Amund Grimstad

TEATER

«Lang dags ferd mot natt»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Eugene O’Neill
Omsett av Bjørn Alex Herrman
Regi: Johannes Holmen Dahl
Scenografi og kostyme: Nia Damerell
Lysdesign: Eivind Myren
Musikalsk ansvarleg/komponist: Alf Lund Godbolt
Med: Hildegunn Eggen, Trond-Ove Skrødal, Jon Lockert Rohde, Vetle Bergan og Ingrid Unnur Giæver

Minimalistisk, innsiktsfullt og uvanleg velspela drama om ein familie på veg mot fortaping.

Dei beste og mest spela amerikanske drama frå nittenhundretalet handlar i stor grad om dysfunksjonelle familiar, og den som starta realismen, og reidde grunnen for dramatikarar som Arthur Miller og Edward Albee, var Eugene O’Neill (1888-1953). Det mest kjende av hans drama er «Lang dags ferd mot natt» frå 1941, eit stykke som er så sjølvbiografisk at O’Neill la ned forbod mot å setje det opp før 25 år etter hans død. Men enka trassa klausulen, og alt i 1956 hadde det urpremiere i Stockholm.

Vi er heime hjå familien Tyrone der faren James (Trond-Ove Skrødal) er ein tidlegare vidgjeten skodespelar og Shakespearetolkar som etter kvart har gjort karriere som forretningsmann, men som er gjerrig, alkoholisert og totalt utan sjølvinnsikt. Mora Mary (Hildegunn Eggen) blei uforvarande morfinist i samband med den yngste sonens fødsel, og ho er akkurat heimkomen etter behandling. Eldstesonen Jamie er ein mislukka skodespelar, dagdrivar og om mogeleg meir alkoholisert enn faren. Og yngstesonen Edmund, forfattarens alter ego (Vetle Bergan), er tæringssjuk. At sjukdomen akkurat har tatt ei ny og verre vending er det som utløyser mykje av det som skjer i dette tette kammerspelet. I løpet av eit døgn følgjer vi dei fire familiemedlemane og tenestejenta deira i eit tilnærma lukka rom der fortida blir rulla opp lag for lag samstundes som vi blir vitne til korleis manglande sjølvinnsikt og kommunikasjon, kombinert med ei eksplosiv blanding av forakt og kjærleik riv den vesle familien frå kvarandre.

Johannes Holmen Dahl har gjennom tidlegare produksjonar, spesielt «Glassmenasjeriet» og «Byggmester Solness», båe på Trøndelag Teater, synt at han har tillit både til tekst, skodespelarar og ikkje minst publikum. Slik er det også denne gongen, for her er det replikkane, monologane og det som heng att etter manglande kommunikasjon som skal gjere jobben. Saman med lysdesignar Eivind Myren og scenograf Nia Damerell har han skapt eit scenerom der aktørane har minimalt med ytre staffasje å lene seg på. På hovudscena, som i røynda er alt for stor for eit slikt kammerspel, blir avstanden mellom aktørane påtrengjande synleg. Og det er her Johannes Holmen Dahl først og fremst viser tillit til publikum, for han vågar å utfordre oss ved å gjere ubehaget som publikummar ekstra stort gjennom tidvis ganske langdryge sekvensar der vi må lide oss med aktørane og deira fortvila liv. Dette er ikkje underhaldning, men innleving. Og sjølv om regissøren har lagt inn ein del varm og forsonande humor, skal det gjere litt vondt, og eg ser at dei fleste i salen toler det.

Framsyninga startar med eit nake rom der den einaste rekvisitten er eit klaverinstrument heilt attende på bakscena. Så tek det til å dale lauv, for vi er på seinsommaren, Edmund klynger seg lenge til at sjukdommen berre er restane etter ei sommarforkjøling, men her er det umiskjenneleg haust både reelt og i menneskesinnet. Roleg og lydlaust fell lauvet til jorda og illustrerer på like enkelt som genialt vis i kva retning dette går. Nia Damerell er endå meir minimalistisk med scenografien enn det Dahl er i regien, men nettopp difor blir uttrykket så sterkt og tydeleg utan å vere påtrengjande. Og i samspelet med Eivind Myrens lyssetting greier ho å lage eit lukka rom ut av det store, opne scenerommet, eit rom der det ikkje er fysiske stengsler mot omverda, men der dei fire likevel er fanga i eigen lagnad. Berre tenestejenta Cathleen (Ingrid Unnur Giæver) representerer alternativet, livet, ein røyndom dei fire for lengst har tatt farvel med.

