Amund Grimstad

TEATER

«Bjertnæs, Lygre»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Arne Lygre
Skulptur/installasjon: Sverre Bjertnæs
Regi og scenografi: Ole Johan Skjelbred
Kostyme: Ane Aasheim
Lysdesign: Eivind Myren
Lyddesign: Anders Schille
Med: Ingrid Bergstrøm, Andreas Tønnesland, Anna Ladegaard og Carl Martin Eggesbø

«Bjertnæs, Lygre» er eit døme på kor spennande møte mellom ulike kunstformer kan vere.

Ein dramatikars inspirasjon kan vere så mangt, og som oftast berre ei sak mellom han og teksten, eller i beste fall ein fotnote i programmet. Men nokre gongar er forhistoria heilt avgjerande for resultatet. Slik er det så avgjort med framsyninga «Bjertnæs, Lygre». Dramatikaren Arne Lygre og biletkunstnaren Sverre Bjertnæs er båe av dei fremste i landet i sine kunstgreiner. Når desse to møtest og let seg inspirere av kvarandre, er det grunn til å følgje med.

Det starta i 2014 då Sverre Bjertnæs kontakta Arne Lygre etter å ha sett ei framsyning på Det Norske Teatret. Bjertnæs hadde laga ein treskulptur som kanskje kunne inspirere Lygre. Det resulterte i ein einaktar med premiere i 2016. Samarbeidet heldt fram med nye skulpturar og ein ny tekst i ei utstilling i fjor. Så tok Elisabeth Egseth Hansen, teatersjef på Trøndelag Teater, kontakt og inviterte båe inn i teateret. Og resultatet er teksten «Minnetrilogien» som består av tre små einaktarar , «Du finnes», «Minner om oss» og «Jeg glemmer», samt ein heilt ny treskulptur. Ole Johan Skjelbred blei engasjert som regissør for å sy prosjektet saman til eit sams kunstnarleg uttrykk, og laurdag var det urpremiere på Trøndelag Teater.

Dei tre einaktarane er særs konkrete til Lygre å vere. I tillegg til at dei alle hentar inspirasjon frå ulike skulpturar av Bjertnæs, handlar dei om sorg og sakn etter at eit barn har døydd. Ikkje noko er verre for foreldre enn at barnet deira døyr. I «Du finnes» møter vi ein far og læraren til sonen hans etter at sonen døydde i ei trafikkulukke. Faren og læraren hadde eit forhold fram til guten døydde, og møtest nå over den vanskelege løyndomen. I «Minner om oss» er det ein tilsynelatande særs lukkeleg familie som bur i havgapet, og der sonen ein dag blir vaska av svaberga medan han berre skulle sjå på stormen. Og i finalen, «Jeg glemmer», er
det ei dotter som døydde medan mora var langt på veg med neste dotter. Og faren på veg ut. I vårt møte har den nye dottera sjølv alt rukke å bli tvillingmor, men har aldri greidd å leve opp til systera som døydde. Nå gjer ho forsøk på eit forsoningsmøte med mora, men det er fåfengd.

Dette tekstgrunnlaget, og ein ny treskulptur av Sverre Bjertnæs, var utgangspunktet for regissøren Ole Johan Skjelbred. Han har gått til verket med respekt for teksten og ideen, men med eit tydeleg ønske om å lage sitt eige prosjekt. Og sjeldan har vi sett ei meir leikande tolking av ein dramatekst. Skjelbred har dei siste åra sett opp ei rekkje kreative og særs spennande framsyningar på Trøndelag Teater, mellom anna av Arne Lygres «Dager under». Eit særmerke ved dei alle er at han får fram det beste i skodespelarane.

Slik også denne gongen. Og i dette møtet mellom dramatikar og biletkunst, er regien minst like viktig. Skjelbred har laga ein teaterleik, ein humoristisk parafrase over det sorgtunge som ligg i botn. I eit naivistisk formspråk der skodespelarane ofte spelar som var dei i ein teiknefilm med stakkato og overdrivne rørsler, tek han oss med inn i dei tre lagnadane. Det er forskjellige historier, men kvardagen er ofte lik, så Lygre har latt mange replikkar gå att. Scenografien er relativt enkel med nokre element laga av Bjertnæs, men der det viktigaste er Skjelbreds, og spesielt eit draperi av glasperler. Det blir nytta til det meste, og mot slutten av andre akt framfører det faktisk ein sinnrik og særs vakker dans. Nokre gongar tek Skjelbred det heilt ut i det elleville og surrealistiske som når den lukkelege familien i akt 2 er på tur og har allsong i det nærast utmattande uendelege av alt frå salmar til Creedence og Dum Dum Boys. Eit samspela og velregissert ensemble er både leikne, utforskande og trygge i dei ulike rollene.

