Trivialitetar og gullkorn

november 18th, 2024
FRAMAND: Alt ved denne karen, både klesdrakt og framtoning, er litt annleis. Vil han kunne gli inn? FOTO: KRISTIN BENGTSON

TEATER

«Den fræmende»
Teater Innlandet, Grimshallen, Folldal
Av: Mattis Herman Nyquist og Fredrik Høyer
Regi: Mattis Herman Nyquist
Komponist: Nils Martin Larsen
Scenografi og lysdesign: Øyvind Wangensteen
Kostyme: Lise Søraune
Med: Fredrik Høyer

Ei lågmælt og tekstrik framsyning med skråblikk på ulike former for munnleg kommunikasjon.

Vi har alle vore der. I eit lag med berre kjende der det med eitt dukkar opp ein utanfrå, ein framand, som ikkje berre dukkar opp, men som også gir seg til å prate. Og kva pratar han om? Jo, inkjeseiande småprat, såkalla «small talk» om alt og inkje, gjerne om veret, kven vi er, kor vi kjem frå, kva vi gjer osb. Ofte blir slikt kleint, men andre gongar endar det opp i det motsette. Som når du til dømes sit på toget og kjem i forsiktig og fullstendig nøytral samtale med sidepersonen om dette og hint. Og det så utviklar seg til ein spennande prat som gjer at du gjerne skulle ha vore med til endestasjonen sjølv om du berre skal halvvegs. Men så er det andre gongar at du leitar etter ein utveg, håpar at telefonen din ringer, eller seier du må på do sjølv om blæra er tom Alt dette er så attkjenneleg, og vi er der stadig vekk, – truleg kvar dag.

Dette fenomenet, og etter kvart mykje meir, har Mattis Herman Nyquist og Fredrik Høyer tatt tak i og skrive om, og i Nyquists regi og med Høyer åleine på scena, er framsyninga «Den fræmende» blitt ein times monolog som Teater Innlandet nå turnerer med. Men ikkje til kulturhusa og dei vanlege scenene, men til små, gamle grendehus og forsamlingslokale. Hus som i årevis har vore møteplass og staden for viktige hendingar i folks liv, som dåp, konfirmasjon, bryllaup og gravferd. For ikkje å snakke om dansefestane og pubertal kjærleik. Desse husa representerer limet i småsamfunna, og her sit uendeleg mange historier i veggane.

For meg som er busett i Trondheim, er det enklaste å sjå produksjonane til Teater Innlandet når dei er lengst nord i regionen, og då eg såg at dei skulle spele i Grimshallen i Folldal ein sundagskveld, var det eit enkelt val. Om enn litt spesielt. For situasjonen er at eg hadde oppveksten min i Folldal, og har mange minne frå Grimshallen. Samtidig er det 55 år sia sist eg var der, så då eg nærma meg, kjende eg meg med eitt som «den fræmende» sjølv. Skulle denne framsyninga kanskje også handle om meg? Måtte eg gi meg til kjenne, og korleis ville drøset gå? Men angsten blei gjort til skamme, for den første eg møtte var bestekameraten til bror min frå meir enn femti år attende, og vi fann tonen så raskt at det ikkje var naudsynt med tomprat for å kome i gang.

Etter dette omstendelege forsøket på å setje framsyningas tema, og meg sjølv, i ein kontekst som vi alle nesten dagleg er del av, skal eg omsider kome til poenget og seie litt om det vi var komne for å sjå, og ikkje berre min eigen interaksjon i publikum.

I eit lite lokale som sikkert har sett sine beste dagar, men som framleis er i god drift, benkar vi oss. Og medan vi ventar på at noko skal skje, høyrer vi enkel gitarklimpring og ser at rommet er fylt av eit titals stålampar av den gamle typen med silkeskjerm. Og så er det eit lite rundt podium framom scenekanten. Det er det heile. Så kjem «den fræmende» (Fredrik Høyer) inn. Ikkje frå scena, men frå vestibylen som ein forsinka publikummar. Allereie i klesdrakta skil han seg noko ut, og med litt sjenerte gestar er det openbert at dette er ein som ikkje høyrer til her, og som i tillegg er synleg klår over det sjølv. Men han vil så gjerne, og tek til å prate. Og opninga er ikkje eingong småprat, men slikt som «Ja, ja. Yes, yes.» Og «Her står eg.» Det kunne ha blitt skikkeleg kleint, og vi kjenner alle litt på ubehaget. Men så tar han til å prate om det han pratar om. Som i eit metateater legg han ut om small talk, og korleis vi nyttar det i det daglege både overfor kjende og ukjende. Og der vi etter kvart forstår ar småpraten også er fundamentet for verkeleg prat.

Fredrik Høyer har bakgrunn frå slam-poesi og spoken word, og det kjem tydeleg fram i denne produksjonen. Praten hans er særs munnleg og naturleg, ja i starten så munnleg at det tok ei god stund før eg oppdaga at han ytra seg i bunden form. I røynda er framsyninga eit timelangt dikt beståande av ei herleg blanding av trivialitetar og kloke gullkorn. Det er tekstrikt så det held, og stundom går det så fort at det er vanskeleg å få med seg alt. Det er truleg også meininga. Høyer nyttar heile salen, spelar på og med publikum utan at vi kjenner det som invaderande eller vanskeleg, og han greier å halde oss i age, og merksemda vår på topp i ein heil time. Med småprat! Forstå det den som vil, men slik var det. Sjølvsagt har Mattis Herman Nyquist i sin regi lagt inn eitt og anna dramaturgisk brot for å stykke opp, og musikken til Nils Martin Larsen er også til god hjelp der den ligg som eit tydeleg lydbilde over framsyninga heile tida. Men det er først og fremst med blandinga av det inkjeseiande og djup klokskap, presentert så nedpå og lågmælt som det er mogeleg, at Høyer greier å unngå at dette blir keisamt. Jamvel om det sjølvsagt er litt kleint av og til. Det skal det jo vere. Eg skal ikkje røpe alt denne framandkaren er innom i den timen han held på. Men indirekte fekk han sett tankane og assosiasjonane våre i sving, og det gjorde han gjennom stor forteljarkunst. Med ei herleg blanding av trivia og klokskap, greidde Fredrik Høyer å seie oss vesentlege ting om å vere sosiale vesen.

