Les Misérables
Av Alain Boublil og Claude-Michel Schönberg
Omsett av Bjørn Endreson
Regi: Bjørn Sæter
Koreografi: Lindsay Dolan
Scenografi: Per-Olav Austdahl
Kostyme: Mia Runningen
Arrangement og musikalsk leiing: Åsmund Flaten og Trond Hustad
Med: Erik Wenberg Jacobsen, Paul Ottar Haga, Evelyn Jons, Stephen Brandt-Hansen med fleire
Trøndelag teater – hovudscena
Les Misérables har alt. Stykket er, ikkje utan grunn, blitt kongen av musikalar, og eg kjenner knapt nokon som ikkje har vore i London (eller ein annan by for den del) og sett han minst ein gong. Mange var det og som fekk med seg framsyninga på Det norske for atten år sia. Oppsettinga er allemannseige, og korkje publikum eller dei som sit på rettane vil ha tukling med originalen. Alt skal godkjennast frå omsetting, musikalske arrangement, kostyme, scenografi og til detaljar som skrifttypane i programmet! For eit stykke som mellom anna handlar om at det er rett å gjere opprør, blir denne ekstreme kontrollen temmeleg paradoksal. Og det er sjølvsagt ein enorm kunstnarleg utfordring for dei som vil noko meir enn å lage norske blåkopiar. Trøndelag teater har likevel fått lov til ei viktig endring ved at orkesteret er redusert frå 24 til 12, og det har resultert i nye arrangement. Når eg nyttar så mye plass på å skrive om detaljstyringa frå London, er det for å gjere tydeleg at rammene for å sette opp denne musikalen er atskillig snevrare enn for vanleg dramatikk, og det er med dette som bakgrunn ein må vurdere oppsettinga.
Dei fleste kjenner historia som er basert på boka Les Misérables av Victor Hugo, ein av dei første store sosiale og politiske romanar som skildra fattigfolk og undertrykte som heile menneske som gjorde rett i å gjere opprør. Eg har freista å lage eit stutt resymé for dei uinnvigde, men denne historia er så omfattande og mangefasettert, og intrigen så komplisert, at det er umogeleg på avgrensa plass. Difor berre ei stikkordsmessig oppsummering (som likevel blir lang nok) for å sette tid, stad og noko av tema. Vi er i det revolusjonære Frankrike rett etter Napoleonskrigane og før Pariskommunen. Jean Valjean (Erik Wenberg Jacobsen) har sete 19 år i fengsel for å ha stole eit brød, og blir sett fri med meldeplikt til den meir enn nidkjære politimannen Javert (Paul Ottar Haga). Gjennom fire tablå møter vi vår mann att i ulike sosiale, kjenslemessige og politiske settingar. Gjennom ei skilsettande oppleving med ein biskop som syner Valjean nåde for første gong, bestemmer han seg for å bli eit godt menneske, og neste gong vi ser han att, har han arbeidd seg opp til å bli ordførar og fabrikkeigar. Men fortida og politimannen Javert innhentar han stadig, og han blir heile tida stilt overfor eksistensielle avgjerder. Bakteppet er fattigdom, revolusjon, kjærleik, hemn, svik, nåde og alt som skal til for å lage god dramatikk.
Bjørn Sæter har ansvaret for regien. Jamvel om rammene er tronge, så er det rom for ei viss dramaturgisk tilpassing som til dømes kva for vekt ein legg på dei ulike tablåa. Oppsettinga er stram, det er imponerande sceneskift, det er synkront til det fullkomne, og det er ei god blanding av suggererande masseopptrinn og rolege passasjar. I det store og heile kjem Sæter meir enn godt frå arbeidet. Men på nokre område kunne dette ha vore gjort annleis. Historia er mangslungen og intrigen komplisert, og du skal følge godt med for å få med alt. Ei tidleg scene der Fantine, ei av dei tilsette i fabrikken til Valjean, blir sparka av di ho ikkje lar formannen få vilja si, er heilt avgjerande for dei seinare vegvala til Valjean. Han meiner han svikta Fantine, og nærast som eit sonoffer tek han på seg oppgåva å fostre dottera hennar. Denne scena blir berre ei av mange i ei slags vareopptelling der det i starten går litt over stokk og stein før framsyninga finn roen og rytmen og kjem i gong. Les Misérables er, i tillegg til å vere eit mektig revolusjonsepos, også eit stykke om viktige eksistensielle val og trua på menneskeverdet og det gode i mennesket. Når Valjean gong etter gong tar tunge avgjerder, og når Javert etter kvart tar livet sitt, så er dette dramaturgiske høgdepunkt som i denne oppsettinga ikkje blir gitt nok rom og som endar opp i ei samling av likt og ulikt. Berre når Valjean oppdagar sin komande svigerson sterkt skadd på barrikadane, får Jacobsen tid og høve til verkeleg å få fram kjenslene. Eg stiller og spørsmål ved framstillinga av ekteparet Thénardier som overspela og parodiske i staden for det ynkelege krapylet dei i røynda er.
