Amund Grimstad

MUSIKKTEATER

«Lady Arbuthnott – frua på Elverhøy»
JazzåTeatret Produksjon AS, Sunndal kulturhus
Libretto: Stig Nilsson
Komponist: Lars Ramsøy-Halle
Regi: Pål Øverland
Musikalsk leiar: Trond Hustad
Scenografi: John Kristian Alsaker
Koreografi: Yngve Horn og Anett Hjelkrem
Kostyme: Mette Welle Jacobsen
Lyddesign: Erik Valderhaug
Orkester: Trond Hustad, Maren Lovise Nygård, Lars Brygelson, Marit Johannsen, Peter Wergeni, Emil Emilson Holmesland, Arild Hillestad og Jo Inge Nes
Med: Yngvild Støen Grotmol, Jon Lockert Rohde, Karianna Sommerro, Erik Wenberg Jacobsen, Anderz Eide, Nils Arne Halle Erstad, Marit Synnøve Berg mfl..

Teaterframsyninga om den styrtrike Lady Arbuthnott og hennar liv i Sunndalen har alt eit godt musikkteater skal ha.

I år er det 25-årsjubileum for JazzåTeatrets årvisse oppsetjing av «Lady Arbuthnott – frua på Elverhøy». Eg melde framsyninga i 2002, og skreiv at produksjonen kunne forsvare ein plass på kva institusjonsteater som helst. Den påstanden står seg godt, for dette er musikkteater på høgt nivå.

Historia om Barbara Arbuthnott (1822-1904) er like sann som ho er spektakulær. I 1866 kjem ei steinrik britisk adelsdame, språkmektig og kunnskapsrik, til Sunndalen på Nordmøre. Etter å ha blitt enke to gongar, er ho nå på bryllaupsreise med den nye ektemannen William Arbuthnott og sonen James frå første ekteskap. Dei likar seg i Sunndalen og kjem attende to år på rad. Hausten 1868 blir sonen sjuk og dør på veg til Christiania. Det har lenge vore eit vanskeleg forhold mellom mor, son og ektemann og Barbara skuldar William for å vere årsaka til sonens død. Mot ein klekkeleg sum får ho innvilga skilsmål. Sonen blir gravlagd i Sunndal, og Barbara buset seg på bruket Elverhøy. Ho blir ein mesen i bygda, skriv eit par lærebøker, omset Jonas Lie til engelsk og fører eit ekstravagant selskapsliv. Men ho er også ein «man-eater» og ganske kynisk i jakta på yngre menn. Først lever ho saman med gardsstyraren Oluf Endresen. Når han dør, tilset ho Lars Hoås som ny styrar. Kjærasten hans, Karen Lønseth, blir kammerjomfru. At dei to er par, er ikkje til hinder for at Barbara legg sin elsk på Lars og kjøper ein grevetittel til han. Når Karen blir gravid, tek Barbara henne med på ei lang Europa-reise, og barnet blir sett bort i løynd utan at Lars får vite noko.

Men alt har ein ende. Eit øydselt liv kombinert med at den skotske banken hennar går konkurs, fører til tvangsauksjon, og dei siste ti åra lever ho i ussel fattigdom saman med Lars og Karen. Men bygdefolket gløymer ikkje og hjelper til med både husvære og mat. I 1904 dør Barbara Arbuthnott, og så kan endeleg Lars og Karen gifte seg.

Med stor lojalitet til historia har Stig Nilsson (libretto) og Lars Ramsøy-Halle (musikk) skrive musikkteateret «Lady Arbuthnott – Frua på Elverhøy». Ettersom om lag alt blir sunge, er det nærast som ein opera å rekne. I Pål Øverlands stramme og oppfinnsame regi, med profesjonelle i berande roller og rundt seksti lokale amatørar, er det blitt ei imponerande framsyning. På ei relativt lita kulturhusscene har John Kristian Alsaker laga ein velfungerande scenografi som saumlaust kan veksle mellom dei ulike tablåa, og med rom for fleire overraskingar. Trass i avgrensa plass, får vi det eine masseopptrinnet meir spektakulært og presist enn det andre der det mellom anna er ballett med både årer, plankar og tallerkenar. Dans, kor og songprestasjonar er utmerka, og i grava sit eit ni-personars orkester under kyndig leiing av Trond Hustad. Med ei fin blanding av messing og strengar får dei fram alt frå det overdådige til det mollstemde.