Mystikk og undring

november 18th, 2024
MYSTISK: Malin (Vilde Biserød Vengnes) lurer på kvifor i all verda naboen Jørgen får eit nytt juletre kvar dag. FOTO: ANDREAS ROKSVÅG

TEATER

«God dag, herr Jul»
Det Vestnorske Teateret, Hovudscena
Av: Laura Djupvik
Dramatisering: Thomas Bye
Regi: Jon Tombre
Scenografi og kostyme: Even Børsum
Komponist: Torbjørn Berglund Eriksen
Lysdesign: Silje Grimstad
Med: Vilde Biserød Vengnes, Anders Vårdal Gjerde, Johanne Fossheim, Sigmund Njøs Hovind og Piero Issa

Ei juleforteljing som byggjer opp om undring og spørsmål utan svar.

«God dag, herr Jul», som for tida blir spela på Det Vestnorske Teateret, er basert på Laura Djupviks roman med same namn. Det er ei ganske annleis juleforteljing med mange lag og ein god porsjon mystikk.

Malin (Vilde Biserød Vengnes) er ti år, og saman med mora (Johanne Fossheim) har ho flytta til ein ny stad der ho ikkje kjenner nokon, Faren er på Sydentur med «ho der nye», og mora er også litt fråverande. Det nærmar seg jul, og Malin vil at jula skal vere som ho alltid har vore. Men mora er ikkje like opptatt av slikt, og har «gløymt» å lage julekalender. Malin er overlate til seg sjølv, men når ho tar til på ny skule, får ho kameraten Henrik (Anders Vårdal Gjerde). Han bur i same gata og kan fortelje at i nabohuset bur det ei heks. Der bur også Jørgen som av merkelege grunnar får levert eit nytt juletre kvar dag. I forteljinga dukkar også Malins onkel Thor opp, ein som er meir i det religiøse, og ein lærar som er varm og forståingsfull.

Så er det ikkje slik at alt er slik det ser ut, for alle har sine løynde sider. Forteljinga har fleire lag og tema. Viktigast er nok spørsmålet om innhaldet i jula og kvifor vi feirar henne. Men her er samstundes tema som einsemd og Malins lengt etter faren, og også psykisk helse, for heksa er sjølvsagt ikkje heks. Og her er litt mystikk og merkelege ting som desse juletrea som kjem på døra til Jørgen kvar dag.

Jon Tombre har laga ein poetisk regi som reiser fleire spørsmål enn svar. Fire gode grep understrekar det poetiske. Torbjørn Berglund Eriksen har skrive nydeleg og stemningsskapande musikk som smyg seg om framsyninga. Even Børsums scenografi er stilistisk, enkel og gjennomført juletregrøn, men gir likevel rom for mange ulike situasjonar. Silje Grimstads lysdesign og særleg bruken av skuggeteater med dobbeleksponering, er særs effektfull. Og så er framsyninga krydra med små lyriske brot der Piero Issa dansar, klatrar, og gjer noko så uvanleg som å breakdanse. Alle desse elementa gjer framsyninga til noko langt meir magisk enn den meir prosaiske forteljinga, og løfter fram undringa og det både mystiske og mytiske.

Vilde Biserød Vengnes er trygg og truverdig i rolla som Malin, og får godt fram tiåringens ulike sider som både nyfikna, det triste og lengten etter faren. Anders Vårdal Gjerde er den varme og gode vennen Henrik, men syner også tydeleg at han har ei heilt anna tilnærming til røyndomen enn Malin. Johanne Fossheim, Sigmund Njøs Hovind og Piero Issa spelar alle fleire roller, men gjer det tydeleg og med lett attkjennelege karaktertrekk.

«God dag, herr Jul» er inga enkel eller typisk juleforteljing, og kan vere litt krevjande å kome inn i. Men ungane i salen sat som tende ljos, så det var openbert at dei fint greidde å leve seg inn i all mystikken.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2024.)

Magisk er ordet!

november 18th, 2024
MAGI: Luka (Falk Nigar Aarskog Johannessen) kan trylle, og den eigentlege tryllekunstnaren Napoleon (Mats Holm) let seg imponere, men det er før han forstår at han er utkonkurrert. FOTO: KNUT ÅSERUD

TEATER

«Kristiania magiske tivolitheater»
Hålogaland Teater, Scene Vest
Idé: Atle Knutsen
Av: Kjetil Indregard og Mads Løken
Dramatisering og regi: Hilde Brinchmann
Barneregissør: Katrine Strøm
Musikk: Sindre Hotvedt og Sebastian Zalo
Scenografi: Signe Gerda Landfald
Kostyme- og maskedesign: Helena Andersson
Lyddesign: Jim-Oddvar Hansen
Lysdesign: Elisabeth K. Nilsson
Koreografi: Gerd Kaisa Vorren
Musikarar: Ole Morten Indigo Lekang (musikalsk leiar), Lene Buvik Larsen, Joakim Kristiansen og Alexander Aarøen Pedersen
Med: Ellen Andreassen, Julia Bache-Wiig, Mats Holm, Ingrid Mikalsen Deinboll, Jørn-Bjørn Fuller-Gee, Kristine Henriksen, Anna Karoline Løseth Bjelvin, Sindre Arder Skildheim, Hanne Mathisen Haga og 35 aktørar frå Lille HT.

«Kristiania magiske tivolitheater» er ein gedigen hyllest til scenekunstens evne til å skape glede, undring og rein magi.

EI ANNA VERD: Luka let seg fascinere av det som skjer på teateret. FOTO: KNUT ÅSERUD

NRK sin førjulsserie «Kristiania magiske tivolitheater» tok sjåarane med storm for tre år sia. I fjor sette serieskaparane opp ein to timars versjon på Oslo Nye Teater. Nå har Hålogaland Teater fått Hilde Brinchmann til å dramatisere historia på ny, og sette henne i scene. Gjennom åtte år har ho vore primus motor for det oppsøkjande gratistilbodet «Tigerstadsteatret» som har fått nye grupper barn i teateret. På same tid har Brinchmann dramatisert og regissert fleire skilsetjande, og Heddavinnande produksjonar på andre scener. Det var difor ikkje utan forventingar eg såg Hålogaland Teaters versjon av «Kristiania magiske tivolitheater». Og ho innfrir til fulle. Ikkje sia «Mio, min Mio» på Barneteatret Vårt i Ålesund for seks år sia, også den i regi av Brinchmann, har eg sett betre teater for barn.

