Amund Grimstad

TEATER

«Terje Vigen og Ibsens smådjevler»
Teatret Vårt, Storyville, Molde
Av: Henrik Ibsen
Regi: Kristian Lykkeslet Strømskag
Med: Per Egil Aske

Ei god historie og ein framifrå forteljar. Meir skal det ikkje til for å skape stor scenekunst.

Eg kjem stadig attende til at scenekunstens mor, opphavet til det heile, samlinga rundt leirbålet med den gode forteljinga framført av ein like god formidlar, – det er ikkje mykje som kan måle seg med det. Og det fekk eg syn for segn for i Molde då eg såg, eller opplevde er vel rettare, Per Egil Askes upretensiøse formidling av Henrik Ibsen, lyrikken og nokre av tekstane hans, og i tillegg Askes presentasjon av seg sjølv og eit langt liv som skodespelar.

Per Egil Aske er født i Stavanger i 1954, men hadde mesteparten av oppveksten i Midsund som nå er del av Molde. Etter skodespelarutdanninga var han først nokre år på Teatret Vårt i Molde før han kom til Trøndelag Teater i 1981. Frå 1986 har han vore tilsett på Nationaltheatret til han nyleg gjekk av med pensjon og flytta heim til Molde. Men 70-åringen har ikkje tenkt å leggje seg i pennalet riktig enno. I september i fjor framførte han Vidar og Erlend Sandems «Kongen av Veøy», ein kraftprestasjon av ein monolog som han hausta gode kritikkar for, og eg var ikkje noko unnatak. Og nå har han, saman med Teatret Vårts sjef, Kristian Lykkeslet Strømskag, tatt for seg nokre av Ibsens tekstar i nok ein monolog som dei har kalla «Terje Vigen og Ibsens smådjevler».

Henrik Ibsen er sjølvsagt mest kjend som dramatikar, for dei historiske dramaa, og særleg for notidsdramaa. Men han skreiv også både vanleg lyrikk og store lyriske verk. I ettertid var han visst ikkje sjølv så begeistra for lyrikken, og kalla dikta for sine smådjevlar. Men både «Peer Gynt» og «Brand» er i utgangspunktet skrivne som dramatiske dikt, og ingen av dei blei sett opp på ei scene før mange år etter publisering. Og helteeposet «Terje Vigen» er først og fremst eit dikt jamvel om det både er filmatisert og freista dramatisert.

På biscena Storyville i Molde er det ingen scenografi, berre ei nake scene, eit bord og eit glas vatn. Inn kjem Per Egil Aske og presenterer seg, og det sjølv om det godt vaksne publikummet truleg kjenner han særs godt. Og han framfører opningsscena i «Peer Gynt» der han formidlar både Peer og mor Åse. Med berre forsiktig og særs diskré fysisk spel får vi presentert ei historie dei fleste av oss kjenner nærast utanåt. Men når Aske let orda kome så tydeleg i sentrum, og tek seg gode pausar så orda skal få søkke inn, så blir Ibsens tekst som ny, og langt meir nyanserik. Det er diverre ofte slik at fysisk spel kjem i vegen for innhaldet, men denne kvelden blei alt tydeleg, for her var det orda som rådde grunnen. Teatersjefen sjølv, Kristian Lykkeslet Strømskag, har hatt regien på denne framsyninga, og eg vil tru han har hatt meir enn ein finger med i spelet for å gjere oppsetjinga så stram, men samstundes så ledig.

Før Aske går vidare fortel han litt om seg sjølv og at han har spela teater i femti år. Og har openbert ikkje tenkt å gi seg. Han fortel vidare ein del om Ibsen og sine mange Ibsentolkingar der rolla som den unge Peer på Trøndelag Teater i november 1985 var den første hovudrolla. Det er heile førti år sia, men eg såg og melde faktisk den framsyninga, og av alle dei oppsetjingane eg har sett av Peer Gynt, er det denne eg hugsar best. Per Egil Aske var ein umåteleg spretten og levande Peer.

Etter dette vesle brotet, går Aske over frå opningsscena i «Peer Gynt» og heilt til mor Åses død. Framleis resiterer han båe rollene, og som med bukkerittet gir han oss på dette lågmælte viset ny innsikt i det som burde vere meir enn kjend stoff. Det er vakkert, vart og inderleg formidla og syner ei side av Peer som det er lite av i resten av dramaet.

Så blir det fleire Ibsenske anekdotar og litt vaksenopplæring. For kor kan diktaren ha henta inspirasjon til nokre av kystbyane, personane og miljøa han skildrar i drama som i til dømes «Rosmersholm» og «Fruen fra havet»? Deretter går Aske over til lyrikken. Henrik Ibsen gav ut berre ei diktsamling, «Digte» i 1871, og sjølv om presentasjonen til Aske av nokre av desse dikta var upåklageleg, må eg vedgå at eg forstår at Ibsen ikkje sjølv var like stolt av lyrikken sin som av dramatikken. Men i diktsamlinga hans var også «Terje Vigen» (1861), og det er eit dikt som framleis står seg. Framsyningas undertittel er «Hevn og forsoning», og det er akkurat det dette helteeposet frå nødsåra under Napoleonskrigane handlar om. Nok ein gong trudde eg det var kjend stoff, men enno ein gong gav Per Egil Askes intense framføring og forteljing ny innsikt og nye dimensjonar. Og med ein moral som i desse dagar er meir sentral enn på mange år.

Når du har ei god historie og ein framifrå forteljar, så er det ofte nok til å få ei minst like god teateroppleving som i store påkosta produksjonar. Det gav Per Egil Aske oss tydeleg prov på. Denne framsyninga er ei lågmælt og upretensiøs lita perle. Etter påske skal ho ut på turné i Møre og Romsdal, og det bør bli stinn brakke alle stader. Og det hadde ikkje vore meg i mot om denne enkle framsyninga fekk eit endå større publikum enn berre i heimfylket.

TEATER

«En sporvogn til begjær»
Trøndelag Teater, hovudscena
Av: Tennessee Williams
Omsett av Torstein Bugge Høverstad
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Komponist/lyddesign: Eskild Johansen Næss
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Ingunn Beate Strige Øyen, Emma Caroline Deichmann, Trond-Ove Skrødal, Jo Saberniak, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Madeleine Brandtzæg Nilsen og Thomas Jensen Takyi

Ikkje så mykje dyrisk begjær, men i staden ein smertefull kamp for å overleve.

Då Tennessee Williams skreiv dramaet «En sporvogn til begjær» i 1947 handla det, i tillegg til det openberre begjæret, også om psykiatri, seksuelle overgrep, vald i nære relasjonar, homofili, og meir til. For åtti år sia var mykje av dette tabubelagd. Slik er det ikkje i same grad i dag, og kanskje er tematikken difor i ferd med å bli litt utdatert. Etter å ha sett Kjersti Haugens særs vellukka versjon på Trøndelag Teater, ser eg likevel at det med litt anna vinkling er mogeleg å gi ny aktualitet til dette dramaet som framleis blir rekna som noko av det fremste i amerikansk samtidsdramatikk.