Her er som sagt lite staffasje, korkje i scenografi, rekvisittar eller spel. Difor blir også dei få verkemidla så sterke. Nennsam og forsiktig, men utsøkt bruk av musikk er med på å skape stemningar, men bortsett frå musikken og lauvet, er det berre spel og replikkar der alle får særs god tid til å dvele ved sitt, som gjer jobben. Med dyktig personinstruksjon og heilt uvanleg gode skodespelarprestasjonar blir dette ei intens og tett reise inn i fire menneske som tilsynelatande vandrar viljelause om, fullstendig i lagnadens, eller fortidas, vald. Jon Lockert Rohde gir oss på overtydande vis ein eldsteson som freistar å følgje farens karriere som skodespelar, og som ønsker seg ut, men som er fylt av øydeleggjande hat, avundsjuke og aggresjon som han søkjer å drukne i whisky og horehus. Vetle Bergan er forfattarens alter ego, den sarte, sjukelege kunstnarsjela som er overtydd om at tæringa snart vil ta livet av han. Vart og forsiktig syner han oss eit menneske fylt av skuldkjensle og maktesløyse, men likevel ikkje utan kjærleik.

Trond-Ove Skrødal og Hildegunn Eggen er røynde og velmeritterte skodespelarar, men her syner dei båe noko av det beste eg har sett frå dei. I intense, nære og samstundes avstandsfylte samspel får dei fram kjærleiken som var, og som det framleis finst små reminisensar av, men som etter kvart likevel er blitt så umogeleg. Og i to heilt eineståande monologar gir dei oss eit lågmælt, inderleg, sårt og fullstendig overtydande innblikk i to forhutla menneske på full fart mot fortaping. Mary drøymer seg 35 år attende til brurekjolen ho la så mye arbeid og innsats i, medan James med ei whiskyflaske og såre tonar frå et dragspel gir ei nærast ufriviljug oppsummering av familiens og eige liv. Desse to monologane er tablå som kunne ha stått på eigne bein, og som er symptomatiske for heile denne produksjonen. For «Lang dags ferd mot natt» er scenekunst av verkeleg høg klasse.

(Ei forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 25. mars 2019.)

TEATER

«Kollektivt selvmord»
Nordland Teater, Hovudscena
Av Arto Paasilinna
Omsett av Tor Tveite
Dramatisering og regi: Bjørn Ravn Carlsen
Scenografi og kostyme: Even Børsum
Med: Stein Grønli, Rudy Claes, John Sigurd Kristensen, Ida Marie Bakkerud, Dagrun Anholt, Lars August Jørgensen og Stein Elvestad

Når det meste av Paasilinnas absurde humor skal med, går det fort ut over den meir subtile underteksten.

Den finske forfattaren Arto Paasilinna (1942-2018) har ein stor lesarskare. Han debuterte i 1972, fekk gjennombrotet med «Harens år» i 1975, og fram til han i 2009 fekk slag, skreiv han 35 romanar. Dei er selde i millionopplag over heile verda. Nå har Bjørn Ravn Carlsen dramatisert og iscenesett ein av dei mest kjende og populære, «Kollektivt selvmord» frå 1990. Og torsdag var det urpremiere på Nordland Teater i Mo i Rana.

Paasilinna skreiv om daglegdagse tema med ein svart og morbid humor, og der dei mest fantastiske ting kunne skje. Slik også med denne forteljinga. Direktør Rellonen (John Sigurd Christiansen) er etter sin fjerde konkurs på veg inn i ein låve for å skyte seg. Men tilfellet ville ha det til at den like mislukka oberst Kemppainen (Stein Grønli) også er i låven og i ferd med å henge seg. I staden for å fullføre ærendet, tek dei to ein forsonande dram (det blir mange av dei etter kvart) og finn ut at det sikkert er fleire der ute som tenker i same baner. Så dei set inn ei annonse for å samle dei suicidale, og får eit utal svarbrev. Saman med ei av respondentane, viserektor Puusaari (Rudy Claes), sorterer dei svara og kallar inn til seminar der møtelyden vedtar å gjere kollektivt sjølvmord. Sjåføren Korpela (Dagrun Anholt) stiller turistbussen sin til disposisjon, og saman legg den temmeleg brokete gjengen ut på ei reise frå Nordkapp til Portugal for å gjere det av med seg i det eine meir pittoreske sjølvmordsmålet etter det andre.