Torkild, ein slags sjåar eller sjaman som stadig kommenterer og spår, er eit godt forteljargrep. Tenoren Erik Wenberg Jacobsen gjer maksimalt ut av rolla, og hans sterke finalenummer sit framleis i øyregangen. Nils Arne Halle Erstad overraskar i den solide tolkinga av sonen James, og scena der han dør i armane til mor si, er av dei sterkaste i framsyninga. Jon Lockert Rohde syner oss klassereisa til Lars Hoås frå lærar til «greve», og får godt fram rivingane mellom kjærleiken til Karen og lojaliteten til husfrua. Karianna Sommerro som Karen har dei same lojalitetsproblema, og den såre tolkinga av at ho må setje bort barnet deira, er blant oppsetjingas mange høgdepunkt. I rundt ti år har Yngvild Støen Grotmol spela Barbara Arbuthnott. Ho er myndig, tydeleg, aristokrat til fingerspissane og tidvis kynisk, men også velgjerande og raus. Ho er redd for kjærleiken, men likevel amorøs så det held. Alle desse kontrastane formidlar Støen Grotmol overtydande og særs truverdig samstundes som ho også glitrar i songnumra. Som når ho i finalen syng klokkeklårt og reint med eit volum som er nærast kviskrande.

«Lady Arbuthnott – Frua på Elverhøy» vekslar mellom det elleville og det såre. Det blir spela i høgt tempo med imponerande synkrone skift, og dramaturgien byr på stadige overraskingar og høgdepunkt. Og den som trur at Barbaras fall skulle gjere andre akt til ein nedtur, må tenke om att. Frå start til slutt går denne framsyninga berre ein veg, og det er opp.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. juni 2022.)

KOMMENTAR

Hedda-prisen er i ferd med å bli større enn forsvarleg, og kan risikere å miste legitimitet.

Heilt sia 1998 har norsk teater feira seg sjølv ved å dele ut Hedda-pris for framifrå prestasjonar i norsk scenekunst. Prisen blir delt ut i Oslo og har fått namn etter Henrik Ibsens «Hedda Gabler». Ein fagjury på sju har årleg vurdert til saman rundt 150 produksjonar over heile landet før dei i god tid før prisutdelinga, offentleggjer tre nominerte i kvar kategori. Prisen fekk raskt status som noko av det gjævaste ein scenekunstnar kunne få, spesielt fordi nesten alle landets framsyningar blei vurdert av ein breitt samansett jury.

I 2017 blei det også laga festival veka før prisutdelinga. Heile 34 scenekunstinstitusjonar har gått saman om det som kallast Hedda-dagane der rundt 40 teater frå heile landet, med eit utal gjestespel, viser både scenekunstnarar, hovudstadens innbyggjarar og tilreisande eit solid tverrsnitt av breidda i norsk teater. I tillegg blir det arrangert ei rekkje faglege arrangement. Det er mange teaterfestivalar rundt om i landet, men på få år har Hedda-dagane vakse seg til å bli den mest vesentlege møteplassen for dei som er interessert i teater i Norge.

Trass i pandemien blei det faktisk spela mykje teater dei siste to åra. Men det har ikkje vore prisutdeling sia 2020, så i år var det heile 270 produksjonar som blei vurderte av ein utvida jury på ni. Frå fem priskategoriar i 1998, var det nå heile tretten. Og på grunn av at prisen omfatta to produksjonsår, var det fem nominerte i kvar kategori. I tillegg blei det delt ut tre spesialprisar der ingen var nominerte på førehand. Nytt av året var pris for beste danseframsyning og beste musikkteater.

Etter å ha vore med på heile festivalen, sett seksten produksjonar, deltatt på fleire fagseminar, før- og ettersnakk og ikkje minst møtt bransjefolk frå heile landet, sit eg att med ein god del refleksjonar. Frå å vere utdeling av ein særs prestisjefylt pris, fekk vi i 2017 også nokre bransjedagar. På rekordtid (fire festivalar på fem år) er mitt inntrykk at Hedda-dagane har vakse seg til å bli meir vesentleg enn sjølve prisen og utdelinga.

Festivalen er så avgjort kome for å bli, men eg trur dei ansvarlege bak både festival og pris kan ha godt av å tenkje seg om dersom Hedda-prisen ikkje skal miste legitimitet. Eitt er at sjølve prisutdelinga er ein ganske langdryg nedtur etter at vi har fått presentert så mykje framifrå teater tidlegare i veka. Når ein skal dele ut seksten prisar der alle vinnarane også skal halde takketalar, og det i tillegg er 65 nominerte som skal få namna sine opplesne, blir det vanskeleg å gjere utdelinga til noko meir enn ei stor vareoppteljing. Ho er sjølvsagt spennande for dei det gjeld, men trass i nokre få kunstnarlege innslag, ikkje spesielt interessant, og heller ikkje særleg god underhaldning.

