med konfliktar på både mikro- og makroplan. Personinstruksjonen hennar er god, men ikkje alle skifta går like saumlaust. Det blir spela i dagsljos og med store avstandar, og det gjer det stundom vanskeleg å fatte kven som snakkar. Litt innstramming her og der kunne nok også vore på sin plass, men slikt går seg til. Folldal har nå fått eit lokalt forankra spel bygda kan vere stolt av, samstundes som viktig norsk klassekamphistorie blir tatt vare på.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 29. juli 2024.)

TEATER

«Atlanterhavsspelet»
Teaterdrift Møre, Ergan kystfort, Bud
Av: Jørn Skar
Regi: Eldar Skar
Kostyme: Karin Røstad Sunde og Liv Betten
Koreografi: Thea Bay
Koransvarleg: Marit-Ellen Lund Salthammer
Med: Svein Roger Karlsen, Lars Melsæter Ryjord, Line Brå Johansen, Per Egil Aske, m. fl.

Havet gir og havet tar er mantraet langs kysten, men når vêret er som verst, kan det bli kraftig ubalanse.

Hustadvika, eit snautt 20 km langt havstykke utafor Romsdalshalvøya, er eitt av landets farlegaste og mest lunefulle kystområde. Her er inga innaskjers skipslei, og storhavet står rett på. Skipsforlisa har vore tallause opp gjennom åra, sist med nestenforliset til Viking Sky i 2019. Mange familiar i området har hatt fleire av sine i ein våt grav enn på kyrkjegarden. Men i havet er det fisk, og balansegangen mellom næring og risiko har i hundrevis av år vore del av kvardagen for folket i regionen. Så då Jørn Skar for nokre år sia sette seg føre å skrive eit spel om livet på Bud, ytst ut mot storhavet, hadde han eit vell av historier å ause av. Han har konsentrert seg om nokre hendingar i 1843 og 1848, men lånt frå både myter og sanne historier lengre attende i tid. I regi av produksjonsselskapet Teaterdrift Møre var det urpremiere på «Atlanterhavsspelet» i 2018. Så kom pandemien, men sia 2021 har det vore årvisse oppsetjingar.

Ergan kystfort, på Bud ytst mot havet, er eit tysk festningsverk med full oversikt over skipsleia. Det er blitt restaurert og er i dag museum. Oppe på den høgste kollen, med ein grasbakke, ein tysk bunker og utsikta til havet som naturleg scenografi, er det sett opp eit naust og ei lita losstove. Meir skal ikkje til for å skape den fysiske ramma for djupt lagnadsfulle og eksistensielle historier. At vi på premierekvelden i år hadde sol, tjue gradar og nærast blikstille vêr, og lite som minte om førjulsstorm, trur eg publikum tok på strak arm. Teater er illusjon, og handling og spel gjorde at det likevel var lett å leve seg inn i dei dramatiske hendingane.

Spelet tar oss til den vesle familien til Svein Los (Lars Melsæter Ryjord) på førjulsvinteren 1843. Saman med kona Ingrid og dei to borna, Einar og Marie (Line Brå Johansen), strever han som alle andre for å få endane til å møtast. Ingrid og Einar dreg på julehandel til Kristiansund, men det bles opp, og saman med mange andre døyr Ingrid. Sonen overlever, men er så traumatisert at han sluttar å snakke. I dette vesle samfunnet møter vi også andre, ikkje minst presten (Per Egil Aske) som sjølv har mista ein son på havet, Iver, ein forfylla los som får skulda for at Ingrid omkom, Wilhelm, plassens handelsmann som nokså fåfengd gjer sine hoser grøne for Marie, og mange andre. Med brei pensel målar Jørn Skar ut eit stort menasjeri, og gjennom den mest fargerike av dei alle, greier han å få både varme og humor inn i den elles ganske svarte historia. Maries bestefar, Gammel-Aslak (Svein Roger Karlsen) er myteberaren, dikta opp rundt gamle segner. Det er mykje overtru knytt til slike samfunn der ein alltid lever med døden som næraste nabo, og Gammel-Aslak bringer magien inn i forteljinga på eit forløysande vis. Han fortel om «Krakjen», eit monster på line med Draugen og andre mytologiske vesen. Som ein kaptein Ahab som mista ein fot då Moby Dick beit han av, er Aslak utan eine støvelen etter eit møte med Krakjen for «fleire hundre år sia». Og som Ahab, skal han ta hemn, men gjer det langt meir sjarmerande. Og fangstmetoden får dei minste ungane i publikum til å juble, utan at eg skal røpe meir.

Jørn Skar let oss følgje dette litle kystsamfunnet frå 1843 til 1848, og stort sett gjennom vonde og skrinne år der havet tar langt meir enn det gir. Det gir rom for mykje eksistensiell og religiøs grubling, særleg hjå presten. Havet blir ein fiende, og hatet blir fort også retta mot andre i samfunnet. Sjølv om det både endar med ei forsoning og med mykje humor i jakta på Krakjen, ligg det noko dystert og uforløyst over det heile.

Eldar Skar har regi på årets framsyning. Han har også komponert ny musikk og ført inn eit lite gresk kor til å kommentere og sy dei mange tablåa saman. Det er eit godt grep han med fordel kunne ha nytta i endå større grad. Trass uvanleg stutt prøveperiode og mange lokale og særs unge statistar, er personinstruksjonen god og spelet truverdig og overtydande både frå profesjonelle og amatørar. Men det er noko uforløyst i tekstgrunnlag og regi. Framsyninga er eit breitt sosialt drama med mange forteljingar. Det er Maries lengt etter den verkelege kjærleiken, farens hat etter tapet av kona og ønske om betre kår, prestens grubling og Gammel-Aslaks jakt på Krakjen. I for liten grad greier ein å sy desse historiene saman. Det blir fragmentarisk med for mange tablå. Djupare boring i dei ulike lagnadane og litt meir dramaturgisk tilarbeiding ville ha løfta framsyninga mange hakk. For med den autentiske settinga og det gode historiegrunnlaget i botn har «Atlanterhavsspelet» eit potensial som førebels diverre er litt uforløyst.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 8. juli 2024.)