Undervegs er vi vitne til det eine opptrinnet galnare enn det førre, og når bakteppet er at dei alle eigentleg vil døy, blir det mye absurd humor bygd på at dei fleste munnhella våre tar utgangspunkt i eit langt og lukkeleg liv.

Bjørn Ravn Carlsen, som både har dramatisert og regissert framsyninga, har tatt vel vare på alt dette, og er i det meste tru mot Paasilinnas forteljing. Men det er også eit problem, for når alt skal med, kan det bli litt springande og episodisk. I romanen er det ein heil busslast med suicidale, medan Carlsen berre nyttar sju skodespelarar. Når direktøren, obersten og viserektoren stort sett held seg til dei rollene, blir det mange roller og sceneskift for dei fire siste, og sjølv om dette stort sett fungerer brukbart og blir framført godt og truverdig, går det stundom litt over stokk og stein. Stein Elvestad er den som har flest roller, og han taklar dei framifrå, hoppar ut og inn av rollene, og syner eit formidabelt komisk talent.

Å lage scenografi til ei slik framsyning er ikkje enkelt, og å gjere han egna til turné er endå verre. Even Børsum har søkt å løyse det ved å lage ein stilisert buss som også kan vere motell, sommarhus og meir til. I tillegg nyttar han illuderande modellar. Det er eit godt forsøk, men ikkje heilt vellukka. Mellom anna blir nokre av sceneskifta, og illusjonen av at det skjer ein del mellom dei, ganske masete flytting av scene-element. For å gjere skifta meir saumlause blir det også nytta mye kjend populærmusikk med assosierande tekstar, men bruken blir tidvis litt påtrengande.

Etter kvart som sjølvmordskandidatane blir kjende med og finn kvarandre, forsvinn det depressive, og livslysta kjem att. Slik blir «Kollektivt selvmord» i røynda ei hylling av livet. Ein del av underteksten forsvinn diverre når så mye skal med, men ettersom dette er både relativt velspela, ganske absurd og temmeleg humoristisk, trur eg likevel at det talrike og entusiastiske publikummet til Paasilinna vil få valuta for pengane.

Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 23. mars 2019.

TEATER

«The Breakfast Club»
Studentersamfundets Interne Teater, Knaus
Av John Hughes
Omsett av Mari B. Djuve
Regi og bearbeiding: Mari B. Djuve
Scenografi: Eivind Olmhus og Guro Blikås
Kostyme: Marte Stalsberg
Med: Daniel Damvall, Hanna Gravem, Elise Hegstad, Viel Carlsen, Ola I. H. Mæhlen og Trygve J. Rønneberg

Ei på alle vis vellukka oppsetjing med stram og sikker regi, framifrå personinstruksjon og overraskande godt og detaljrikt spel.

Filmen «The Breakfast Club», som hadde premiere i 1985, blei særs populær i USA, og fekk etter kvart kultstatus. Det var ein film som tok ungdommen og dei ulike typane på alvor, og som samstundes synte at tilsynelatande ganske forskjellige tenåringar likevel sleit med akkurat dei same problema. Her heime fekk nok ikkje filmen same popularitet, og det skuldast kanskje at han, trass i mye av det ålmenne, likevel er ganske amerikansk, og ikkje minst den temmeleg problematiske avslutninga med eit lirum-larum av ein slags happy ending som ikkje stod heilt i samsvar med tematikken elles.

Nå har Studentersamfundets Interne Teater (SIT) sett opp stykket som teater på intimscena Knaus i Studentersamfundet i Trondhjem, og resultatet er blitt overraskande bra med ei herleg blanding av alvor og skjemt, god og stram regi og uvanleg god personinstruksjon og spel frå det vesle ensemblet. Eit overskotsproblem er det at ensemblet openbert ikkje var budd på at publikum ville respondere så kraftig. Skodespelarane må ta seg lengre pausar og vente til låtten har lagt seg.