Vi er i det franske kvarter i New Orleans i det kummerlege husværet til Stella og Stanley Kowalski. Så dukkar Stellas eldre syster, Blanche DuBois uventa opp med alt ho eig i ein koffert. Men når historia hennar blir avdekka lag for lag, syner det seg at ho har langt meir bagasje enn det som er i kofferten. Blanche er lærar, fallert overklasse og har sett foreldrearven over styr, men har framleis ei viss klassisk danning Trass i at ho både er noko alkoholisert, oppsagt som lærar på grunn av eit forhold til ein elev, og nok også har freista å livnære seg som prostituert, lever ho på ei livsløgn og held hardnakka på ein fasade det er lite att av. Ho foraktar dei enkle kåra hjå Stella og Stanley, og ikkje minst Stanleys manglande kultur og framfuse veremåte. Samstundes blir det eit begjær og langt meir enn berre ein flørt mellom dei to. Blanche blir etter kvart nådelaust avkledd, og fallet hennar er totalt.

I dei fleste oppsetjingar eg har sett, blir det lagt stor vekt på realisme og begjæret, eller den dyriske attråa. Kjersti Haugen har valt ei heilt anna tilnærming, og det er det som gjer denne framsyninga så vellukka. Her er det surrealisme, symbolikk med sjølve døden som bakspelar og eit neddempa og lite utagerande spel. I Katrin Bombes scenografi er vi ikkje i ein heim, men i eit landskap kor som helst, og med ein transparent bakvegg som gir plass til illustrerande skuggebilde. Kostyma er tidlause, med unnatak av Blanche som framstår nesten androgyn i klede som ei vellukka forretningskvinne meir enn ein sørstatsaristokrat. Og når skodespelarane rett som det er bryt med handlinga i absurde song- og danseinnslag, understrekar det også symbolikken meir enn realisme.

Stanley og Blanche er i manus truleg rundt 30 år gamle, og Stella litt yngre. Eg var difor overraska over castinga, for både Ingunn Beate Strige Øyen som Blanche og Trond-Ove Skrødal som Stanley er i siste halvpart av 50-åra. Korleis skulle den dampande attråa bli formidla av så vaksne aktørar? Men så synte det seg at det var heilt greitt. For der dramaet til vanleg blir vist med dyrisk begjær og open og realistisk vald, har Haugen dempa det heile. Rett nok er her både vald og valdtekt, men ikkje så ope og direkte. Og slik blir mykje av den meir utdaterte tematikken lagt litt til sides, medan det er Blanches fortvila og desperate kamp for å vinne over sin eigen smerte og for å overleve i desse ekstreme omstenda som blir det viktigaste. Og her lukkast Haugen til fulle.

Ingunn Beate Strige Øyen kler av Blanche lag for lag, varsamt og overtydande. Ho syner oss ei kvinne heilt på randa i ei umenneskeleg og eksistensiell krise. Noko er sjølvforskyldt, men etter kvart ser vi at Blanche også er produkt av omstenda. Øyen spelar lågmælt og innlevande, og formidlar livsløgnaren på eit smertefullt vis som gir både forståing og medkjensle, trass i den i utgangspunktet heilt outrerte personen Blanche er. Det er ikkje så mykje macho att i den Stanley som Trond-Ove Skrødal presenterer. I staden for den brutale bølla vi er vande med å sjå, gir han oss ein langt meir neddempa person, og eit heilt menneske. Han som kjenner at kulturen hans blir trakka på og forakta, og som difor ikkje blir den klisjeen han ofte blir framstilt som. Emma Caroline Deichmann som Stella står med ein fot i kvar leir, og på like lågmælt og subtilt vis får ho fram dei to sidene, den friviljuge motsette klassereisa og ikkje minst brubyggjaren. Og Jo Saberniak kompletterer bildet med ei finstemt tolking av den sympatiske og først litt naive Mitch som bringar eit snev av håp inn i livet til Blanche, før også han ser teikninga.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 8. april 2025.)

MUSIKKTEATER

«An-Magritt»
Turnéteatret i Trøndelag, Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag
Av: Johan Falkberget
Dramatisert av Edvard Normann Rønning
Musikk: Henning Sommerro
Regi: Ingrid Forthun
Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Anne Spets
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Koreografi: Arne Fagerholt
Maskedesign: Maren Togstad
Lyddesign: Terje Watterud
Musikalsk leiar: Eva Holm Foosnæs
Orkestrering: Christian Aftreth Eriksen
Musikarar: Eva Holm Foosnæs, Anders Bast, Elin Torp Meland, , Sturla Hauge Nilsen, Morten Schrøder, Elisabeth Fossan, Steffen Granly, Jon Kristian Bye, Einar Kjensmo Fuglerud, Elvin Venæs, Lasse Leo Ehn
Med: Karianna Sommerro, Simen Bredesen, Tore B. Granås, Lavrans Haga, Lars Eggen, Torstein Fosmo, Are Hembre , Ståle Kvarme Tørring , Sigmund Kveli, Mathias Melsæter Rydjord, Evy Kasseth Røsten, Martine Hattestad Kveli , Oda Isabella Smit Ødegaard, Iris Mundal Tjørhom/Anna Eide

Ei noko melodramatisk oppsetjing som tek det att på spel, musikk og ikkje minst scenografi.

For tre år sia sette Turnéteatret i Trøndelag, i samarbeid med Opera Trøndelag og Fylkesmusikarane i Trøndelag, opp Johan Falkbergets «Bør Børson jr.». Det var eit enormt samarbeidsprosjekt få scener i Norge kan gjere dei etter, og blei ein kjempesuksess. Nå har dei same tre gått saman om å presentere meir av Falkberget, denne gongen musikalen «An-Magritt» frå første bandet av romansyklusen, «Nattens Brød». Historia blei filmatisert i 1969, og musikalversjonen er dramatisert av Edvard Normann Rønning med musikk av Henning Sommerro for Trøndelag Teater i 1988. Seinare er den oppført på Det Norske Teatret i 2007 og Trøndelag Teater i 2004.

Historia om oksekøyraren An-Magritt Olsdatter Kjempeplassen og vilkåra for gruvearbeidarane på Røros på 1600-talet har i årevis vore folkelesnad. An-Magritt, resultatet av ei valdtekt som førte til at mor hennar gjekk på fossen i staden for å ta straffa for å ha født ein lausunge, er inga heltinne, men likevel eit norsk fridomssymbol på line med Prillar-Guri og Kjerringa mot straumen. Ei rakrygga kvinne som på mange vis representerer den nye tida, og seinare tids arbeidarrørsle, men som også er fast i trua på kjærleiken. Og som samstundes blir utsett for sladder og avundsjuke. Falkberget målar gruvesamfunnet med brei pensel og det meste av dette er godt tatt vare på i denne oppsetjinga, som likevel ikkje lukkast heilt.

Det tar til både støyande og noko masete før historia blir etablert med ei scene frå malmvekta der An-Magritt (Karianna Sommerro) forstår at ho blir lurt. Men ettersom ho korkje kan tala eller å lese, er det vanskeleg å prove uretten. Det blir eit basketak, og ho blir redda av konstknikten Johannes (Simen Bredesen) som tar ho med til hytta si og pleier henne. Det oppstår søt musikk i tillegg til at han lærer henne tal og bokstavar. Den nyvunne kunnskapen nyttar An-Magritt når ho seinare dreg til Trondheim for å klage på nedsette vederlag for malmkøyrarane. Men opphaldet hjå Johannes gir også grobotn for seinare vondsinna sladder om utukt og barnedrap.

I Ingrid Forthuns regi blir framsyninga noko pompøs, og ein del tablå blir spela i vel store ord. Det er synd, for her er så mange fasettar og gode historier som står støtt på eigne bein utan å bli framstilt så melodramatisk. Og i scena der An-Magritt urettvist er fengsla og møter den snart foreldrelause jenta, Eva, gir Forthun oss eit nært portrett som vi gjerne kunne ha hatt fleire av.