IKKJE NOK: Teatersjefen (Julia Bache-Wiig) les høgt frå Aftenpostens gode melding, men det må meir til for å redde teateret. FOTO: KNUT ÅSERUD

Til liks med Rogaland Teater har Hålogaland Teater ei avdeling for barneskodespelarar, – «Lille HT». Og for teateret og regissørar er det ei Sareptas krukke å ause av. I oppsetjinga i Tromsø er det barn i alle barnerollene, heile 35 som ambulerer anna- og tredjekvar dag. Og under Katrine Strøms enormt dyktige leiing er desse ungane så flinke at dei ikkje blir statistar, men fullgode skodespelarar som gir framsyninga ein eigen autentisitet.

MAGISK SCENOGRAFI 1: Som ved magi blir Signe Gerda Langfalds scenografi endra frå slummen i Vika, og FOTO: KNUT ÅSERUD
MAGISK SCENOGRAFI 2: til ein overdådig patrisiarheim. FOTO: KNUT ÅSERUD

Signe Gerda Langfald har laga ein scenografi som skapt til framsyninga. Ein kreativ bruk av dreiescena og ei rekkje store element som blir flytta rundt på scena skapar teatermagi i seg sjølv. Elementa kan opne seg som forundringsboksar og på eit blunk endre seg frå slummen i bakgardane i Vika og til ein overdådig patrisiarheim. Og med Helena Anderssons utsøkte kostyme blir framsyninga også ei visuell oppleving av det heilt sjeldne. Hilde Brinchmanns regi er full av lag og overraskingar. Luka både spelar og er ein forteljar som på metavis, eller kanskje magisk vis, kan stoppe og fryse framsyninga og kommentere den før han set henne i gang att. Og både han og heile ensemblet spelar hemningslaust på publikum som villig let seg forføre. Den første trampeklappen kom etter berre eit kvarter. Eit firepersonars orkester spelar nyskriven musikk av Sindre Hotvedt i ei herleg sjangerblanding slik omreisande vaudevilleartistar gjerne gjorde. Og ikkje berre dei vaksne profesjonelle, men også ungane har songstemme så det held.

INFAM: Erle Butenschøn (Ellen Andreassen) er den personifiserte vondskapen. FOTO: KNUT ÅSERUD

Historia er godt kjend, men vi er i Vika i Kristiania for 115 år sia. Den polioråka tiåringen Luka bur saman med faren, Hugo, som blei enkemann og gjennomgåande trist, to år tidlegare. Hugo jobbar på krutverket, og vil ha Luka til også å arbeide der. Men Luka er fascinert av det noko rufsete Kristiania tivolitheater, og med sjarm og litt kunnskap om trylling får han jobb på teateret. Da som nå ligg det mørke skyer over hovudstadsscenene. Teaterbygget er eigd av den snørrhovne aristokraten Erle Butenschøn. Mannen hennar er truga av konkurs, og i monoman redsle for å bli fattig, gjer ho alt ho kan for å kunne kaste ut teateret og selje bygget. I denne skitne konspirasjonen mobiliserer ho både Aftenposten, politiet og sunnheitskommisjonen, der ho sjølv sit. Mot denne overmakta står scenekunsten, fattigfolk, kreativitet og litt flaks. Det går sjølvsagt godt til slutt, og vi forstår til og med Erles personlege bakgrunn for å vere så vond. Når det nærmar seg jul, er vel dei fleste gode.

LILLE HT: Tre dusin imponerande dyktige ungar frå Lille HT, anført av premieredagens Luka (Falk Nigar Aarskog Johannessen). FOTO: KNUT ÅSERUD

Personinstruksjon og spel er framifrå. Ellen Andreassens tolking av oppkomlingsfrua Erle er infernalsk og akkurat passe karikert. Og Julia Bache-Wiig er myndig og klår som teatersjefen og unganes mest fortrulege. Men i denne oppsetjinga er det ungane som rår, og dei vaksne skodespelarane blir nærast statistar. Katrine Strøm har gjort ein heilt imponerande jobb med instruksjon av desse 35 aktørane, nokre av dei i store berande og ufatteleg tekstrike roller. Diksjon, mimikk, spel, skifte, – alt er på plass!

«Kristiania magiske tivolitheater» er ei oppsetjing som leikar seg med eit utal av teaterets verkemiddel. På botn av det heile ligg ein gedigen hyllest til scenekunsten og teaterets evne til å skape glede, undring og magiske augneblikk. Det vi kallar kunst.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 18. november 2024.)

Uendeleg mange lag

november 16th, 2024
CHEERFULLY PUT TO DEATH: Etter å ha trudd at den norske turisten Anna (Helga Guren) var ein Gud, blir Roger (James Long) skuffa. Då er det enklaste eit skytevåpen. FOTO: BEN SPECK

TEATER

«And We Cheerfully Put the Gods to Death»
Rosendal Teater
Av: Spreafico Eckly
Manus: James Long og Andrea Spreafico
Regi: Andrea Spreafico
Lysdesign: Thomas Bruvik
Med: Helga Guren og James Long

Ei framsyning som både handlar om seg sjølv og på leikent vis om så mykje anna, – veldig mykje anna.

Den Bergens-basert kunstnarduoen Spreafico Eckly er eitt av dei mest innovative og spennande teaterkompania i landet for tida. I løpet av dei siste åra har dei produsert to særs gode minioperaer med utgangspunkt i Dante Alighieri og hans «Skjærselden» frå «Den guddommelege komedie». Men det er framsyninga «Footnote # 12» frå 2019 som verkeleg sette dei på kartet for min del. Der greidde dei å lage ei heilaftans framsyning om ein fotnote i David Foster Wallace sitt ikoniske essay «Federer as Religiuos Experience» om Wimbledonfinalen mellom Roger Federer og Rafael Nadal i 2006. Med canadiske James Long frå Theatre Replacement på scena, blei det ei intelligent og særs underhaldande framsyning.

Nå er dei attende med ein litt tilsvarande produksjon, der James Long er med både som medforfattar og skodespelar. I tillegg har dei fått med Helga Guren som nettopp har opplevd prisdryss for den kinoaktuelle filmen «Elskling». Det er blitt nok ei leiken framsyning med eit utal lag, og som i «Footnote # 12», med ei høgst litterær tilnærming.

Denne gongen er førelegget den argentinske forfattaren Jorge Luis Borges (1899-1986) og hans korte tekst «Ragnarök». Den handlar om gudanes tilbakekomst der menneska blei skuffa og enda opp med skyte dei («And We Cheerfully Put the Gods to Death»). På bakgrunn av denne teksten har James Long og Andrea Spreafico laga ei meta-meta-meta-framsyning der det aldri er heilt enkelt å forstå i kva for lag av historia vi er. Utgangspunktet er karaokebaren Trolls Lounge i Fargo i Nord Dakota. Dit kjem den norske turisten Anna, og møter den lokale Roger (James Long) som er i overkant opptatt av det norske. Eller kanskje er utgangspunktet Helga Gurens og James Longs arbeid med eit filmmanus om hendingane i denne karaokebaren? Kva framsyninga handlar om, spelar i røynda inga rolle, for her er det den leikande vekslinga mellom alle laga som gjer det spennande.