Regissør Mari B. Djuve har flytta handlinga i den relativt enkle historia frå amerikansk high school til ein vidaregåande skole i Trondheim der fem heilt ulike elevar etter lektor Stabels (Trygve J. Rønneberg) meining har gjort seg fortente til å sitje att ein heil laurdag i skulens bibliotek der dei som straffeeksersis skal skrive ein stil på minst tusen ord om kven dei trur dei er. Dei fem er atleten Anders (Daniel Damvall), nerden Bjarne (Viel Carlsen), den tekkelege Klara (Elise Hegstad), den sære Andrea (Hanna Gravem) og pøbelen Jon Bender (Ola I. H. Mæhlen). Dei fem er som sagt heilt umake, dei kjenner ikkje kvarandre, og dei likar heller ikkje kvarandre. Men å sitje att i ni timar i eit lukka rom er som å bli sitjande fast i ein heis. Det er uråd ikkje å forsøke på ei form for kommunikasjon, og etter kvart løyser mykje seg opp, ganske ufriviljug opnar dei seg for kvarandre, og gjennom ei rekkje fornøyelege tablå, som også tidvis kan vere ganske alvorlege, lærer vi dei ulike ungdomane og lagnadane deira å kjenne. Og både dei og vi finn raskt ut at trass i ulik sosial bakgrunn, interesser og haldning, så er dei grunnleggjande like, faktisk overraskande like. Alle er i opposisjon til foreldra, dei er fanga i sine eigne og omgjevnadanes forventingar, og dei er livredde for å bli som foreldra sine.

Jamvel om det meste skjer i skulebiblioteket, – eit lukka rom, tar filmen også i bruk resten ave skulen, men på intimscena Knaus er ikkje det like enkelt. Så regissør Mari B. Djuve har vore nøydd til å ta nokre val, og stilisere ein del scener samstundes som ho har kutta i andre. Det er gjort effektfullt med oppfinnsam bruka av god scenografi, lyden frå tikkande klokker og ei blanding av strobelys og mørklegging. Slik greier ho å fortette forteljinga, skape god dramaturgi og gi naudsynt rom for sjølve innhaldet i historia. For det er handlinga, interaksjonen mellom dei fem, og den særs gode dialogen som først og fremst gjer dette så vellukka og spennande. Djuve har sjølv omsett teksten til eit levande, naturleg og munnleg språk. Personinstruksjonen hennar er framifrå, for dei fem spelar overtydande og viser tydeleg og truverdig dei ulike typane utan å hamne i overspel. Det er godt gjort, for alle dei fem er eigentleg ganske outrerte, kvar på sitt vis. Navet i handlinga og dialogen er pøbelen Bender som driv historia framover, kommenterer og provoserer dei andre, og som nok har den mest takknemlege, men også den mest krevjande rolla, imponerande framført av Ola I. H. Mæhlen. Både han og dei øvrige syner ein nyanserikdom i spelet som er sjeldan å sjå blant amatørar. Lektor Stabel er den einaste som blir karikert og overspela, og ettersom Trygve J. Rønneberg både spelar lektoren, og vaktmeistaren på skulen, er litt overspel ganske naturleg. Ved å nytte same person i dei to rollene som vaktmeistar og lærar, må Djuve kutte møtet mellom dei to, etter mitt syn ei av dei finaste scenene i filmen, ei scene som avslører vaksengenerasjonens dobbelmoral og menneskelege fallitt. Men framsyninga står seg likevel godt utan denne dimensjonen.

Mari B. Djuve har følgt narrativet i filmen, men samstundes gjort si eiga tilnærming, og det har ført til langt meir humor, mange fine detaljar i regigrepa og god dramaturgi og framdrift. Bruken av den ikoniske åttitalslåta «Forelska i lærer’n» (The Kids) der dansen tar heilt av, er ein liten sviske og eitt av mange regimessige høgdepunkt.