Treskulpturen til Bjertnæs ser vi berre som eit bakteppe i dei to første aktene. Men i siste akt der dottera (Ingrid Bergstrøm) freistar å møte mora som blir framstilt som eit monolittisk talekor av dei tre øvrige (Anna Ladegaard, Andreas Tønnesland og Carl Martin Eggesbø), blir skulpturen som ei sterk personifisering av mora.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 17. november 2020.)

TEATER

«Våkenatt»
Turnéteatret i Trøndelag
Av: Konstellasjonen
Regi: Morten Røsrud
Scenografi: Jenny Hilmo Teig
Kostyme: Berit Haltvik With
Maske: Leo Thörn
Lysdesign: Kristoffer Hjulstad
Musikk og lyddesign: Frode Fjellheim
Med: Kristina Kiberg, Elizabeth Piro Volan/Kristoffer Hjulstad og Janne Brit Rustad/Mari Moe Krysinska

Før i tida var mørkets makter ein del av kvardagen, men i dag er alt opplyst. Kva skjer når lyset forsvinn?

Det finst ikkje noko meir livgjevande enn sola. Men sjølv om vi alltid har dyrka lyset, måtte folk i tidlegare tider i større grad også leve med mørket. Det var lite anna enn open eld som kunne kompensere for natt og mørketid. Dette gav rom for fobiar, myter og religiøse fabuleringar. I vår, i dobbelt forstand, opplyste samtid avfeiar vi slikt som overtru. Men mørket har framleis si eiga kraft, og i ei tid då det mange stader ikkje lenger er mogeleg å sjå stjernehimmelen på grunn av alt kunstlyset, tar folk til å oppsøke mørket. For mange år sia møtte eg ein mann som påstod at han ein gong hadde greidd å bli att i Louvre etter stengetid og hatt ei natt i totalt mørke. Ved å gå og føle på alle skulpturane, blei han religiøs den natta, fortalde han. Nå trudde han på guden «Krøm», som er ordet mørk baklengs. For mørke er ikkje fråvær av lys, men nærvær av Krøm, meinte han. Folk kan ha så mange religiøse idear, men det var likevel ikkje heilt umogeleg å forstå kva han snakka om. Dette gamle møtet rann meg i hu då eg såg teaterkompaniet Konstellasjonens nye framsyning «Våkenatt» som hadde premiere på Turnéteatret i Trøndelag i helga.

Konstellasjonen er eit lite Trondheimsbasert kompani som i år feirar tiårs-jubileum. Dei har stort sett gitt oss visuelt og særs fysisk teater, i hovudsak for barn, ofte nonverbalt og eksperimentelt i forma. Med «Våkenatt» har dei reindyrka mykje av dette og laga ei uvanleg opplevingsrik, spennande og ganske skummel framsyning der hovudmålgruppa er dei mellom 9 og 12. Det er blitt ei reise som geografisk ikkje er spesielt lang, for opplevingane kan vere rett rundt hjørnet. For kva skjer når lyset er sløkt og det dukkar opp over- og underjordiske vesen av alle slag?

Framsyninga tar til i foajeen på teateret der forskaren Ragnhild (Kristina Kiberg) ønsker oss velkomne til det som skal bli ei førelesing om ulike usynlege krefter og korleis ein kan måle dei. Ho har med seg eit gamalt måleinstrument og gir oss ei lita innføring i at mørket er eit utryddingstruga fenomen, men som i tidlegare folketru ga rom for gudar, troll, nissar og fabeldyr. Då var det viktig å ha dei rette remediane, som til dømes eit krusifiks, ein spegel, ein saks og sjølvsagt lys. Utstyrt med dette inviterer ho oss med til førelesinga i teaterets tredje etasje. Dit kjem vi aldri, for på vegen gjer instrumentet kjempeutslag. Som den seriøse forskaren Ragnhild er, og med eit nyfikent publikum, tek ho oss i staden inn i det ukjende for å finne ut kva dette kan vere.

I stummande mørke føler vi oss fram under dukar og draperi . Etter kvart ser vi noko som kan likne på ei grue og som gir eit minimum av lys. Der møter vi Våkenatta, ho som gir rom for draumane våre. Eg skal ikkje øydeleggje spenninga ved å fortelje om alt det andre vi møter på vår vidare veg gjennom mørket, men opplevingane er mange med bloting, dyr, nissar, mørkets mor og meir til. Særleg sjarmerande var ein mistenksam, kontrær, men eigentleg ganske triveleg fjøsnisse som blei hovudstups forelska i sitt eige spegelbilde. Alle figurane er framifrå maskert og blir spela truverdig og stundom ganske skummelt av Elizabeth Piro Volan og Janne Brit Rustad.