Etter ein forsnakk mellom Guren og Long, moderert av Andrea Spreafico, og der vi eigentleg blir meir nysgjerrige og kanskje forvirra enn opplyste, er vi i gang. Scena er baren Trolls Lounge med bardisk, stolar og bord, og for å gjere dette meir autentisk, møblerer Long og Guren lokalet med folk frå publikum. Anna er ein ung, norsk turist som har forvilla seg inn i denne baren, og der møter ho Roger som har fornorska namnet sitt til Råger, som han uttalar Ruger. Han er gift med Karen, ei norsk, eller i alle fall norskætta, kvinne som driv med rosemaling. Roger nærast fetisjerar det norske i ein etter kvart ganske rasistisk måte som i utsegna «Norwegians make the best Americans». Som mange norskamerikanarar, trur han Norge er rosemåling, lutefisk, og hardingfele. Når Anna ikkje er med på dette, og etter kvart får eit latteranfall som set publikums tolmod på prøve, er tolmodet også over for Roger. På fiktivt vis plaffar han ned Anna, eller den guden han har drøymd i hop.

Handlinga og historia er ikkje det viktige i denne framsyninga, men vekslinga mellom alle dei ulike laga, og, som i «Footnote # 12», leiken med ord og språk, der dei stoppar opp ved einskildord, og ulike tydingar, og vrir og vrenger på dei. Dette er stor underhaldning for den som er glad i språklege nyansar og det litterære. Alle metalaga er også til å kose seg med, som når Roger fortel Anna at ho studerer psykologi. Ho spør korleis han veit det, og svaret hans er «because I made you up». *

Helga Guren og James Long er så avslappa og naturlege i rollene at vi like gjerne kunne tru vi var fluger på veggen i ein verkeleg bar Der går dei to gjennom eit filmmanus som handlar om noko på ein bar som igjen handlar om ein korttekst av Borges som sikkert igjen handlar om, ja Gud veit, – om du forstår kva eg meiner. For det er her den verkelege opplevinga ligg. Framsyninga er kanskje ikkje det eg ville tilrådd for den som aldri har vore på teater før, men for dei som er opptekne av litteratur, scenekunst og teaterets mange konvensjonar, verkemiddel og uttrykksmåtar, er denne framsyninga ei skikkeleg gåvepakke.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 16. november 2024.)

*
I etterkant har eg fått opplyst at det var Anna som kommenterte at ein annan i baren studerte psykologi, og som deretter sa at ho visste det, fordi ho «made you up». Ettersom det viktige ikkje er kven som sa det, men meta-grepet som dei nytter, har eg vald å la det stå.

Varmt om det vonde

november 11th, 2024
DEN DRAUMEN: Når systrene Ronja (Emma Deichmann) og Melissa (Madeleine Brandtzæg Nilsen) byggjer kvarandre opp med draumane sine, er denne framsyninga på det vakraste. FOTO: VEGARD EGGEN

TEATER

«Stargate»
Trøndelag Teater, Studioscena
Av: Ingvild H. Rishøi
Regi: Maria Drangeid
Scenografi og kostyme: Ida Grimsgaard
Komponist: Fredrik Storsveen
Lysdesign: Steffen Telstad
Med: Emma Caroline Deichmann, Madeleine Brandtzæg Nilsen, Patrick Hilmar Ingvaldsen, Paal Herman Ims, Synnøve Fossum Eriksen og Christian Eidem

Ei framsyning der poesien og det vakre druknar litt i surrealistiske påhitt.

Ingvild H. Rishøis vesle roman «Stargate» frå 2021 har for lengst blitt ein juleklassikar, ein moderne versjon av «Piken med svovelstikkene». Ti år gamle Ronja bur saman med faren og systera Melissa i eit slite husvære på Tøyen i Oslo. Ronja er ein drøymar medan storesystera på 16 er langt meir nøktern og har forstått det meste, slik det ofte er for ungar som ikkje får lov å vere barn. For sjølv om denne vesle familien har eit tett og varmt forhold, og openbert er svært glade i kvarandre, er pappa også glad i flaska. Han er arbeidslaus og likar seg best saman med sviresystera Sonja på puben Stargate. Det nærmar seg jul, og Ronjas fortrulege, vaktmeisteren, tipsar henne om at det er ledig jobb som juletreseljar. Ronja legg det fram for faren som, overraskande nok, får jobben. Så er kanskje jula berga? Faren får forskot, handlar inn mat, men drikk opp resten, og er ikkje lenger i stand til å arbeide. Melissa hoppar inn for faren, og saman med den kreative seljaren Tommy, og minst like kreativ bruk av Ronja som åte, går salet strykande. Ei stund. Meir skal eg ikkje røpe.

Boka er skriven frå ståstaden til ein tiåring, og er ei sosialrealistisk skildring av omsorgssvikt, fattigdom, rus og redsla for barnevernet. Men ho er også ei umåteleg vakker og poetisk forteljing om håp, vennskap og draumen om noko betre. Forteljinga om Ronja kan oppfattast som realisme heilt fram til finalen, men då blir likskapen med H.C. Andersens eventyr meir og meir tydeleg, og ein forstår at her er det draum og røyndom i skjønn foreining.

Trøndelag Teater har fått Maria Drangeid til å dramatisere og regissere «Stargate», som nå blir spela på teaterets studioscene. Dei to produksjonane eg har sett av Drangeid tidlegare, «Sanger for bortkomne dager – og grønn tusj» og «Den Gylne Drage», har båe særmerkt seg ved at i den grad det er noka forteljing, så bryt ho den opp. Med ei uærbødig og leiken tilnærming til innhaldet boltrar ho seg i staden i absurditetar og det surrealistiske. I dei to nemnde produksjonane har det vore svært vellukka. Dette regigrepet har ho tatt med seg i «Stargate» der ho alt frå opninga syner oss at dette ikkje er realisme.

