Amund Grimstad

TEATER

REPETERANDE: Sisyfosarbeid frå eit tidleg tablå blir med eitt langt meir dramatisk når flyttinga gjeld lik frå gasskammera. FOTO: BJØRN LEIRVIK

«SONA/ZONA»
Nordland Teater, Black box
Idé, konsept, regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Lyddesign: Jim Oddvar Hansen
Lysdesign: Johan Haugen
Med: Terje Ranes, Piotr Misztela og Preben Lillebø Rongve

Ei framsyning av stemningsfylte audiovisuelle bilde som fortel krigshistoria frå ein annan ståstad.

Under andre verdskrigen var det 97 000 sovjetiske krigsfangar i Norge, og over 10 000 av dei døydde grunna sjukdom, svelt, drap eller umenneskeleg slavearbeid. På den 14 mil lange strekninga frå Mo til Fauske arbeidde 12 000 sovjetiske krigsfangar som slavar med å bygge Nordlandsbanen. Alt i full forståing med det norske NSB som etter krigen dekka over det heile, og der leiarane fekk halde fram som om inkje var skjedd. Ei gløymt historie heilt til journalisten og forfattaren Bjørn Westlie dokumenterte det meste i boka «Fangene som forsvant» frå 2015. Nå har Nordland Teater tatt tak i historia, og tysdag var det urpremiere på «SONA/ZONA», ei framsyning som regissør Terje Skonseng Naudeer har arbeidd fram frå grunnen saman med teateret og ensemblet. Det er blitt heilt annleis teater med stor vekt på å skape stemningar og sterke audiovisuelle bilde meir enn å presentere eit narrativ.

Framsyninga er delt inn i tre der det tar til med eit foredrag av Bjørn Westlie om NSB, jernbanebygginga og dei sovjetiske slavearbeidarane, framført i foajeen. Så blir vi leidde gjennom ei utstilling med kopi av fangekort, foto og film frå fangeleirane. Og med dette som faktagrunnlag og bakteppe, går vi inn i salen der Naudeer og dei tre aktørane nå kan konsentrere seg om på eit langt meir stilisert vis å fortelje kva krigen gjer med menneskeverdet og folks desperasjon for å overleve.

I ein dyster og svart sal med få rekvisittar, men med særs utsøkt og effektskapande bruk av lys og lyd, får vi presentert eit utal tablå utan nokon tydeleg samanheng, men som likevel freistar å gi oss ei forteljing om ein del av krigshistoria sett frå ein annan ståstad. Det er dvelande og repeterande teater der aktørane tar seg særs god tid, og der det meiningslause i tilværet blir synleggjort mellom anna ved alle repetisjonane. Det er lite dialog, og mye blir fortalt med krevjande og intenst spel frå dei tre på scena. Nokre av tablåa kan bli vel forklårande i detaljane samstundes som den store forteljinga blir vanskelegare å fatte. Men dette er inga lineær forteljing der du skal forstå alt. Om du aksepterer det, vil du få ei gripande og sterk teateroppleving der du kjenner uhygga, ubehaget og stemningane gjennom dei mange kjenslesterke og dystre tablåa. Terje Skonseng Naudeer og Nordland Teater skal ha stor ros for å løfte fram ei viktig og nesten gløymd historie, og ikkje minst for å satse så eksperimentelt og annleis.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 31. mai 2018.)

TEATER

VILJELAUSE: Fanga i ein handlebag der spørsmålet ikkje er identitet, men kva som er mote akkurat nå. FOTO: JOHANNES L.F.SUNDE

«Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Elfriede Jelinek
Omsett av: Elisabeth Beanca Halvorsen
Regi og scenografi: Ole Johan Skjelbred
Kostyme: Ane Aasheim
Med: Stine Fevik, Janne Kokkin, Vetle Bergan, Kenneth Homstad og Isak Holmen Sørensen

Eit bitande og humoristisk oppgjer med motens og forbrukarsamfunnets makt over menneska, framført med språkleg eleganse i ein straum av ord.

Utan noka handling eller forteljing og mot eit bakteppe av lateks tar regissør Ole Johan Skjelbred oss inn i Elfriede Jelineks humoristiske, men samstundes bitande og grundige oppgjer med forbruk, motehysteri og menneskeleg mangel på å tore å vere seg sjølv. Det er ei ordrik og delvis utmattande framsyning der metaforane, aforismane og dei språklege gullkorna blir kasta på deg i eit omfang som gjer det vanskeleg å få med seg alt. «Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» er ei krevjande oppsetjing som tar tid å fordøye, men som likevel er lett å la seg begeistre av.