Men viktigare enn sjølve prisutdelinga, er alle kategoriane og alle produksjonane som skal vurderast. Korleis kan ein sikre at dette blir rettferdig og fagleg forsvarleg. Eg sat sjølv i Hedda-juryen for nokre år sia. Vi var då ein jury på sju som årleg vurderte drygt 150 produksjonar over heile landet. Gjennomsnittet i juryen låg på å sjå 50 til 60 framsyningar i året, men vi var nokre som var oppe i både 75 og 90. Arbeidet er kjempespennande, og det er noko av det mest givande eg har vore med på, så trass i masse arbeid og berre symbolsk honorering, ville eg ikkje ha vore dei tre åra forutan. Men det er umenneskeleg at folk som alle har full jobb med anna arbeid, og nokre av dei i tillegg er småbarnsforeldre, skal nytte så mykje tid, ikkje minst til reiser. Når Hedda-komiteen i år har utvida med to nye kategoriar (dans og musikkteater), nærmar det seg for lengst tolegrensa. Juryen er rett nok utvida, men særleg dansekategorien fører til langt fleire produksjonar å vurdere. Som tidlegare jurymedlem veit eg at det rett som det er vil vere framsyningar som går under radaren, og slik har det diverre alltid vore. Men med den store utvidinga som nå har skjedd, meiner eg sjølv at det ikkje lenger står i menneskeleg makt å sjå nok, og å yte alle produksjonar rettvise.

Dersom fleire framsyningar blir oversett, vil skepsisen til prisen auke, og han kan fort miste legitimitet. Det har ikkje skjedd ennå, og eg har ikkje noko svar på utfordringa, men eg trur Hedda-komiteen snarast bør ta diskusjonen om Hedda-prisen er blitt for omfattande.

(Kommentaren stod i Klassekampen onsdag den 22. juni 2022.)

TEATER

«Skjønnheten og udyret»
Teaterlaget i BUL, Nidaros. Munkholmen
Av: Ingrid Elisabet Kummeneje, fritt etter Jeanne-Marie Le Prince de Beaumont
Regi: Ingrid Elisabet Kummeneje
Komponist: Øyvind Jo Heimdal Eik og Sunniva Hovde
Musikalsk leiar: Øyvind Jo Heimdal Eik
Kostyme: Vigdis Skauvik Rian
Lyddesign: Andreas Helland
Lysdesign: Benjamin Aalmo
Med: Erle Kulset Merakerås, Håkon Salberg m.fl.

Etter litt problem i starten var dette ei framsyning til verkeleg å kose seg med.

Endeleg! Etter to år med pandemi, og tre år sia siste gong, er det endeleg duka for det mest varmande innslaget av alt i den kalde trøndersommaren. Teaterlaget i BUL Nidaros er tilbake i tårnet på Munkholmen for å gle og underhalde store og små fram mot jonsokleite. Det er snart førti år sidan dei tok til med desse årvisse oppsetjingane, og det i eit rom som er alt anna enn eigna for teater. Likevel blir eg like overraska kvart år, og jamvel om kvalitet og nivå sjølvsagt er varierande, har eg hatt mange opplevingar som framleis sit friskt i minnet.

I dei fleste produksjonane BUL har sett opp på Munkholmen, er kjernen i ensemblet ungdom i tenåra, med ein del særs sjarmerande yngre innslag heilt ned mot førskolealder, samt nokre meir røynde vaksne som dei kan stø seg på. Og sjølv om ungdomane er unge, har dei fleste av dei vore med i fleire oppsetjingar før. I år var det ganske annleis. For det første var det berre ein vaksen med. Og med tre års tørke, -tre år er uendeleg lenge for ein ungdom, – var det langt færre som hadde særleg røynsle frå scena. Og jamvel om framsyninga sleit litt med å finne seg sjølv i starten, er det godt å kunne melde at denne produksjonen ikkje stod noko attende for dei tidlegare, kanskje snarare tvert om.