Scenografien til Ida Grimsgaard er stua i husværet til Ronja. Framsyninga tar til med at ein figur kjem dalane ned på altanen, ikkje «englar i skjul», men vaktmeisteren (Christian Eidem). Dermed er magien, og det ikkje heilt realistiske, etablert på eit oppfinnsamt vis. Brotet med realismen blir også understreka ved at både scena med Lucia-markering på skulen og juletresalet ved bensinstasjonen også går føre seg i stua. Til nyskriven musikk av Fredrik Storsveen, i positiv forstand litt julete i forma, kjem det eine treet etter det andre vandrande inn i stua som slik blir både draumen og den triste røyndomen i Ronjas univers.

Emma Deichmann gjer ein formidabel rolleprestasjon som Ronja. Med barnets ståstad, utan å overspele, men med utsøkte detaljar og fin mimikk er ho verkeleg til å tru på. Det er også Madeleine Brandtzæg Nilsen som den omsorgsfulle og kloke storesystera. Samspelet mellom dei er formidla varmt, inderleg og vakkert. Patrick Hilmar Ingvaldsen gir oss på overtydande vis ein far som på eine sida er oppriktig glad i og stolt av jentene sine, men som samstundes ligg under for flaska. Personane rundt Ronja, som juletreseljaren Tommy (Paal Herman Ims) og den gamle naboen Aronsen (Christian Eidem) er gode menneske og blir framstilt slik. Medan dei vonde eller vanskelege personane, som alle blir spela av Synnøve Fossum Eriksen, blir karikerte og overspela, truleg slik ein tiåring vil oppfatte dei.

Så skulle ein tru at dette var ei vellukka dramatisering av Rishøis vakre, vesle juleforteljing. Men der Maria Drangeid tidlegare har treft med å løyse opp og lage absurd teater, lukkast ho ikkje i same grad med dette grepet i «Stargate». Det blir for mange påhitt, og for mykje surrealisme. Det vakre, og ikkje minst poetiske i romanen druknar diverre litt i alle påfunna. Men Ronjas monolog i finalen er til å grine av, og tek framsyninga ned dit ho i større grad burde ha vore.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 11. november 2024.)

Gravskjending i statleg regi

november 9th, 2024
KYRKJEGARDSOPPRØRET: I Mo i Rana møtte over 700 menneske opp på kyrkjegarden, og då våga ikkje styresmaktene lenger å gjennomføre gravskjendinga. FOTO: KETIL BORN

«Kodenavn: Operasjon Asfalt»
Nordland Teater
Av: Stein Elvestad
Regi: Øystein Ulsberg Brager
Scenografi og kostyme: Mari Lotherington
Lyddesign: Frode Fridtjofsen
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel N. Andreassen
Koreografi: Mathias Rydjord og Janne D. Kristiansen
Med: Stein Elvestad, Rune Løding, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen, Julie Sofie Reite, Iso Porović, Ekaterina Bespalova, Valentina Alexeeva, Harald Thompson Rosenstrøm og Marit Synnøve Berg.

Ein lite ærerik del av norsk etterkrigshistorie er blitt eit mektig og omfangsrikt drama på Nordland Teater.

Under nemninga «War travels» og i samarbeid med Bodø 2024, den europeiske kulturhovudstaden, har Nordland Teater dei siste åra sett opp fleire nyskrivne drama om andre verdskrig i Nord-Norge. Det har dreidd seg om slaget om Narvik i 1940, Majavatn-affæren hausten 1942, om NSB sin bruk av sovjetiske krigsfangar for å bygge Nordlandsbanen, og om dei mange fangeleirane med austeuropeiske slavearbeidarar. Som eit mektig og verdig punktum for dette særeigne prosjektet, har teateret nå laga ei maratonframsyning om det hemmelege og lite ærerike prosjektet som forsvarsminister Jens Chr. Hauge sette i verk hausten 1951 med i løynd å grave opp og flytte over 8000 sovjetiske lik.

Stein Elvestad, mangeårig tilsett skodespelar ved Nordland Teater, har lenge arbeidd med dette stoffet. I samarbeid med forfattaren og journalisten Halvor Fjermeros planla han i 2012 å lage ein dokumentarfilm om det som regjeringa ga kodenamnet «Operasjon Asfalt». Det blei ingen film, men Fjermeros ga ut bok, og stoffet låg der. Nå har Elvestad skrive eit drama, og i Øystein Ulsberg Bragers regi, er det blitt ei omfattande og veldokumentert framsyning som syner ein nesten gløymd del av norsk etterkrigs- og kaldkrigshistorie.

Det døydde langt fleire sovjetiske fangar i Norge under krigen enn det samla tapet av nordmenn. Krigsfangane blei gravlagde på kyrkjegardar over heile landet. Men då den kalde krigen tok til, blei regjeringa redd for at gravplassane skulle tiltrekkje seg sovjetiske spionar. I løynd blei det vedtatt å grave opp alle sovjetiske lik i Nord-Norge og flytte dei til øya Tjøtta på Helgelandskysten. Sjølv om det meste blei utført i løyndom, resulterte det i store protestar. I Mo i Rana mobiliserte fagrørsla, husmorlag, kommunistane og fleire, og då meir enn 700 møtte opp på kyrkjegarden, våga ikkje regjeringa å fullføre prosjektet.

AKKEDERING: Sjøfolka krev betre betalt for å fullføre prosjektet. FOTO: KETIL BORN

Framsyninga blir presentert som ei form for doku-teater der vi følgjer Elvestad i arbeidet med stoffet for tolv år sia. Det er eit godt forteljargrep der Elvestad spelar seg sjølv og er til stades på scena heile tida, som deltakar eller som tilskodar. I retrospekt får vi rulla opp tablå etter tablå frå krigen og fram til dokumentararbeidet, men med hovudvekt på det som skjedde i 1951. Det tar til med at Elvestad er på Grønsvik fort, ein del av Helgelandsmuseet, der sju sovjetiske fangar har ei namnlaus grav. Styraren Ragnar Selnes (Roger Opdal Paulsen) finn tyske papir som fortel kven dei sju er. I tillegg til likflyttinga, blir historia om desse sju, og arbeidet med å finne etterkomarar i dei tidlegare sovjetstatane, eit omdreiingspunkt i framsyninga. Ti skodespelarar, fleire av dei russiskspråklege, spelar rundt 80 roller.

Scenografien til Mari Lotherington er i hovudsak ein todelt flyttbar rigg som fungerer illustrerande både som skipsbru, kyrkje og mykje meir. I hennar mange tidsriktige kostyme er det overraskande lett å halde alle dei ulike personane frå kvarandre. Det skuldast i tillegg eit samspela og godt instruert ensemble som er tydelege i rollene sine. Og alle skifta, og ikkje minst kostymeskifta, går imponerande saumlaust.