Den austerrikske forfattaren og dramatikaren Elfriede Jelinek fekk nobelprisen i litteratur i 2004, men har likevel ikkje vore oppført meir enn nokre få gongar på norske scener, to av dei på Trøndelag Teater. Jelinek er ei sterk og tydeleg politisk røyst, særs kontroversiell, og spesielt i heimlandet fordi ho stadig har kritisert Austerrikes manglande oppgjer med nazifortida si. To andre tema som er tilbakevendande hjå Jelinek er feminismen og kritikken av forbrukarsamfunnet. At ho ikkje er spela så mye, kan henge saman med at tekstane hennar i liten grad er forteljingar, men meir ein straum av ord der skodespela ikkje har scenetilvisingar, tradisjonelle roller eller noko narrativ, men i staden lange monologar. Det gjer det ganske utfordrande, men også særs takknemleg for ein dyktig regissør, å ta tak i dramatekstane hennar.

Ole Johan Skjelbred har dei siste fire åra, og med ganske frie kunstnarlege taumar, fått setje opp heile fem produksjonar på Trøndelag Teater. Det har resultert i eksperimentelle og nyskapande oppsetjingar toppa av at Skjelbred fekk ein Heddanominasjon for tekstbearbeidinga av Henry Melvilles «Moby Dick» i 2015. Laurdag var det norgespremiere på «Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» («Das Licht im Kasten») frå 2017, i ei framifrå omsetjing av Elisabeth Beanca Halvorsen.

Stykket er tematisk og i form ganske typisk for Jelinek. Fem skodespelarar, utan klåre roller, framfører eit utal monologar, litt i interaksjon, men utan noka eigentleg handling. Dei tar til kledd med andletsmasker, i like, nøytrale og kjønnslause kostyme som relativt androgyne og einsarta personar medan dei etter kvart kler seg om i samsvar med motens nådelause krav. Der har ingen noko val, berre eit utval, for å sitere frå eitt av dei mange ordspela framsyninga er spekka med. Naturen og det naturlege er redusert til ein metafor, og ein går på tur i logoskogen. For her er det moteindustrien, kleskjedene, barnearbeid og menneskas viljelause dans etter motehusas piper som er tema.

I Ane Aasheims kreative og godt illustrerande kostyme, og i Skjelbreds temmeleg nøkterne scenografi framfører dei fem sine monologar. Og sjølv om personinstruksjonen har mye fin og stilisert koreografi og faktisk tidvis også byr på ganske fysisk spel, er det ikkje tvil om at dette er tekstteater der det er orda som skal rå. Jelineks tekst er ein leik med språket, spekka med ordspel og aforismar. Utan at eg kjenner originalteksten, må eg gi stor honnør til omsetjaren, Elisabeth Beanca Halvorsen, som har greidd å gjendikte eit utal metaforar og språkblomster til levande og godt norsk. Framføringsforma med ein slik verbal flaum av ord er krevjande både for publikum og aktørar. I salen må vi følgje godt med for å få med oss alle onelinerane og den språklege leiken, medan skodespelarane skal hugse ei enorm tekstmengde utan å ha ei forteljing å henge henne på. Det siste er løyst elegant ved at suffløren (Ann Eli Aasgård) blir ein aktiv del av framsyninga, og du veit aldri heilt om noko er suffli eller del av spelet. Slik leikar Skjelbred seg også litt med teaterkonvensjonar. Det same gjer han i avslutninga der scena blir som eit tempel i eit inferno av lateks og raudt strobelys, og vi trur det er slutt, berre for å få nok ein finale som eit malapropos til den første. Her tar Skjelbred alt heilt ned og let forbrukskulturens mantra – «to for ein, nei, ikkje alle for ein» få stå att som ei av mange treffsikre oppsummeringar.

Dei fem på scena får gjennom dei tekstrike monologane, men også gjennom spelet som viljelause skuggar av kvarandre, illustrerande fram korleis menneska er blitt moteverdas og merkevarenes lydige marionettar samstundes som vi inst inne famlar etter noko eksistensielt og eit ønske om å redde oss sjølve. Jamvel om dette først og fremst er framifrå ensemblespel med god og sikker personinstruksjon, må eg få framheve Kenneth Homstads mange tolkingar. Han har vore med i fleire av Skjelbreds produksjonar og kjenner sjangeren og språket, og her gir han oss eit utal typar og roller, vekslande elegant mellom det personleg utleverande, det fysisk spretne, det eksistensielle og det humoristisk flørtande med publikum.