Les Misérables er ei mektig framsyning med store flotte masseopptrinn jamvel om ensemblet ”berre” tel 27. Ein stor del av æra for dette skal koreografen Lindsay Dolan ha. Det er velkoreografert, men likevel halde i diskrete taumar. Men det verkeleg spektakulære ved denne oppsettinga, er scenografien. Per-Olav Austdahl har gjort eit imponerande arbeid med effektiv bruk av dreiescene, ei fast bakgrunnskulisse, og alt det teaterverkstaden kan stille til rådvelde. Utan å bli pålessa, er det hyppige og presise sceneskift som gir akkurat den rette bakgrunnen. Med fabelaktig hjelp av lysdesignaren Eivind Myren tryllar Austdahl fram situasjonar og stemningar. Det gjer også Åsmund Flaten og Trond Hustad som er musikalske leiarar og har nyarrangert det heile for mindre orkester.
Trøndelag teater har hatt ein tendens til nynorskfobi, men heldigvis ikkje denne gongen. Teatret har nytta den eminente nynorskomsettinga til Bjørn Endreson, og det gjer tekstane meir songbare. Aktørane finn seg vel til rette i språkdrakta og det er faktisk uråd å høyre at Evelyn Jons (som spelar Fantine) er svensk. Ensemblet er veldrilla og kan sine saker. Ikkje minst er det fylt av særs gode songarar frå dei yngste amatørane til den det heile dreier seg om. Erik Wenberg Jacobsen er komfortabel og trygg i rolla som Valjean og har ein stemmeprakt og eit register som er imponerande. Han er først og fremst songar, men i tidlegare roller som Judas i Jesus Christ, og sist som Che Guevara i Evita, har han synt særs gode taktar også som skodespelar. Her slår han ut i full blomst. Vi ser det til dømes i det tidlege møtet med biskopen og nåden der Jacobsen ikkje seier stort, men der vi les det heile i andletet hans. Og samspelet med Paul Ottar Haga, som har motsett bakgrunn og først og fremst er skodespelar, er særs fruktbart. Haga syner seg som ein meir enn habil songar, og dei to står utmerka til kvarandre. Stephen Brandt-Hansen har same bakgrunn som Jacobsen, og har i fleire tidlegare oppsettingar slite som skodespelar. Her verkeleg trør han til som leiar for dei revolusjonære studentane i Paris i oppsettingas mektigaste og mest suggererande scene. Det er uråd å nemne alle i eit ensemble som struttar slik av energi og speleglede. Men ein verkeleg bonus var det å sjå og høyre den berre elleve år gamle Samuel Lilleberg Suphellen i rolla som Gavroche. I eit fyrverkeri av ei rolle tok guten salen med storm og sjarmerte oss alle trill rundt!
Trøndelag teater har gjort sitt største kunstnarlege og økonomiske løft nokon sinne med denne oppsettinga. Interessa er så stor at framsyninga alt i realiteten er utseld. Det er likevel godt å kunne melde at det kunstnarlege også er meir enn berekraftig. Det er blitt ei heilstøypt framsyning med stort trøkk, velkoreografert, med godt spel og først og fremst framifrå musikalske og songlege prestasjonar.
Amund Grimstad
(Meldinga stod i Klassekampen måndag 27. februar 2006)