I Morten Røsruds regi er det fin dramaturgisk stigning frå tablå til tablå, og vi får god tid til både å dvele ved dei ulike opptrinna, og å bevege oss frå det eine til det neste. Avslutninga er litt brå og umotivert, men slik er det kanskje elles også når lyset kjem på. I dette fantasifulle vandreteateret blir vi leidd gjennom eit landskap der også transportetappane er spennande og ikkje minst krevjande. Jenny Hilmo Teig har laga ein mangefasettert scenografi der opplevingane står i kø, og i lag med kostymedesignar Berit Haltvik With og maskemakar Leo Thörn har dei skapt ei rekkje ganske skumle, men først og fremst fantasifulle vesen. Saman med musikken og dei flotte lydeffektane til Frode Fjellheim, og den særs diskré lysdesignen til Kristoffer Hjulstad, er dette blitt ei sanseleg reise inn i mytologiens mørke der fantasien framleis kan få herje fritt.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 9. november 2020.)

TEATER

«Enemy of the people»
Rosendal Teater
Av: Kate Pendry og Lemur
Lyddesign: Thorolf Thuestad
Lysdesign: Ingeborg Staxrud Olerud
Med: Kate Pendry, Bjørnar Habbestad (fløyte), Hild Sofie Tafjord (horn), Michael F. Duch (bass) og Lene Grenager (cello)

Ei kjenslemessig reise i spennet mellom det stringente i språket og det langt meir uklåre i musikken.

Performancekunstnaren, dramatikaren og skodespelaren Kate Pendry, opphaveleg frå England, har laga ei rekkje produksjonar sia ho busette seg i Norge i 1995. Framsyningane er ofte kontroversielle, sterkt politiske, men gjerne med ein underliggjande svart humor. For fire år sia starta ho eit samarbeid med kvartetten Lemur. Den består av samtidsmusikarane Bjørnar Habbestad (fløyte), Hild Sofie Tafjord (horn), Michael F. Duch (bass) og Lene Grenager (cello). I førre veka var det premiere på «Enemy of the people» som er ganske annleis enn det eg tidlegare har sett av Pendry.

Som tittelen fortel, er dette ein slags parafrase over Henrik Ibsens «En folkefiende» der den sanningssøkjande Dr. Stockmann finn ut at vatnet i byens badeanstalt er forureina, men møter motstand fordi stenging kan føre til inntektstap. Nærare hundre år etter laga Steven Spielberg filmen «Haisommer» som er ein parallell til Ibsen ettersom ein i starten valde å ikkje stengje stranda av frykt for det same inntektstapet. Og tre år etter opplevde verda den forferdelege Jonestown-massakren der 914 menneske døydde i eit kollektivt sjølvmord etter å ha drukke gift. Dette er eit bakteppe som vi gjennom fleire videoprojeksjonar får gløtt inn i.

Vi sit i ein halvsirkel om ei sirkelforma scene der dei fire musikarane står stasjonært medan Pendry flyttar seg rundt. Ein mindre sirkel, eit teppe der eld og vatn blir projisert, er eit symboltungt minne om kva dette dreier seg om, om sjølve eksistensen vår.

Framsyninga er ei veksling mellom Pendrys insisterande monologar og improvisert musikk der ho freistar å utforske kontrastane mellom det tydelege i det verbale, og musikkens og lydanes mindre openberre meiningsinnhald. For publikum er det nok meir dei kjenslemessige assosiasjonane dette vekkjer enn eigentleg noko narrativ. Og ettersom Pendrys monologar ofte druknar litt i musikken, må ein sjå dei meir som eit ekstra instrument enn som meiningsberande setningar. Musikken følgjer og kommenterer henne, og det blir spesielt sterkt når ho mot slutten går i nærkamp med kvar av musikarane.

Med litt førehandsinformasjon forstår vi kva produksjonen ønsker å tematisere og problematisere. Ei anna sak er om dei greier det. For meg blei det nok litt for fragmentarisk, og eg fekk aldri heilt tak på parallellane til «Haisommer» og Jonestown. Best var det når assosiasjonane tok meg heilt andre stader, og i finalen der alle fem samt to teknikarar gav oss eit mektig kor.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 6. november 2020.)

TEATER

«Leksikon om lys og mørke»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av: Simon Stranger
Dramatisert av: Anne Birgitte Holtan
Regi: Maren E. Bjørseth
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Koreografi: Ida Wigdel
Lysdesign: Eivind Myren
Videodesign: Stein Jørgen Øien
Lyddesign: Alf Lund Godbolt
Med: Kenneth Homstad, Duc Mai-The, Mira Dyrnes Askelund, Maria Omarsdottir Austgulen, Ida Göransson, Mats Moe, Hildegunn Eggen og Hans Petter Nilsen

Mange tablå og lite dveling i ei dramatisering som ikkje levde opp til romanens nivå.