Framsyninga er omfattande, og sjølv om ho er kutta frå fem til fire timar, kunne ho nok framleis tolt fleire kutt. Likevel greier Brager og Elvestad å halde merksemda vår. Episodisk og anekdotisk følgjer vi oppgraving og transporten frå Finnmark og sørover kysten til det heile kulminerer med kyrkjegardsopprøret i Mo. I eit nitid dokumentarisk arbeid greier Brager og Elvestad å formidle dette statlege gravskjendingsprosjektet, og utan i særleg grad å bli moralistiske. Publikum får sjølv dømme, og det gjer vi. Når vi følgjer dei stakkars sjøfolka og vernepliktige som blir sette til arbeidet, er det formeleg som vi kjenner likstanken. Men i regien er det også blanda inn både galgenhumor og andre påfunn, noko som gjer det lettare å fordøye. I formidlinga er det og sterke kjenslemessige scener, som når dei 70 år etter, greier å spore opp enke og barnebarn etter ein av dei sju frå Grønsvik. «Kodenavn: Operasjon Asfalt» er litt i lengste laget, men det er blitt eit mektig, velspela og skakande stykke teater.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2024.)

Eit poetisk draumspel

november 5th, 2024

TEATER

ELVA: Symboltung opning med dans (Elin Oskal) om den livgjevande elva. FOTO: JAKOB JAKOBSSON

«Ædnan»
Det samiske nasjonalteatret Beaivváš, Čoarvvuš, Kautokeino
Av: Linnea Axelsson
Dramatisering og regi: Leif Stinnerbom
Komponist: Magnus Stinnerbom
Scenografi: Jakob Jakobsson
Kostyme: Inger Hallström Stinnerbom
Koreograf: Jimmy Meurling
Lyddesign: Eivind Steinholm
Lysdesign: Øystein Heitmann
Kapellmeister: Thomas Eriksson
Med: Elin Oskal, Mary Sarre, Marte Fjellheim Sarre, Ingá Márjá Sarre, Anitta Suikkari, Matias Tunold, Nils Henrik Buljo, Egil Keskitalo, Ingor Ántte Áilu Gaup, Esaia Valio Länta, Lemet Jonne Sarre mfl.

Eit mektig og lyrisk epos som tek oss gjennom hundre års samisk historie.

Det samiske nasjonalteatret Beaivváš har i år fått sitt eige nybygg, Čoarvemátta i Kautokeino. Det er teikna av Snøhetta, 70° N arkitektur og Joar Nango, og førsteinntrykket for denne meldaren (som også er arkitekt) var imponerande. Det er blitt eit vakkert og praktisk bygg som har to scener og topp moderne produksjonslokale, og det inneber sjølvsagt eit enormt løft for teateret.

STORSAMFUNNET: Makta rår, men dagens generasjon samar med Sandra (Ingá Márjá Sarre) i midten, nektar å gi seg. FOTO: JAKOB JAKOBSSON

Til opningsframsyning på hovudscena Čoarvvuš, har dei vald å dramatisere den svensk-samiske forfattaren Linnea Axelssons prisvinnande diktepos «Ædnan» frå 2018. Gjennom ein 750 siders diktsyklus gir Axelsson oss historia til to samiske familiar gjennom tre generasjonar med særleg vekt på kvinnene. Det tar til i 1919 då Norge og Sverige signerte den første reinbeitekonvensjonen som førte til at Sápmi, det samiske busetjingsområdet, blei delt mellom fleire nasjonar med strenge grenser, noko som resulterte i tvangsflytting for fleire samiske familiar. Neste generasjon er på femtitalet då koloniserings- og forsvenskingspolitikken skaut fart med oppretting av nomadeskular. Samisk ungdom mista røter, identitet og språk. Samstundes kom gruvedrift og utbygging av vasskraft i konflikt med beiteområda. I siste generasjon møter vi vår tid der mykje framleis er uløyst, men der framtidshåpet er større, og fleire og fleire tek attende identiteten sin og er stolte av den,

Til å dramatisere og regissere «Ædnan» har Beaivváš henta inn Leif Stinnerbom, til vanleg leiar av Västanå Teater i Sunne i Sverige. Han er ein røynd scenekunstnar som har sett opp eit utal framsyningar, også i Norge, og fleire av dei for Beaivváš. For å få det enorme eposet ned til ei totimars framsyning, har han gjort det om til ein mangefasettert bildevev med ei mengd tablå der han, som i boka, hoppar saumlaust fram og attende i tid og rom.

Scenografien til Jakob Jakobsson er eit amfi der det særs dyktige åtte personar store orkesteret sit synleg på eit platå over ein portal på bakscena. På sidene er det kassar som formar ein slags tribune der skodespelarane sit når dei ikkje er i aksjon. Scenografien er velfungerande og gir gode rom for både dans og dei mange ulike tablåa. Framsyninga tek til med at Elin Oskal, som ein forteljar, dreg opp ein dans med to blåe draperi, som ei buktande elv. Gjennom ei rekkje tablå, ubunde av tid og rom, og med like mykje song og dans som rein tale, blir vi presenterte for dei tre generasjonane der Ristin (Mary Sarre) er den eldste, Lise (Marte Fjellheim Sarre) i midten, og Sandra (Ingá Márjá Sarre) er den yngste. Det er heile femten aktørar på scenen, men omdreiingspunktet er dei tre kvinnene medan orkesteret og forteljaren Elin Oskal bind det heile saman.

SYMBOLTUNGT: Symbolikk og bilde er tydelege som i denne dansen med både ulv og rein. FOTO: JAKOB JAKOBSSON

Stinnerbom har tatt med seg fleire frå den kunstnarlege staben ved Västanå Teater. Inger Hallström Stinnerboms kostyme er både tydelege og symboltunge. Folka i dei tre generasjonane er gitt drakter i ulike farger, og det gjer det lettare å halde dei frå kvarandre. Storsamfunnets kostyme gir assosiasjonar til makt og overgrep utan å bli for tydelege. Den nyskrivne musikken til Magnus Stinnerbom ligg som eit tungt, illustrerande og stemningsskapande lydbilde over framsyninga, og er samstundes akkompagnement til alle songane. Saman med dansen, som kanskje er mest koreografert rørsle, gir det god samanheng mellom dei ulike tablåa.