SIT har lagt handlinga til mars 1984, og det meste er tidsriktig og truverdig. Men når framsyningas målgruppe ikkje var født før i alle fall ti år seinare, får ein gamal teatermeldar bere over med at nokre av referansane og metaforane blei litt anakronistiske. Eg skreiv innleiingsvis at filmen hadde ein problematisk slutt som ikkje stod heilt til resten av innhaldet. Djuve og SIT har nok sett det same problemet, og freista å løyse det med eit litt surrealistisk rollebytte i avslutninga, noko som gjorde at eg blei sitjande att med ei undring i staden for irritasjon då det heile var over.

Oppføringa av «The Breakfast Club» er sjølvsagt bygd på filmens forteljing, men er blitt ei sjølvstendig og særs truverdig framsyning som står fullstendig på eigne bein. Det er ein velspela produksjon full av fine små detaljar, masse god humor, og samstundes med god plass til alvoret bak. Dette er ei oppsetjing som kunne ha fortent eit langt større publikum enn berre dei teaterinteresserte i miljøet rundt Studentersamfundet.

TEATER

«Gud smiler»
Turnéteatret i Trøndelag, Verdal
Av Olav Duun
Dramatisering og regi: Otto Homlung
Musikk: Asgeir Skrove
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Emilie Mordal og Kristoffer Hjulstad

Humoristisk og velspela om motgang og kjærleik.

I løpet av halvtanna år har Otto Homlung dramatisert og sett opp tre av Olav Duuns mindre kjente romanar for Turnéteatret i Trøndelag. «Hilderøya» frå 1912 var ei uferdig historie, men gjennom «På tvert» frå 1909 og «Gud smiler» frå 1935 har Homlung synt at fordommane vi ofte har mot Duun som tung og språkleg utilgjengeleg, er heilt feil. «Gud smiler», som hadde premiere tysdag, er blitt ei humoristisk, leiken, poetisk og vakker lita kjærleikshistorie.

Alle dei tre produksjonane er forsiktig dramatisert forteljarteater med berre to skodespelarar og nesten fri for scenografi og rekvisittar. I staden har diskré lyssetting av Simen Høy Aasheim og vakker musikk av Asgeir Skrove sett dei ulike stemningane, og det har fungert framifrå, kanskje spesielt godt i «Gud smiler».

Justin (Kristoffer Hjulstad) og Rebekka (Emilie Mordal) er jamgamle, veks opp i lag, og er både venner og som hund og katt, eller mest som sysken å rekne. At dei to er etla for kvarandre er openbert for alle andre enn dei sjølve, og vi følgjer dei frå barndommen der Justin bur på den litle garden Bunese, og mistar både far og mor i ganske ung alder, medan Rebekka veks opp i fattigdom, og etter kvart finn seg både arbeid og bustad på Bunese. Men par blir dei ikkje, sjølv om Justin nok skulle ønske det. Nesten i sjalusi giftar han seg med ei anna, og Rebekka får etter kvart også sitt eige liv. Men så døyr kona til Justin, og ved et reint slumpetreff møter han att Rebekka. Meir skal eg ikkje røpe, og korleis det går er heller ikkje det viktigaste, men alt som skjer med menneska undervegs.

Eg har berre skumlese ein del av kapitla som er brukte i oppsetjinga, men finn det openbert at Otto Homlung har gjort eit framifrå arbeid med dramatiseringa. Samstundes som han er tru mot tematikk og innhald, har han reindyrka humoren, fjerna det litt omstendelege forteljargrepet og gjort Duun langt meir tilgjengeleg. Slik har han skapt ei historie som er forbausande lett å kjenne seg att i, full av fine aforismar, språkblomster, kloke onelinerar og masse humor. Og ei forteljing som, sjølv om ho er ålmenn og omhandlar menneska på alle nivå i livet, treff spesielt godt hjå ungdommen. Det passar bra, for etter turné i Trøndelag skal framsyninga bli vist i Den kulturelle skolesekken.

Hjulstad og Mordal spelar overtydande, og denne gongen har Homlung insistert på at det skal spelast på namdaling, ei utfordring dei to tek på strak arm. Hjulstad er den litt romantiske forteljaren, full av pågangsmot og energi, medan Mordal er langt meir leiken, kontrær og vanskeleg å forstå seg på. Saman gjer dei dette til ei vakker lita teateroppleving.

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 1. mars 2019.)