For to år sia gav Simon Stranger ut romanen «Leksikon om lys og mørke». Der fortel han den bisarre historia om sin jødiske svigerfamilie som berre nokre få år etter krigen busette seg i Rinnanbandens berykta «bandekloster» i Trondheim. Med utgangspunkt i ein snublestein etter konas oldefar, Hirsch Komissar, har han nøsta opp to heilt ulike, men samstundes relativt parallelle historier. Han følgjer Norges verste torturist, Henry Oliver Rinnan, frå oppvekst som mobbeoffer i Levanger og til hans Sonderabteilung Lola under krigen der han fekk rekvirert ein villa i Jonsvannsveien og nytta den til festing, tortur og likvidering. Samstundes følgjer Stranger familien Komissar frå januar 1942 og fram til i dag. Hirsch Komissar dreiv saman med kona, Marie, ein klesforretning i Trondheim. I januar 1942 blei han arrestert, og saman med ni andre blei han skoten som sonoffer under unntakstilstanden i oktober 1942. Kona og sønene Gerson og Jacob kom seg til Sverige og overlevde krigen. Gerson gifta seg med Ellen Glott og busette seg i Oslo, men Marie fekk etter kvart overtala dei til å flytte til Trondheim for å hjelpe til i forretninga. Og utan å fortelje dei det på førehand, skaffa ho dei husvære i «bandeklosteret» som ho sjølvsagt fekk ganske rimeleg.

Slik gjekk det til at Strangers svigermor som lita jente vaks opp og leika i eit hus som berre ti år tidlegare hadde vore åstad for dei mest fryktelege ting. Ein roman om dette var i utgangspunktet eit umogeleg prosjekt, men Simon Stranger gav oss ei lesaroppleving av ei bok. Det var eit psykologisk innblikk i vondskap og fornedring og korleis øydeleggjande minne bokstaveleg og fysisk kan sitje att i veggane, og eit verdig minne om Hirsch Komissar.

Nå har Anne Birgitte Holtan dramatisert romanen, og i Maren E. Bjørseths regi var det fredag urpremiere på Trøndelag Teater. Dramatisering og regi er relativt tru mot romanen som er bygd opp som eit alfabetisk leksikon der kvar bokstav har sitt kapittel. Det blir veksla heilt saumlaust og ikkje kronologisk mellom historiene om Rinnan og Komissarfamilien. I romanen fungerer dette fordi Stranger får høve til å ta seg tid og utdjupe alle scenene. Men i dramatiseringa blir det i staden ei alt for lang rekkje tablå der det berre heilt mot slutten blir rom for å dvele. For den som ikkje har lese boka eller kjenner historiene, vil eg tru det er vanskeleg å følgje med. Dette er forsøkt kompensert med at mykje er blitt vel tydeleg, og både i kostyme, utsjånad og spel blir det lite att til det subtile, eller til publikums fantasi.

Katrin Bombes scenografi er ein stor installasjon over tre etasjar som endrar litt karakter frå første til andre akt. Etter pause, får vi eit velfungerande spel på kontrastane mellom familielivet på 50-talet og dei groteske scenene i kjellaren berre ti år tidlegare, toppa av det fullstendig absurde når ungane i Komissarfamilien skal spele skodespel i kjellaren. Koring og musikk, i utval eller skriven av Alf Lund Godbolt, gir fine brot og rom for refleksjon. Eivind Myrens utsøkte og diskré bruk av lys gir enkle og gode illusjonar, medan utstrekt bruk av videoprojeksjonar, mellom anna for å få fram årstider, situasjonar og tekstleg forklaring, blir stundom påtrengjande tydeleg.

Med unnatak av Kenneth Homstad, som stort sett spelar berre Rinnan, fyller dei andre sju på scena eit utal roller. Skifta går raskt og nesten umotivert, og er ikkje alltid like vellukka. Best er nok Maria Omarsdottir Austgulen som på imponerande og forståeleg vis vekslar mellom Ellen Komissar og nazisten og drapsofferet Marie Arentz. Duc Mai-The gir ei verdig og fin tolking av Hirsch Komissar, men det er Kenneth Homstads framstilling av Henry Rinnan som vil bli hugsa. Og jamvel om den er framifrå, er dette ei vesentleg innvending mot framsyninga. Det blei for mykje Rinnan og for lite Komissar, og Rinnan blir den einaste vi kjem under huda på, med eit lite unnatak for Ellen Komissar som aldri fann seg til rette i Jonsvannsveien.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 2. november 2020.)