I tidlegare produksjonar har Beaivváš ofte nytta eit noko gamalmodig teaterspråk. Sjølv om denne oppsetjinga er full av bilde og symbolikk, og difor kan tole det litt meir pompøse, er spelet likevel nå meir ledig og naturleg for dei fleste aktørane. Dei leverer også tydelege rolletolkingar. Men trass i det, og trass i at både forteljar og kostyme gjer dette meir leseleg, er det likevel nærast uråd å følgje og forstå alle historiene. Og det er nok framsyningas største utfordring. Men om ein som publikummar i staden vel å nyte det visuelle, det storslåtte og musikken, og sjå det heile som det Stinnerbom kallar eit draumspel, blir framsyninga ei mektig oppleving, og ei verdig opning av eit flott teaterbygg.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 5. november 2024, men med ei forsvenska overskrift.)

Innsiktsfullt og overraskande

oktober 29th, 2024

TEATER

STOR PLASS?: Nokon er med, nokon tek stor plass, og nokon er utanfor.

«Tenk på barna»
Kepler Teater, Teaterkjellaren, Trøndelag Teater
Av: Christian Henrik Curcan Sørbye, Arturo Scotti og ensemblet
Konsept og regi: Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti
Med: Zoe Mæland Rodgers, Emma Bones, Martin Næss Hald, Erik Aarum Kirkegaard, Kristian Torgersen og Johannes Holmberg Wike

Nok ein gong syner Kepler Teater at dei ikkje berre kjenner sin eigen generasjon, men at dei også er i stand til å formidle kunnskapen intelligent, truverdig, underhaldande, – og ikkje minst overraskande.

Kepler Teater er eit Oslobasert teaterkompani, litt laust samansett av og med folk midt i tjueåra, og har halde på sia 2019. Eg såg den førre produksjonen deira, «Spis de rike» som blei vist i Oslo på forsommaren, og blei nesten slått i bakken. Ettersom eg er om lag tre gonger så gamal som desse folka, var eg redd det ville vere koder og referansar eg ikkje hadde noko forhold til. Men i staden ga dei meg eit av dei klokaste og mest innsiktsfulle innblikk i denne millenniumsgenerasjonen som har vakse opp med ein pseudorøyndom på sosiale medium, og der ein fort kan tru at kommunikasjon og interaksjon var i ferd med å bli overtatt av chatting, TikTok og kva veit eg. Men så viste dei oss at det framleis finst samhald, venskap, leirbålssamtalar og sosialt liv hjå ungdomen. Og dei gjorde det så naturleg at eg trudde eg var fluge på veggen på eit ungdomstreff i staden for publikum på eit teater.

Det var difor med høge forventingar eg vitja teaterkjellaren på Trøndelag Teater der Kepler Teater for tida viser framsyninga «Tenk på barna». Og berre så det er sagt med ein gong, – dei meir enn innfridde. Kepler har laga sin eigen sjanger, eit slags sosialt teater om du vil der den lause interaksjonen mellom dei på scena etter kvart utviklar seg til noko langt meir. Denne gongen inviterer dei oss med på det som ser ut til å vere eit møte i organisasjonen «Tenk på barna», og det startar sosialt med drikke, drøs og selskapsleik før vi benkar oss på tre sider om det som skal vere scena. Der sit Erik (Aarum Kirkegaard) som er ganske stille, Kristian (Torgersen) ein likande bergensar som openbert har vore langt nede, og Martin (Næss Hald) som var den som så og fekk Kristian på beina att. Dette er nærast som eit seminar, og på ei tavle skriv dei ordet «fellesskap» og lurer på kva vi forbind med det. Ved inngangen har vi fått kvart vårt pokemonkort, påført namn, så spørsmåla blir stilt til namngjevne personar i salen. Den første svarar litt kleint at ho tenker på jul, så er det ulike andre publikumsassosiasjonar før ein i salen blir svar skuldig og ikkje finn på noko fornuftig å svare. Det heile blir endå meir kleint og anstrengt. Og eg gruar for kva eg skal finne på å svare om dei spør meg. Men så kjem den stotrande personen på gli, og vi forstår at dette er Johannes (Holmberg Wike), og ikkje ein vanleg publikummar. Spørsmålet går så attende til den første, ho med jula, og det viser seg å vere Emma (Bones) som leverer ein forrykande og særs truverdig monolog om kor trasig det er når alt er på det jamne og heilt greitt.

Slik held dei fem fram med prating om laust og fast. Alle har dei sitt, men i «Tenk på barna», og under Martins venger, har dei funne ein friplass. Som i førre produksjon sit vi som fluger på veggen og følgjer relativt daglegdagse samtalar som er godt skrivne, vel formulerte, og som verkar heilt ekte. Og sjølv for ein som vaks opp før det var noko som heitte Barne-TV, er dei nostalgiske tilbakeblikka på desse programma, som nok kan ha vore traumatiserande også for generasjonane etter «Pompel og Pilt», lett å kjenne att. Kanskje var det her det gjekk feil?

Lenge er samtalane, leik på golvet og slike tilbakeblikk nok, men så tek eg meg i å kjenne på at det kanskje går litt på tomgang. Eg har dei to bakmennene og regissørane, Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti, mistenkt for at det er akkurat slik dei har tenkt og vil utfordre publikum. For brått skjer det eit overraskande skift. Ut av inkje kjem Zoe (Mæland Rodgers) og gir framsyninga ei heilt anna retning. Eg har alt røpa for mykje av det som skjer, så for ikkje å øydeleggje opplevinga, skal eg ikkje røpe meir, anna enn at nå blir det skikkeleg intenst. Og det vi trudde var, syner seg å ikkje vere. Det er intelligent og kreativt, og særs godt formidla. Spesielt spennande er det å følgje diskusjonane i gruppa og korleis ting gradvis kan utvikle seg til si eiga motseiing. Akkurat her er ikkje all argumentasjon og dialog like overtydande som resten, men nesten. Korleis det går, skal eg også halde meg langt frå å røpe, og det er for så vidt uinteressant, for det er formidlinga av prosessane og interaksjonen som er det interessante i denne oppsettinga.