Karianna Sommerro har dei siste åra tatt steget frå ein habil musikalartist til også å vere ein god karakterskodespelar. Ho er fysisk lita og vever, og i rolla som An-Magritt understrekar det kor sårbar denne sterke kvinna eigentleg er. Med framifrå song og inderleg spel fyller ho rolla godt, og syner også tydeleg at det ikkje berre er kjærleik og det rettskafne som er drivkrafta hennar, men også mindre aktverdige motiv som hat og hemn. Simen Bredesen er operasongar, og sjølv om hans Johannes først og fremst blir formidla med stemmeprakt, får han også godt fram personen bak. Og så er det Tore B. Granås som nok ein gong viser overtydande spel, denne gongen i rollene som bestefar til An-Magritt og som kølfogd og ein slags forteljar.

Koring og songprestasjonar er framifrå, og det er leit at det store og særs kompetente orkesteret ikkje får plass på scena så vi får sjå dei. At lydkøyringa på premieren var tidvis støyande, får vi vone vil gå seg til.

Men det som først og fremst gjer denne produksjonen til ei oppleving, er Gjermund Andresens scenografi. Den er ei oppleving i seg sjølv, gir fantastiske djupneperspektiv, og i samarbeid med Simen Høy Aasheims utsøkte lysdesign blir det skapt rom for eit utal scener utan forstyrrande sceneskift. Eg trur knapt eg har sett ein vakrare og meir velfungerande scenografi. Den er så omfattande at den kunne ha stått på kva hovudscene som helst, men så er den laga for turné!

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 5. april 2025.)

TEATER

«Den Innbilt Syke»
Studntesamfundets Interne Teater, Sitatet, Studentersamfundet i Trondhjem
Av: Molière
Omsett av André Bjerke
Regi: Jacob Nordin Andresen
Scenografi: Astrid Fiskum
Kostymedesign: Elin Linnea Östgård
Musikk: Ivar Strangstadstuen, Vera Wigum, Solan Alexander Berg, Janet Lu, Eirun Blix-Lærmoen, Anna Hagen Sløgedal og Marie Solberg
Med: Filip Giertsen Øigarden, Eirin Asting-Kjesbu, Melissa Peltonen, Trond Juvkam, Stine Elene Hole, Mia Helene Johnsen og Linn Tønnesen Kystvåg

SIT har kasta seg ut på djupt vatn med å tolke ein Molières 350 år gamle komediar, men kjem meir enn vel i hamn.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) ligg så definitivt ikkje på latsida. På under fem veker har dei hatt premiere på tre ulike produksjonar, og dei har kome ned på alle fire og vel så det med alle tre. Etter haustens storsatsing med det beste eg har sett av SIT gjennom dei meir enn femti åra eg har følgd dei, den sjølvlaga «Ivar Aasen – ein musikal», ville eg tru at dei slappa av og konsoliderte seg litt, men slik blei det ikkje. I slutten av februar var det premiere på «Weltschmertz 2225» eit eksperimentelt og ganske annleis stykke teater i samarbeid med Kepler Teater. Berre ei veke etter var det ny premiere, denne gongen på Knut Nærums krimkomedie «Mord over en lav sko». Og den siste dagen i mars går dei tilbake til 1600-talets store komedieforfattar, Molière (Jean-Baptiste Poquelin, 1622-1673) og hans satiriske oppgjer med legestanden, og mykje anna, i komedien «Den Innbilt Syke» (Le Malade imaginaire) frå 1673. Dette var det siste Molière skreiv, og sjølv om stykket blant mykje anna, handla om ein hypokonder, så tok Molière i røynda sin død av det. Han spela ofte hovudrolla sjølv, og under ei oppføring blei han dårleg, men fullførte framsyninga, og døydde like etter.

Å spele 350 år gamle komediar kan vere ein skikkeleg risikosport. Humoren og dei sosiale vendingane er annleis og må framførast på eit vis som treffer dagens publikum. Og så er det alltid eit spørsmål om timing og presise entrear og sortiar. Sjølv profesjonelle institusjonsteater kan slite med å få dette til å gå i hop. Eg blei difor imponert over kor godt regissør Jacob Nordin Andresen og dei sju aktørane hadde løyst desse utfordringane. For her sat faktisk det meste. Ei anna utfordring ved å spele Molières komediar, er at dei ofte har meir enn eit plot. I «Den Innbilt Syke» møter vi den velståande Argan (Filip Giertsen Øigarden) som trur han er sjuk, og som nærast dyrkar diagnosen sin. Det er for så vidt eit tema som er blitt ganske aktuelt att i vår tid. Men i tillegg til at han ligg under for eit kvakksalveri av farmasøytar og legar, og stykket har eit ironisk oppgjer med slikt, er her også eit vell av andre tema og intrigar. Argan vil gifte bort dottera Angelique (Melissa Peltonen) til ein medisinarstudent og sonen til legen han brukar. Dette sjølvsagt for å sikre si eiga sjukdomsframtid. Men Angelique har på same tid forelska seg i ein annan (Trond Juvkam), og dermed har vi nok ein intrige. I tillegg har vi også den klassiske vonde stemora frå folkeeventyra. Argan er enkjemann og har gifta seg på nytt med Beline (Mia Helene Johnsen), ein tvers gjennom falsk intrigant augetenar som berre er ute etter pengane til Argan. Og som ein viktig moderator for heile spelet, er den sjølvmedvetne og kreative tenestejenta Toinette (Eirun Asting-Kjesbu). Ho let seg ikkje pelle på nasen av nokon, og er på mange vis motoren i historiene.

Scena er Sitatet, Studentersamfundets nye black box ,der scenografen Astrid Fiskum har tatt utgangspunkt i at dette var midt i barokken, og plassert det heile i Argans arbeidsrom der eit par gamle veggteppe, samt tidsriktige møbel og ein bakvegg av spegelpanel gir eit særs autentisk interiør. I midten tronar Argan med eit arbeidsbord fylt av ulike medikament. Det er ein enkel, men likevel illustrerande og effektiv scenografi. Og heldig er SIT som har eit heilt symfoniorkester i same hus. Sju av dei har forma eit lite kammerorkester som sit synlege på sidescena og spelar barokkmusikk der det elles ville vere brot og sceneskift.

I slike amatøroppsetjingar, – ja, for eg må minne om at SIT trass alt er amatørar sjølv om dei stadig kan gi inntrykk av noko anna – så kan ofte både scenografi og ikkje minst kostymedesign bli litt heimesnikra. Særleg gjeld det kostyma der ein ofte tek det ein har og freistar å setje det saman så godt ein kan. Men ikkje desse perfeksjonistane. Kostymedesignen til Elin Linnea Östgård er eit kapittel for seg. Saman med ein stor produksjonsgjeng har ho designa og fått sydd gjennomført og imponerande tidsriktige og detaljerte kostyme.