I 2010 sette teaterlaget opp «Skjønnheten og udyret» som musikal. For dei fleste er dette ein Disney-klassikar, men historia er opphaveleg skriven av Jeanne-Marie Le Prince de Beaumont for meir enn 250 år sia. Og ettersom ikkje noko er heilt originalt, var den teksten også basert på ei endå eldre historie. Nå har Ingrid Elisabet Kummeneje latt Disney vere Disney, dikta ganske fritt etter den opphavelege historia, og samstundes lent seg litt på Marita Rødsets tekst frå 2010. I tillegg har ho leika seg med det språklege og lagt inn mykje ekstra humor. Stykket er ei forteljing om hybris, menneskeleg dårskap, om å sjå det vakre bak fasaden, og ein god moral om at alle kan bli gode gitt dei rette situasjonane. Historia har tett slektskap med mange av folkeeventyra, for her er både ein prins (Håkon Salberg) og ei fattigjente, eller Askepott om du vil (Erle Kulset Merakerås). Han er ein hedonist, er sjølvopptatt og full av overmot, og det betalar seg, for han får ei forbanning kasta på seg og blir eit udyr som berre kan bli normal att om han forelskar seg. Og det må vere gjensidig og innan neste måneformørking. Vår Askepott heiter Belle, er ein lesehest, snill, arbeidsam og nesten sjølvutslettande når ho hjelper den sjuke faren. Systrene hennar er sjølvsagt rake motsetninga. Eg treng ikkje røpe særleg mykje meir før dei flest forstår korleis det går.

Teaterlaget i BUL har amatørar i alle ledd, og denne gongen starta det ganske kleint. Sjølv om alle hadde mygg, var lyden elendig, og spelet var både nølande og litt famlande. Eg tok meg sjølv i å tenkje på korleis eg på eit pent vis skulle få formidla at desse entusiastane for ein gongs skuld ikkje fekk det til. Berre for å oppleve at innkøyringsproblema forsvann, aktørane blei tryggare. For då «skjønnheten» Belle kom på scena, og ensemblet presenterte ein synkron, velkoreografert og sjarmerande song om Marcel som hadde det meste på stell, og det i tillegg synte seg at her var det fullt av gode songarar, ja då var denne meldaren fortapt. For frå det opptrinnet og ut, var det stort sett berre å lene seg attende og kose seg med det eine innslaget meir sjarmerande enn det neste.

I tillegg til godt ensemblespel og mange fine masseopptrinn, er det tre element ved denne produksjonen som kvar for seg er spesielt imponerande, og som saman er avgjerande for at framsyninga.etter kvart blir så vellukka.

Det første og mest openberre, er kostyma. Her har kostymedesignar Vigdis Skauvik Rian gått amok og fått den store kostymegruppa til å gjere underverk. Det er sjeldan ein ser amatørteater på dette nivået med så ambisiøse, tidsriktige og flotte kostyme. Dei var ei visuell oppleving i seg sjølv.

Øyvind Jo Heimdal Eik har laga mykje musikk tidlegare, både for BUL og for Rabarbrateateret. Og det har vore gode og solide saker. Men i denne produksjonen overgår han seg sjølv. Så mange melodiøse, lett songlege, og ikkje minst vakre songar. Og i tillegg fine tekstar som etter det eg forstår, er laga av Heimdal Eik og Kummeneje i fellesskap.

Og endeleg er det Belle som er så inderleg og naturleg framført av Erle Kulset Merakerås. Ho har ein neddempa spelestil der ho med mimikk og enkle rørsler får fram fine små nyansar. Og ho har eit scenisk nærvær ein sjeldan ser hjå så unge amatørar. Når ho i tillegg også hadde ein formidabel stemmeprakt, er det lite meir å melde. Då ho åleine song ein song om rosa ho fekk av far sin, var det så inderleg at eg fekk klump i halsen.

Men sjølv om kostyme, musikk og hovudrolla var imponerande, er BUL-framsyningane først og fremst lagarbeid og ensemblespel. Det var gjennomført bra også denne gongen. Og sjølv gler eg meg over alle gullkorna blant statistane. Mange veletablerte skodespelarar i dette landet har gjort sine første sceniske forsøk i BUL, og eg plar ofte la auga leite etter dei yngste for å sjå talentar som er så glade for å stå på scena at dei går heilt opp i rollene. Kanskje er dei meir sjarmerande enn dyktige, men som oftast utstrålar dei eitt eller anna som kan bli noko langt meir. Denne gongen kosa eg meg med å følgje unggutane Karl M. Listau og Sverre Haugland som båe gjorde ganske anonyme roller om til små svisker.

Om du finn Trondheimssommaren kald og våt, så er den beste måten å få i seg varmen att å dra ut til Munkholmen for å sjå og nyte denne sjarmerande vesle framsyninga.