«Lyset skal bare skinne på meg og mine ønsker» er ei oppsetjing som tar tid å fordøye, men som gjer noko med deg og sit i deg lenge etter teppefall.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 28. mai 2018.)

TEATER

NÆRT: Ei nyfiken ungjente (Mareike Wang), og ei avmålt bestemor (Gretelill Tangen) nærmar seg forsiktig kvarandre. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«3. august 1964»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Tore Renberg
Regi: Arild Østin Ommundsen
Scenografi: Arne Nøst
Med: Gretelill Tangen og Mareike Wang

Eit varmt og intimt lite kammerspel der det er ein del premiss ein berre må godta.

Det er måndag 3. august 1964, første dag etter ferien, og 13 år gamle Dordi (Mareike Wang) er forkjøla og held senga. Mor og far er opptekne med eitt eller anna, og bestemora, Lydia Kaspersen (Gretelill Tangen) tar seg av jenta fram til ho sjølv skal gå på arbeid. Slik tar denne vesle einaktaren til, eit bestillingsverk Tore Renberg har skrive på rekordtid som ei avskilsframsyning for Gretelill Tangen som i ein alder av 68 og etter formidable 62 år på scena, nå takkar av som skodespelar. Det er blitt eit lågmælt lite intimteater, spesialskrive for Tangens sterke sider som skodespelar, det indikerande og det stillferdige, og framsyninga byr på mange velskildra situasjonar og mye god dialog, avdekt nivå for nivå gjennom Arne Nøsts enkle lagdelte scenografi. Men produksjonen er heller ikkje utan ein del viktige problem.

Det handlar om avskil i dobbel tyding, og om det kanskje mest tabubelagde i menneskelivet, om døden. Framsyninga er bygd opp som ei lagvis avdekking av løyndomar, men eg trur ikkje eg øydelegg for mye av opplevinga med eit stutt resymé. Dordi vil ikkje vere åleine heime, men vil i staden bli med bestemora på arbeid. Det blir først kategorisk avvist, før Lydia til slutt gir etter. Men Dordi får ikkje vite kva jobben til bestemora går ut på. Før det etter kvart syner seg at Lydia er tilsett i eit gravferdsbyrå med oppgåva å stelle lika, og spesielt dei aller yngste. Dette er openbert så tabubelagd at sjølv mor og far til Dordi ikkje veit det! Og her er vi ved framsyningas største problem. Denne meldaren er om lag like gamal som Dordi. Eg var i mi første gravferd i 1962, og jamvel om vi ikkje snakka så mye om døden, har eg vanskar med å kjenne meg att. Det er mogeleg det er store kulturskilnadar mellom det meir pietistiske Rogaland og innlandsbygdene på Austlandet, men eg greier rett og slett ikkje å tru på historia. Eit anna problem er alt det uforløyste og uforklårlege i handlinga, som at spørsmålet om kor foreldra er, heng som eit dystert og ikkje avklåra bakteppe over det heile, og at det ligg for lite i handlinga som rettferdiggjer at bestemora stadig gir etter for Dordis ønsker. Her er mye uforståeleg, men for å ha utbyte av framsyninga, får ein i staden berre godta premissa.

Gjer ein det, finn ein mange fine scener. Den store styrken ved denne oppsetjinga er samspelet og dialogen mellom Dordi og bestemora. Dordi er nyfiken og spør om alt. Ho er samstundes ung og direkte. Medan bestemora er av ein heilt annan skule, stram, bestemt, litt avmålt og ganske skarp i replikken, men likevel ikkje utan den varmen og kjærleiken som er varemerket til eit bestemorsfang. Dette har Renberg fått godt fram. Replikkvekslinga mellom dei to, medan lag for lag blir avdekt, er intens, varm, stillferdig og ganske underhaldande. Og det er to særs dyktige skodespelarar som står godt til kvarandre og som på framifrå vis får fram det på same tid både skjøre og robuste forholdet mellom ei bestemor og hennar barnebarn.