Humor er ei alvorleg sak, og å spele komedie er noko av det vanskelegaste ein kan gjere. Regissøren Jacob Nordin Andresen har vore tru mot Molières tekst, og ikkje minst André Bjerkes gode attdikting. Og i staden for høgt tempo, overspel og mykje halloi som ofte er freistande å ty til, har han faktisk vald det motsette. Det er eit godt val og gjer at teksten og handlinga, eller alle handlingane om du vil, kjem mykje tydelegare fram. Entrear og sortiar går ganske saumlaust trass i at det undervegs er omfattande kostymeskift. For dei sju på scena akslar i alle fall ti roller, og dette er ikkje kostyme som er enkle å ta av og på. Dramaturgisk stoppar det nok litt opp i intensitet midtvegs i framsyninga, men i hovudsak greier regissøren å halde oppe intensiteten.

Det kan sjå ut til å vere eit generasjonsskifte på gang i SIT, for av dei sju aktørane på scena, er det berre ei eg har sett tidlegare. Men trass i så mange debutantar, er personinstruksjonen overraskande bra. Det er sjølvsagt litt ujamt spel, og særleg er det problem med manglande diksjon undervegs, men dei fleste leverer overtydande prestasjonar. Spesielt gjeld det motoren i stykket, den tidvis både infame og kreative tenestejenta som blir glitrande formidla av Eirun Asting-Kjesbu. Og så er det Argan, han det heile dreier seg om. Filip Giertsen Øigarden tolkar denne rolla med ein fingerspisskjensle som er både overtydande og imponerande. Eit særs neddempa spel, lågmælte replikkar, finstemt mimikk, pausar for å la replikkane søkke når det trengst. Han nyttar eit uvanleg stort register til å vere ein ung amatør, og saman med resten av ensemblet greier han den vanskelege jobben det er å gjere 350 år gamal humor aktuell for eit ungt og moderne publikum.

MUSIKAL

«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen

Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.

I løpet av eit snautt år er det sett opp tre ulike, nyskrivne musikalar om Ivar Aasen. Først var det den satiriske «Spynorsk. The Musical» på Det Norske Teatret. Så kom Studentersamfundets Interne Teater i Trondheim med den biografiske «Ivar Aasen – ein musikal». Og nå spelar Teatret Vårt «Eg har ikkje ord» i Aasens heimfylke.

Ivar Aasen (1813-1896), var eit flogvit, og ein strålande autodidakt. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost H C Thoresen i Herøy der han fekk høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på storgarden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt. Ved hjelp av prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart stipend frå Videnskabsselskabet i Trondheim for å forske på dialektane. I fire år drog han landet rundt, og det resulterte i ordbøker og grammatikk for eit skriftspråk tufta på norsk talemål. Etter omfattande språkstrid, mellom anna med riksmålsforkjemparen Knud Knudsen, vann nynorsken ein stor siger med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.

Musikalen «Eg har ikkje ord» er skriven, og instruert av Nils Petter Mørland, og med musikk av Håvard Gressum Antonsen. Det er blitt ei forrykande framsyning med fengande musikk, teknisk særs godt gjennomført og med framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans. I tillegg gir Dagny Drage Kleivas scenografi gode rom for dei ulike scenene. Så skulle vel det meste vere sagt, men slik er det diverre ikkje. For her blei det for mykje form, og bak denne på overflata vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.

Ivar Aasen følgde på mange vis eit kall om å skape eit norsk skriftspråk. Arbeidet, med årelange reiser gjorde at han måtte gi avkall på mykje, også kjærleiken. Vi veit at han i Herøy hadde eit forhold til tenestejenta Berte Vike, og til kapteinsdottera Susanne Daae på Solnør. I staden for å fortelje heile biografien, har Mørland freista å finne ut kven personen Ivar Aasen var, og kva han måtte forsake. Det gjer han ved å nytte mykje tid på ungdomsåra, og ved å| dvele ved Berte Vike som følgjer Aasen heile livet, mest som ei hildring. Trass i ganske fri dikting, er det eit greitt grep, men resultatet blir noko uforløyst.

Det er eit velkoreografert og samspela ensemble, synkrone sceneskift, og i sentrum ein tydeleg Lars Melsæter Rydjord som Aasen. Dei andre fem på scena fyller rollene som Berte (Sara Fellman) og alle andre Aasen møter. I tillegg er dei stundom nærast som samvitet hans. Alt dette fungerer godt, men vi får ikkje nok tak på personen. I staden for eit forståeleg menneske, blir Aasen redusert til ein sosialt utilpass nerd utan korkje sjølvinnsikt eller sjølvtillit. Og når det sceniske og musikken er som ein typisk broadwaymusikal, kjem forma i vegen. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2025.)

Eg såg framsyninga «Eg har ikkje ord» ei veke etter premiere, og ettersom det for tida har vore lang kø for å få teatermeldingar på trykk i Klassekampen, skreiv eg opphaveleg ei melding berre for bloggen. Den var meir omfattande og difor langt grundigare enn det som det til vanleg er plass til i avisa. Men rett før meldinga var ferdigskriven, fekk eg beskjed frå kulturredaksjonen i avisa at dei hadde plass for ei melding av musikalen alt i måndagsavisa. Så då skreiv eg den om til omlag det halve for avisa. Men ettersom arbeidet med ei meir omfattande melding alt var gjort, og dei to blei så ulike i omfang, fann eg det feil å presentere den langste meldinga og seie at ein litt forkorta versjon var presentert i avisa (slik eg ofte brukar å gjere). I staden har eg vald å presentere dei båe.
Så her kjem den meir omfattande meldinga som opphaveleg var skrive for bloggen:

Mennesket Ivar Aasen

MUSIKAL

«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen

Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.

Teatret Vårt har fått laga ein musikal om Ivar Aasen. Eg såg den i Sunndal ei veke etter premieren i Molde. Det er ei forrykande framsyning, fengande og god musikk, teknisk særs godt gjennomført, framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans, og med ein scenografi som både er opplevingsrik og gir rom for dei ulike scenene. Så skulle vel dette vere ei framsyning å tilrå utan atterhald? Men slik er det diverre ikkje. For her blei det meste form, og bak den særs vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.

Nynorsken tapar terreng som skule- og opplæringsmål, men i kulturlivet har språket knapt stått sterkare enn i dag. Eitt er nobelprisen til Jon Fosse, men bak han er det ein skikkeleg omfangsrik flora av dyktige lyrikarar, forfattarar og dramatikarar. For ikkje å snakke om omsetjarar. I ein slik situasjon er det sjølvsagt naturleg at opphavsmannen til nynorsken, språkgeniet, autodidakten, forfattaren, og botanikaren, frå Ørsta, blir interessant og tar til å få litt status som rockestjerne. I løpet av det siste året har det vore i alle fall tre store teaterproduksjonar, og alle musikalar, om Ivar Aasen. Først ute var Det Norske Teatret med Are Kalvøs satiriske «Spynorsk. The Musikal», eit dystopisk framtidsspel med mykje humor, og kanskje meir Kalvø enn Aasen. Rett før jul sette Studentersamfundets Interne Teater (SIT) i Trondheim opp «Ivar Aasen – ein musikal», nyskriven og regissert av forfattar- og komponistduoen Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård, og med amatørar i alle ledd, men både i innhald og dels også i form, ei så gjennomført god framsyning at ho kunne ha vore vist på hovudscena til kva institusjonsteater som helst. Og nå har Teatret Vårt, i Ivar Aasens heimfylke, også meld seg på med «Eg har ikkje ord», skrive og regissert av Nils Petter Mørland og med musikk av Håvard Gressum Antonsen.

Ivar Aasen (1813-1896) var eit naturgeni, nærast lekamleggjeringa av omgrepet flogvit, og i den grad han hadde noka utdanning, var det frå sjølvstudiar. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost Hans Conrad Thoresen i Herøy som blei ein slags mentor for han. Der fekk han høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år, før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på garden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra han var på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt og fekk utvikle seg. Ved hjelp av den tidlegare nemnde prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart kontakt med Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab (DKNVS) som ga han stipend for å forske på dialektane. I fire år for han landet rundt. Og resten er historie, kunne ein seie, men feltarbeidet hans førte til fleire bøker, avhandlingar, språkstrid i Christiania der Knud Knudsens riksmål stod mot Aasens landsmål i ganske heftige ordskifte. Og så det som blir rekna som den endelege, eller i alle fall førebelse, sigeren til Aasen med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.

Ivar Aasen følgde på mange vis sitt kall, og oppgåva hans i livet var å lage eit skriftspråk tufta på norske dialektar. Men dette arbeidet, og spesielt feltarbeidet hans med årelange reiser, gjorde at det var mykje han måtte gi avkall på. Mellom anna kjærleiken. Han levde åleine heile livet, men frå dei unge formative åra i Herøy og på Solnør, er det likevel to kjærleiksforhold som det ikkje blei noko av, men som kan ha forma han. I Herøy hadde han eit forhold til tenestejenta Berte Vike, noko prost Thoresen ikkje var særleg glad for, og dette kan ha framskunda flyttinga til Solnør. Berte kom på besøk til Solnør, men då stakk Aasen til skogs for å leite etter plantar. I staden fekk han eit forhold til Susanne Daae, dotter på garden, og ein av elevane hans. Aasen skal også ha fridd til Susanne, og eit brev frå 1852 kan tyde på at det var eit livslangt avstandsforhold mellom dei to.

Eg skriv så utførleg om dette fordi dei to siste musikalane om Aasen (SIT og Teatret Vårt) båe har tatt tak i ungdomsforelskingane hans. Dette gjer dei båe for å freiste å forstå og gjere eit heilt menneske ut av mannen Ivar Aasen. Og båe har nok dikta langt meir enn dokumentasjonen har belegg for. Men der SIT har konsentrert seg om Susanne Daae, har Mørland og Teatret Vårt late Berte Vike følgje Aasen, kanskje ikkje fysisk, men meir som ei hildring gjennom heile livet. Det er sjølvsagt interessante grep for å komme innunder huda på personen. Kva måtte han forsake? Var saka og forsettet hans større enn personen? Var oppgåva med å skape eit norsk skriftspråk eit kall som trumfa alt anna?

Slik eg ser «Eg har ikkje ord», er det dette som er det viktigaste førelegget. Og hovudvekta er lagt på Aasens unge år. Vi får bli med han til Bergen og biskop Neumann, og til utgjeving av den første ordboka, men utan at det blir presentert særleg utførleg. Og her er lite om reisene og innsamlingsarbeidet, og inkje om den språkpolitiske striden i Christiania. I staden får vi presentert ein Ivar Aasen (Lars Melsæter Rydjord) som ein sosialt særs utilpass raring, eller nerd som ikkje har noka tru på seg sjølv, og som lenge meinte han var betre som botanikar enn språkforskar. Og i bakgrunnen dukkar stadig Berte (Sara Fellman) opp som ei påminning om det som kunne ha vore. Det er for så vidt eit greitt val, og kunne ha blitt interessant. Men det er ikkje gjort godt nok til at det gir særleg innsikt i personen og kva han eventuelt sleit og bala med av indre kamp. Faktisk er det slik at musikalen til Trondheimsstudentane, som altså valde å følgje forholdet til Susanne Daae i staden for til Berte Vike, i langt større grad greidde å gjere den uforløyste kjærleiken relevant for forståinga av Aasen og presentasjonen av livet hans.

Med desse innvendingane er likevel musikalen «Eg har ikkje ord» både underhaldande og sjåverdig. Trass i at Dagny Drage Kleiva kunne ha spart seg det påtrengande og litt for broadwayaktige lysskiltet over scena, har ho laga ein scenografi som ved hjelp av i hovudsak to flyttbare trapper og ei mengd bøker, fungerer godt til å lage naudsynte scener og situasjonar. Og sceneskifta, som det er ein del av, er alle saumlause og ofte integrert i koreografien til Stian Danielsen. Lars Melsæter Rydjord er ein, gitt den rolla han frå forfattaren har fått å spele, ein tydeleg Ivar Aasen som får fram mange ulike sider ved han, men der den litt ufriviljug komiske nerden, monomant opptatt av ord og kor dei kjem frå, stundom tek litt stor plass. Sara Fellman er Berte Vike og gjer det varsamt og truverdig, nesten underspela. Saman med resten av ensemblet er ho alle andre som Aasen møter, men også stundom som ein vegg av røyster som ein kan sjå som samvitet eller undermedvitet hans. Det er godt løyst. Og så må eg få trekkje fram at songprestasjonane til heile ensemblet er framifrå.

Musikken, som er skrive av Håvard Gressum Antonsen, er melodiøs og vakker, og nokre av songane går att som eit gjennomgåande tema. Teatret skriv sjølv at «musikken er inspirert av den store Great American Songbook-tradisjonen», og eg stussar litt over det valet, og kva det eventuelt skulle ha med Ivar Aasen og norskdomsrørsla å gjere. Når Aasens eigen «Nordmannen» (Millom bakkar og berg), songen som langt meir enn den pompøse «Ja vi elsker» summerer opp det norske, mot slutten blir framført med mektig korsong og flotte harmoniar, blir den ståande som ein stor kontrast til resten av musikken. For sjølv om dette er feiande og teknisk framifrå gjennomført, så framstår hovudinntrykket, både det sceniske og musikken meir som ein typisk broadwaymusikal, og då kjem forma fort i vegen for innhaldet. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.

TEATER

«Du er bonde»
Rogaland Teater, Intimscena
Av: Kristin Auestad Danielsen
Dramatisering og regi: Maria Drangeid
Scenografi og kostyme: Ida Grimsgaard
Lyddesign og komponist: Fredrik Almstedt Storsveen
Med: Malin Landa og Mari Strand Ferstad

Rogaland Teater har tatt romanen «Du er bonde» til scena, men greier ikkje heilt å fange universet i boka.

Kristin Auestad Danielsens roman «Du er bonde» (2022) er ei fornøyeleg, litt absurd, men samstundes djuptpløyande og annleis forteljing om landbruk, odel og pliktkjensle, om ungjenters seksualitet og om oppvekst midt i bibelbeltet på Jæren. Nå har Rogaland Teater fått bysbarnet Maria Drangeid til både å dramatisere og regissere framsyninga for teaterets intimscene.

Maria Drangeid (f. 1989) var utdanna på regilina på Teaterhøgskulen for berre fire år sia, men har alt gjort fleire særs spennande produksjonar. Sjølv har eg sett tre av dei, alle nyskapande, kontrastfylte, og i eit litt absurd univers. Rett før jul blei ho, som ei av to, vald ut til Trøndelag Teaters talentprogram, Regiløftet, som gjennom fire år skal hjelpe dei med utvikling som regissørar for framtidas teater.