«3. august 1964» er trass sine problem blitt ein verdig sorti for Gretelill Tangen, og ei oppsetjing som på vart og forsiktig vis, men samstundes både humoristisk og innsiktsfullt, problematiserer døden, eit tabuemne vi er alt for lite flinke til å snakke om.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. mai 2018.)

TEATER

TETT: Inderleg samspel mellom far og dotter. FOTO: STIG HÅVARD DIRDAL

«Om våren»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av: Karl Ove Knausgård
Dramatisering, regi, scenografi og videodesign: Anders T. Andersen
Komponist: Adrien Munden
Lysdesign: Karl Oskar Sørdal
Kunstverk: Dag Alveng, Tom Sandberg, Per Maning og Geir Yttervik
Med: Torbjørn Eriksen, Eili Harboe, Ragnhild Arnestad Mønness, Marianne Holter, Ragnhild Tysse og Roar Kjølv Jenssen

Ei imponerande, poetisk og vakker dramatisering, velspela og gripande.

For dei som har lese Karl Ove Knausgårds roman «Om våren», er det vanskeleg å forstå at ei beretning om ein dags hendingar, fortald som eit brev til forfattarens tre månader gamle dotter, skal vere mogeleg å dramatisere. Boka handlar om alle dei trivialitetane som til saman utgjer livet vårt, og er i røynda ein kjærleikserklæring både til forfattarens næraste familie, og til livet. Alt fortald lågmælt og med stadige digresjonar frå det siste året før denne vårdagen for fire år sia. Men med botnsolid tillit både til tekstgrunnlaget, og ikkje minst til publikum, har Anders T. Andersen greidd å skape ei framsyning som både står på eigne bein og som samstundes har med seg stemningane frå boka. Det er blitt ei vakker, kontemplativ, dvelande og velspela oppsetjing med mange gode regigrep.

Romanen handlar om forfattarens kvardag ein vårdag i 2014, åleine med tre barn på ti til seks, og ei nyfødt dotter på berre tre månader, medan barnas mor er innlagd på sjukehus med tunge depresjonar etter eit sjølvmordsforsøk. Dette er ein fars kamp for å strekkje til, og samstundes ei særs poetisk framstilling av det kvardagslege og det som i utgangspunktet korkje er spennande eller dramatisk, men likevel så eksistensielt.

Anders T. Andersen har vald å lage tilnærma forteljarteater der far (Torbjørn Eriksen), mor (Ragnhild Arnestad Mønness) og ei lenke av andre stemmer utfyller kvarandre som forteljarar, og dét berre med særs varsam dramatisering. Det viktigaste grepet er at yngstedottera, som eigentleg berre er eit spedbarn (Eili Harboe), er blitt halvvaksen, tek del i handlinga, kommenterer og utfordrar henne som om dette blir fortald i retrospekt femten år seinare. Dette regigrepet er særs vellukka og gjer framsyninga til noko langt meir enn reint forteljarteater. Avgjerande er det også at Harboe er så inderleg, men samstundes diskret til stades med talande mimikk og små kommentarar. Andersen har lagt framsyninga på eit lågmælt nivå der orda får høve til å søkke inn. Personinstruksjon og spel, for ikkje å seie ensemblespel, er framifrå. Torbjørn Eriksen er særs truverdig som den tidvis ganske fortvila faren, og det er ikkje vanskeleg å sjå både desperasjonen hans og samstundes varmen og omtanken for dei næraste. Og på same tid den litt irrasjonelle men høgst forståelege redsla for barnevernet. Det nesten underspelande nærværet til Ragnhild Arnestad Mønness gjer barnas mor til eit heilt og sjølvstendig menneske, og ikkje berre ein diagnose. Dei øvrige tre på scena går ut og inn av ulike forteljarroller på synkront og utfyllande vis. Og frå den rikhaldige floraen av røynde barnetalentar i Barne- og ungdomsteatret, har Rogaland Teater henta inn tre dyktige ungar til å spele barna.

Scenografien, som også er signert Andersen, er ein nøkternt utstyrt black box med eit bakteppe der vi får sjå illustrerande og særs vakre projeksjonar av tre kunstfotografar og ein målar. Saman med nydeleg, men aldri påtrengande bruk av musikk og song, gjer dette framsyninga til eit lite kunstverk i seg sjølv, sanseleg, vakkert, og ikkje minst sårt. Særs sårt. Det er vår og det nye bryt fram, og visst gjer det vondt. Men på same tid er dette ein umåteleg poetisk og varm kjærleikserklæring til livet.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. mai 2018.)