På intimscena på Rogaland Teater, i eit furuinteriør og ein haug med filleryer, altså i eit ikkje utypisk gardsinteriør, møter vi to 18 år gamle odelsjenter, naboar og bestevenner. Ingen av dei to har namn. Dei blir spela av Malin Landa som den mest drøymande, og Mari Strand Ferstad som den litt meir realistiske venninna. Utstyrte med kvar sin bibel ligg dei i haugen av ryer og fabulerer over seksualitet, religion, framtida som bonde og populærkulturen. Vulgære og religiøse betraktningar går hand i hand. Det er eit fint tidsbilde frå midten av nittitalet. I bakgrunnen dundrar Fula Visbokens «Brittas Fitta» som eit nesten påtrengande tydeleg lydbilde. Samtalen går naturleg og fornøyeleg om dette og hint, som i boka. Sjølv om mykje av dialogen er noko absurd, er situasjonen høgst realistisk. Båe kjenner på plikta til å vere bonde, men ingen av dei verkar å ha særleg lyst.

Etter kvart blir det eit brot med realismen. Ho som er mest drøymande og som vil drive antijordbruk og la alt gro til, får ei openberring av engelen Gabriel. Han seier at ho skal føde eikenøtter og plante skog. Og før vi veit ordet av det, er heile Jæren skogkledd! Like plutseleg blir furuscenografien til Ida Grimsgaard på elegant vis omdanna til ein skog. Utan å røpe korleis det går, mistar framsyninga etter dette litt av retning og framdrift.

Boka er skriven i 1. person, og vi får rikeleg med personlege betraktningar frå forteljaren, både om familien, og om korleis odelen kan kjennast som ei tyngande plikt. Slik borar boka også ned i alvoret for denne jenta som står på terskelen til store val og avgjerder. I Maria Drangeids dramatisering er det for lite att av dette. I staden for at forteljaren frå boka (Malin Landa) får nok plass, trass i at ho gjer ei framifrå tolking, framstår jentene som like viktige for framsyninga. Og ettersom den andre (Mari Strand Ferstad) har langt meir på stell, tek ho i stor grad over som hovudperson. Dermed får vi ikkje kome djupt nok ned i dei eksistensielle vala dei står overfor. Og slik blir framsyninga ein velspela humoristisk og litt absurd situasjonsrapport frå eit ungjentemiljø på nittitalet meir enn den vekslinga mellom humor, surrealisme og det djupe alvoret som ligg i romanen.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2025.)

DANS

«Makker»
Multiplié dansefestival, DansiT og Rosendal Teater
Av: Landing
Idé og koreografi: Landing ved Venke Sortland, Ida Gudbrandsen og Sigrid Hirsch Kopperdal
Scenografi og kostyme: Camilla Wexels Riser (i samarbeid med Aleksander Jæger, Ella Josefin Felicia Meier og Ingvild Isaksen)
Med: Venke Sortland, Ida Gudbrandsen og Sigrid Hirsch Kopperdal

Fire framsyningar frå Multiplié dansefestival syner noko av mangfaldet i norsk dansekunst.

Det har vore Multiplié dansefestival i Trondheim denne veka med rundt eit dusin framsyningar av særs ulike slag, og som tydeleg syner mangfaldet i dansefeltet i Norge. På grunn av reise for å sjå og melde teater andre stadar i landet, har eg berre fått med meg fire av framsyningane, men dei ga likevel eit godt tverrsnitt av kor mangefasettert dette scenekunstfeltet kan vere. Årets festival såg det som ei oppgåve å syne kunstnarar og kunst som utforskar korleis vi kan leve og eksistere på nye vis i ei verd som er i stadig endring. I tillegg var omgrepet «tilgjenge» gjennomgåande for festivalen. For dans er langt meir enn skolert ballett med tåspissko, og i staden alt som handlar om meir eller mindre koreografert rørsle, og der alle på ulike vis kan ta del.

Festivalen opna symptomatisk nok med to framsyningar som båe handla om å leve, – og danse – med ADHD. Den første var «ADHD-dansen» av og med Cesilie Kverneland der ein høgst ukoreografert hund var ein aktiv del av framsyninga. Og den andre var også knytt til ein hund, men her var det utøvarens oppleving av kanskje å vere ein hund som var tema. «I work with the potential I might be a DOG» av og med Y to C – Yaniv Cohen. Den første utforska og utfordra stereotypiar og myter om diagnosen medan den andre synte kjensla av å vere eit dyr i bur.
Den neste framsyninga eg såg var i ein heilt annan ende av spekteret. «ØYA – Lydstrømmer» av ImproDans Trondheim var ei interaktiv framsyning som utforska både rørsle, lyd, og det taktile. Det tok til med varsam dans av Anna Thu Scmidt og Thomas Vikeland midt blant publikum før Øyvind Brandtsegg med hjelp av Joel Hynsjö skapte lyd med ein installasjon av vibrerande kryssfinerplater og sinnrik lydteknologi. Publikum blei invitert inn i framsyninga gjennom det taktile, ved å kjenne, like mykje som å høyre lyden, og sjølv vere med på å skape han.

Men det var den siste framsyninga eg fekk med meg som verkeleg ga meg ei oppleving utanom det vanlege, og som festa seg i minnet. Den laust samansette dansegruppa Landing hadde laga ei oppsetjing dei kalla «Makker». Den er produsert i samarbeid med Akershus DKS og Kloden teater, og er laga for folk med ulike funksjonsnedsetjingar, og i hovudsak for tenåringar. Men du trong korkje vere ungdom eller ha noka funksjonsnedsetjing for å ha stor glede av denne framsyninga.

I ein black box utan scenografi er rommet møblert med sju mjuke, velourkledde og u-forma stolar sett i ein slutta ring rundt det som kan vere ei scene eller ein manesje. Her blir publikum plasserte i kvar sin stol, som i eit omsluttande og trygt møbel der det er godt å sitje, eller å vere. At framsyninga heiter «Makker» viser truleg til at alle har sin assistent eller makker. Medan vi slappar av i desse faktisk særs behagelege stolsengene, tar to av aktørane til å danse. Det er taktfaste rørsler der føtene lagar tydeleg rytme og lyd, og med eit insisterande vis å bevege seg på som kan gi assosiasjonar til hestar og galopp, men også til linedance. Etter kvart kjem også den tredje aktøren til, det aukar i intensitet og fart, og blir nesten som tap dance med gummisolar. Og i stolen min kjenner eg rytmen frå golvet forplante seg til kroppen min. Det kjennest godt, og gjer at eg i større grad blir deltakar. Og litt om litt blir det også både lyd og meir melodiøs musikk.

Etter denne introen blir framsyninga langt meir interaktiv, or det viser seg at stolane våre kan vippast på slik at vi blir liggjande nesten på hovudet. Og dei kan i tillegg vippast opp på små rullebrett slik at vi blir køyrde rundt i salen. For min del var det berre å stemme sjela til himmelsk andakt, la tankane fare og nyte det som nesten kjendest som vektløyse. Og som om ikkje dette var nok, synte det seg at dei sju stolane også kunne veltast og bli sinnrike byggeklossar som skapte rom, holer og små fjell der publikum kunne krype, liggje eller gjere det dei måtte ønske. Og alt medan dei tre aktørane prata med oss på eit inkluderande vis som gjorde det ikkje berre trygt, men reint heimleg å vere med. Ei oppleving i seg sjølv var det å følgje med på andletsuttrykka til publikummarane, korleis nokre sigla av garde i si eiga verd, ein sovna, og det berre lyste fred og nyting av dei alle.

Opplevinga var openbert så god at då det heile var over, var det ingen som ville gå. Og for denne meldaren var det ikkje berre opningsscenografien som gjorde at ringen var slutta. Eg har meld teater (og dans) sia 1978, men det var først i 2008 at eg opna min eigen teaterblogg og tok til å leggje meldingane mine ut på den. Og dei framsyningane som fekk æra av å vere dei første på bloggen, var «Pustepatruljen» og «Tiden det tar», frå storprosjektet «Landing 08 – dansekunst i nye rom» på St. Olavs Hospital i Trondheim. Så slik kan eg seie at ringen min er slutta, og at eg har gått inn for landing. Men ikkje gitt meg, for eg vil gjerne ta av meir, og slike scenekunstopplevingar som ein kjenner som tilnærma vektløyse, kan eg absolutt tilrå.

TEATER

«Brand»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Henrik Ibsen
Tilarbeiding og regi: Espen Klouman Høiner
Scenografi: Signe Becker
Kostyme: Signe Becker og Vilde Jønland
Lysdesign: Vilde Jønland
Lyddesign: Ådne Meisfjord
Med: Isak Holmen Sørensen, Paal Herman Ims og Sarah Francesca Brænne

Brand slik du aldri har sett han, men truleg tydelegare enn nokon gong før.

Sjølv om eg set pris på tradisjonelt teater, kan stundom spelet kome i vegen for teksten. Det er ein refleksjon det er fort gjort å gjere etter å ha sett Henrik Ibsens «Brand» slik stykket nå blir formidla, meir enn spela, på Trøndelag Teater.

Skodespelaren og scenekunstnaren Espen Klouman Høiner held for tida på med eit doktorgradsarbeid i scenekunst. Integrert i oppgåva hans er også nokre eigne oppsetjingar der to av dei er på Trøndelag Teater. For tre år sia sette han opp Herman Melvilles novelle «Bartleby» som ei symboltung framsyning der tolkingshøva for publikum var legio. Nå er han attende på same teater med nok ei heilt annleis framsyning, eller formidling, og denne gongen av Henrik Ibsens «Brand».

«Brand» blei skriven i 1865 som eit episk dikt i fem akter. Hovudpersonen, presten Brand, er kompromisslaus til det absurde og øydeleggjande i sine krav til både seg sjølv og omgjevnadane. I strevet etter den rette trua og å følgje kallet, ofrar han både mora, sonen Alf og til slutt kona Agnes. Men kven er han eigentleg? Til liks med Hedda i «Hedda Gabler» er Brand av dei mest gåtefulle personane i Ibsens mange drama. Er han ein revolusjonær sanningssøkar? Eller ein rottefangar og folkeforførar (med klår adresse til eit utal politiske leiarar)? Eller er han berre ein tragisk feiging som skyv avgjerdene over på andre? Tolkingshøva er mange, og Espen Klouman Høiners førelegg med denne framsyninga er å gjere desse synlege, meir enn å setje i scene eit vanleg drama.

Høiner har halde seg til Ibsens tekst i bunden form, men har kutta ein del, og stilisert og forenkla presentasjonen. På studioscena tek det til med eit mørker der eit mønstra stort klede på golvet tek til å bølgje som i eit uver før skodespelarane trer fram. I den opphavelege teksten er det rundt tjue aktørar samt nokre større menneskemengder, men her er det skore ned til berre tre, der Isak Holmen Sørensen presenterer Brand, medan Sara Francesca Brænne og Paal Herman Ims er Agnes, futen og alle dei andre. Når dei tre kjem fram, er det som ein skapning med tre hovud i heilt uformelege sekkeliknande kostyme. Dei er ikkje dei ulike menneska, men tre vesen som utan heilt å vite korleis, har fått til oppgåve å presentere rollene. Dei vekslar mellom å lese forklårande scenetilvisingar og å resitere teksten. Det blir gjort ganske monotont, særleg for Brands vedkomande, men stundom med ein ironisk distanse der i alle fall dei to andre openbert kan more seg litt over kva dei presenterer.

Den ytre staffasjen er minimal. Eit mektig lydbilde av Ådne Meisfjord følgjer og illustrerer det meste av det som skjer. Signe Beckers scenografi er enkel og minimalistisk der aktiv bruk av før nemnde klede kombinert med ein del av sceneriggen, samt nokre store kandelabrar, likevel greier å mane fram bilde og situasjonar. Og i dei uformelege kostyma, formgitt av Becker og Vilde Jønland, blir teksten dei tre framfører langt viktigare enn det spelet dei i særs liten grad legg opp til.

Dei tre på scena utfyller kvarandre eksemplarisk, og det er ein tekstrik framsyning dei gir oss. Når alt blir framført resiterande og med tilsynelatande så lita innleving, skulle ein tru det blir keisamt og lite opplevingsrikt. Men tvert om blir det intenst og fengslande, for bak minimalismen ligg det stor skodespelarkunst. Fordi orda får stå så klårt i sentrum, blir det også ei særs tydeleg oppsetjing. Ibsens tekst, jamvel om han er godt kjend, framstår både klårare og samstundes meir gåtefull enn eg har opplevd før. Alt dette skjer utan at framsyninga kjennest som eit monotont lesestykke, eller det ein kan kalle ei ilesesetjing.

Som del av eit vitskapleg arbeid, er denne oppsetjinga sjølvsagt eksperimenterande, og slik sett heller ikkje utan problem. Sceneskifta er korkje synkrone eller elegante, og når dei tre beveger seg på scena, er det meir som vaggande pingvinar enn som dei udefinerte vesena dei skal vere. Men det er godt å oppleve ei slik eksperimentell utforsking av alle dei mogelege tolkingane av den gåtefulle Brand. For scenekunstens skuld håpar eg likevel at Høiner med dette ikkje startar nokon ny trend slik som alle regissørane som på åttitalet skulle ha ein motorsykkel på scena, eller den heilt overdrivne bruken av video på einskilde scener i dag. Men som ei eksperimentering med framføring og tolking, er dette både til å bli klok av og faktisk også ganske underhaldande.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 24. mars 2025.)

TEATER

«Gløs»
De Wangen Produksjoner og Trøndelag Teater
Av: Claire de Wangen og Cici Henriksen
Regi: Claire de Wangen og Cici Henriksen
Scenografi, lys- og lyddesign: Morten Henriksen
Med: Natalie Grøndahl Tangen, Maria Pontén, Jon Vegard Hovdal, Christian Eidem, Øyvind Brandtzæg, Marianne Meløy og Alexander Karlsen El Younoussi

Ei magisk vandring rundt i eitt av landets vakraste bygg, men der historiene som blir fortalde, diverre ikkje er gode nok.

Rett sør for Midtbyen i Trondheim, vis a vis Nidarosdomen, ligg Gløshaugen. Der opna Norges Tekniske Høiskole (nå NTNU) i 1910. Det var i ei tid då den unge nasjonen tok seg råd til å byggje institusjonsbygg for æva, for hovudbygget på gamle NTH er ein av dei vakraste bygningane i Trondheim. Mange er dei som har kome til Stiftsstaden for første gong, og trudd at det var Nidarosdomen dei såg. Og det er ikkje så rart, for arkitekt Bredo Greves konkurranseutkast heitte «Vis à vis Domkirken» og hadde tydeleg inspirasjon frå domen. Slik kneisar denne staselege bygningen som ein kunnskapens katedral og eit godt synleg landemerke over Trondheim.

I dette ikoniske bygget, der eg sjølv studerte for 50 år sia, blir det nå spela teater. På campusen som studentane i dag kallar «Gløs», har Trøndelag Teater invitert inn de Wangen produksjoner til å lage «stadspesifikt teater» i nettopp hovudbygningen. Gjennom fleire år har Claire de Wangen og Cici Henriksen spesialisert seg på denne særeigne sjangeren. Det spesielle med stadspesifikt teater, er at det tar for seg eit eksisterande bygg. Det kan vere alle typar bygningar, men sams er at det i veggane på desse bygga sit historier. Ved å ta publikum med på vandring gjennom kontor, korridorar og salar, bøttekott og klosett, møter vi aktørar som på ulike vis høyrer til her og som deler sine forteljingar. Og med eit aktivt og interessert publikum kan det oppstå spennande og uføresette situasjonar.

På «Gløs» startar vi i eit auditorium der vi, inndelte i fire grupper, skal vere med på eit seminar om fuglar. I teknologiens høgborg, og der førelesaren er ekspert på KI, går det sjølvsagt gale for han som skal styre teknikken (Alexander Karlsen El Younoussi). I staden blir gruppene våre sende rundt i det store bygget med kvar vår leiar. Slik blir det i røynda fire ulike forteljingar der publikum berre får ei, men små innblikk i dei andre ettersom gruppene stundom møtest. Aktørane er ein A-student (Natalie Grøndahl Tangen) som får barn og opplever at karakterane rasar, og som så får tilbod om å kjøpe ein master. Det er den evige student (Christian Eidem) som har halde på i ni år, bytta liner, men er mest oppteken av fest og moro. Det er leiaren for reinhald og vedlikehaldsavdelinga (Jon Vegard Hovdal), ein liten stat i staten. Og det er den svenske KI-forskaren (Maria Pontén) som slit med sine indre demonar. Midt oppi det heile er det ein edderkopp (Øyvind Brandtzæg) som spinner sitt økonomiske nett av innovasjon og forsking, og som er meir opptatt av tilpassing enn sanningssøking. Og institusjonen har sin eigen nærradio med ein kjenslevar og empatisk radiovert (Marianne Meløy).

For at slike framsyningar skal bli gode, må bygget sjølvsagt vere spesielt og historiene truverdige. Og så blir det best når publikum tek del og det blir interaktivt. På «Gløs» er scenografien fantastisk. Det er magisk å vandre rundt i dette bygget, i landets vakraste trapperom og i den mellomalderske «rådsalen». Sjølve vandringa er vel verd besøket åleine. Men forteljingane er diverre noko ujamne og tidvis for dårlege. Og gjennomgangsfiguren som meiner alt er til sals, er nok meir amerikansk enn ein frå norsk akademia. I ein slik situasjon er det diverre ikkje nok med gode skodespelarar.

På premierar er det ofte mange inviterte samfunnstoppar, og dei er ikkje kjend for akademisk respektløyse eller spontanitet. Så eg valde å sjå att framsyninga eit par dagar etter med eit meir vanleg publikum, og med ny gruppe. Det blei faktisk noko heilt anna, og langt betre. Om skodespelarane i større grad inviterer inn publikum, og publikum på si side blir med på leiken og let seg bruke, kan framleis magiske situasjonar oppstå. Det er i alle fall ikkje scenografien det står på.

(Ei litt forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen måndag den 24. mars 2025.)

TEATER

«Honningtunger»
Nordland Teater, hovudscena
Av: Helene Uri
Regi: Thorunn Wikdahl
Scenografi: Marie Löwendahl
Koreografi: Susann Edvardsen Francois
Kostymedesign: Berit Haltvik With
Komponist og lyddesign: Egil W
Videodesign: Thorunn Wikdahl
Med: Vera Holte, Hina Zaidi, Elizabeth Piro Volan, Linda Brean Mathisen og Stein Elvestad

Eit forsøk på ein humoristisk og svart situasjonsrapport frå eit kvinnefellesskap, men der den seigliva myten om at kvinne er kvinne verst er det ein sit att med.

På Nordland Teater har Helene Uri debutert som dramatikar ved å dramatisere sin eigen roman «Honningtunger» frå 2002. Der boka er langdryg og omstendeleg, er dramatiseringa meir fortetta, og difor langt betre. Det dreier seg om ein venninnegjeng som i 25 år har hatt ein syklubb der snakketøyet er mykje viktigare enn sytøyet.

To av kvinnene, Tamara (Hina Zaidi) som er journalist og flokkleiar, og Sara (Linda Brean Mathisen), omsetjar og Tamaras næraste, har halde saman sia dei blei født. Liss (Elizabeth Piro Volan), som er heimeverande, blei lenge mobba av dei to andre, men etter ei spesiell hending i barndomen, blei ho tatt opp i gjengen. Og så er det læraren Eva (Vera Holthe) som kom med for berre eit par år sia. Alle ber på løyndomar, og sjølv om dei er både hyggelege og rosande med kvarandre, er det berre utanpå. Under overflata syd det av giftige haldningar.

I Thorunn Wikdahls regi følgjer vi fire syklubbkveldar heime hjå kvar av dei før vi i andre akt er i København der dei feirar 25-årsjubileum for klubben. For å lage tilbakeblikk og forklåre fortida til kvinnene, og kva dei eigentleg meiner om dei andre, nyttar Wikdahl videoprojeksjonar, eit vellukka grep. Gjennom første akt blir historia etablert, og vi får godt, stundom litt for godt, presentert både korleis dei fire strir med å leve opp til det perfekte, kor overflatisk alt er, men mest om kor giftig og vondsinna undertonen er. Her blir du fort «Dronninga av Toro» om ikkje all mat er laga frå botn. I røynda er det ingen som ønskjer kvarandre godt, med eit mogeleg unnatak for Eva. Dialogen er full av lett attkjennelege situasjonar, og også litt til å le av. Dei fire aktørane er fortrulege med rollefigurane sine og presenterer dei godt, men noko outrert. Menyen er kvinnestereotypiar og gamle myter i stort og lite nyansert monn. Det meste er difor ganske føreseieleg.

Scenografien til Marie Löwendahl skal vise fire ulike heimar, og sjølv om Egil W har laga illustrerande og klangfull musikk som skal freiste både å kommentere og sy scenene saman, blir sceneskifta, ommøbleringa på scena og alle klesskifta til aktørane alt for lange. Første akt er ei etablering av situasjonen, medan det er når damene skal feire i København i andre akt at det dreg seg til, trolla sprekk og løyndomane kjem for ein dag. Då skjer det langt meir, dei fire tek det heilt ut, og det er langt frå vakkert. Problemet er at det er vanskeleg å tru på det vi ser. Eva er den einaste nokolunde vanlege og fornuftige av dei fire. Ho ber på ein stor og personleg løyndom om Tamara som ho avslører i plenum for dei alle. Ei verkeleg Eva ville sjølvsagt ha tatt opp dette diskré og åleine med Tamara. Men då hadde ikkje Uri hatt ei historie, og slik fell mykje av premissen for intrigen saman.

«Honningtunger» er i beste fall ein humoristisk situasjonsrapport, men lukkast i liten grad. Det er ei historie om kvinner som aldri har kome ut av puberteten og framleis oppfører seg som fjortisar. Kva Ketil Kolstad, nytilsett teatersjef på Nordland Teater, vil signalisere med å presentere den seigliva myten om at «kvinne er kvinne verst» som opningsframsyninga si på sjølvaste kvinnedagen, er for meg ei gåte.

(Ei litt forkorta utgåve av denne meldinga stod i Klassekampen onsdag den 19. mars 2025.)