Kepler Teater har nok ein gong synt at dei kjenner si eiga samtid og sin eigen generasjon, og at dei i tillegg er i stand til å formidle dette både humoristisk, innsiktsfullt og særs truverdig. For at framsyninga skal bli så ekte som ho verkar, vil eg tru at Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti har utvikla dette i tett samarbeid med ensemblet slik at dei kan vegetere på og nytte seg av seg sjølve og eigne erfaringar. Og dei gjer det med fingerspisskjensle. I ensemblet er det berre Zoe Mæland Rodgers som var med i førre produksjon. Emma Bones er for lengst godt kjend for dei fleste, og leverer så overtydande rolletolking at vi verkeleg kjenner på ubehaget hennar. Men sjølv om dei fire siste har vore ukjende for meg, til nå, syner dei ei innleving og eit scenisk nærvær som tyder på at dette er namn vi må merke oss. Og både konseptet, og ikkje minst regigrepa til Christian Henrik Curcan Sørbye og Arturo Scotti berre stadfestar det eg så i førre produksjonen deira. Dei byggjer opp, gjer det litt keisamt for så, når publikum har senka guarden, å kome med ein knyttneve av eit brot, rett i mellomgolvet. Det er herleg å gå på teater og bli overraska, og desse to fekk det verkeleg til.

Ei uferdig skisse

oktober 26th, 2024

TEATER

AMBISØST: Skuggeteater og mange andre verkemiddel blir tekne i bruk i ei ambisiøs, men alt for uferdig framsyning. FOTO: LARS GUNNAR LIESTØL

«Kill Devil»
Kilden teater og konserthus, Intimsalen
Av: Petter Width Kristiansen
Regi: Petter Width Kristiansen
Scenografi: Kjersti Alm Eriksen
Illustrasjonar: Håvard Steensen
Bilde- og manusutvikling: Pelle Ask
Lyddesign: Simen Hefte
Lysdesign: Vitor Mendes
Med: Pelle Ask, Laura Christina Brøvig Vallenes, Petter Width Kristiansen og Kjersti Alm Eriksen.

Ei framsyning som vil så mykje, men som druknar i form og uferdig framføring.

Det er eit svært ambisiøst prosjekt som ligg bak «Kill Devil» som nå blir vist i Kilden teater og konserthus i Kristiansand. Regissøren og skodespelaren Petter Width Kristiansen har ønska å løfte fram og problematisere i kor stor grad Norge var ansvarleg og tok del i slavehandelen og koloniseringa av Dansk Vest-India (i dag Dei amerikanske Jomfruøyane) i tida 1670 til 1802. Til dette har han vald å nytte skuggeteater, ei gamal teaterform der bilde ved hjelp av baklys blir projiserte som skuggar på ein skjerm. I den vesle intimsalen til teateret er det bygd opp ei scene som eit titteskap, og der scenefronten er ein kopi av inngangsportalen til den norske paviljongen på verdsutstillinga i Paris i 1889. Bak scena er det laga ein omfattande og sinnrik rigg med snortrekk, stillas, figurar og ikkje minst eit utal flotte og illustrerande teikningar av Håvard Steensen.

Men så snart framsyninga tek til, ser vi at det diverre blir med dei store orda i programmet. Tematikken, og det som skulle vere innhaldet og vel verd å problematisere og iscenesette, druknar rett og slett i form i ei framsyning som er uferdig, alt for lang, og i beste fall ei skisse av kva dei ønska å få til. Teikningane til Håvard Steensen er framifrå, og ein del av skuggespelet fungerer også godt og illustrerande, men resten held ikkje mål.

Det tek til med ei teikning av eit norsk nasjonalromantisk bygdemiljø med stabbur og ei kvinne som bles i prillarhorn før vi blir leidde vidare til skipsfart, trelasthandel, sukkerhus, fiskeri og gruvedrift, til Vest-Afrika og så til dei tre koloniøyene St. Croix, St. Jan og St. Thomas. Meininga er sjølvsagt å knyte slavehandelen og kolonialismen til norsk næringsverksemd i einevaldstida. Og for alt eg veit, kan det vere mangt å diskutere i dette, men framsyningas argumentasjon og prov er diverre ikkje spesielt overtydande.

Langt verre er det med den tekniske gjennomføringa. Det blir stadig vekk lese frå ulike historiske dokument. Men med eit alt for høgt generelt lydbilde, og med opplesarar som snublar i orda og i tillegg har dårleg diksjon, er det vanskeleg å få med seg innhaldet. Lenge trudde eg at det var vald ei medvite naivistisk presentasjonsform, men eg forstod etter kvart at det rett og slett dreidde seg om sviktande framføring. Midtvegs i framsyninga tek scenearbeidarar til å demontere kulissene og scenefronten slik at vi kan sjå alt det sinnrike på bakscena. Dette er eit interessant grep, men tek alt for lang tid, og fungerer ikkje heilt i samsvar med kva eg trur dei vil oppnå. Etter denne demonteringa blir det rigga opp ein gamaldags overheadprosjektor der Petter Width Kristiansen viser transparentar med kart og teikningar, men presentasjonen er nesten pinleg rotete og famlande.

Eg plar rose regissørar som tek seg god tid for å ha tillit til publikum. Men det er ei grense for alt. Denne framsyninga har midtvegs eit tablå som kan illudere eit stormfullt hav. Og i finalen er det eit tilsvarande der vind og storm, og tidas tann, etter kvart riv i sund segla på seglskipa. Symbolikken er tydeleg, men det varar alt for lenge.

Med ambisjonane, undersøkingane som ligg bak, skuggeteaterforma og ikkje minst alt det intrikate på maskineriet på bakscena, kunne dette ha blitt ei interessant framsyning, og kanskje eit godt grunnlag for vidare diskusjon om temaet. I staden blei det diverre ei langdryg og særs uferdig oppsetjing som langt frå var premiereklår.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 26. oktober 2024.)

Flogvitet frå Ørsta

oktober 25th, 2024

MUSIKAL

DET SOM IKKJE BLEI: Scenene mellom Ivar Aasen (Dennis B. Eliassen) og Susanne Daae (Konstanse Fjellvang) er av dei vakraste i denne framsyninga. FOTO.SAMFUNDET.NO

«Ivar Aasen – ein musikal»
Storsalen, Studentersamfundet i Trondhjem
Studentersamfundets Interne Teater, Studentersamfundets Orkester, Trondhjems Studentersangforening, Trondhjems Kvinnelige Studentersangforening
Av: Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård
Komponist og kapellmeister: Marcus Grand Michaelsen
Regi: Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård
Scenografi: Kari Kvelstad Ellingsen og Bjørn-Johnny Bendixen
Kostymedesign: Emma Ditaranto
Lyddesign: Nelina Iren Wium
Lysdesign: Sofia Rui Lindheim
Koreografi: Emma Riise
Med: Dennis B. Eliassen, Konstanse Fjellvang, Mikkel Angelo Anchissi Joner, Sigrid Johansen Herseth, Isabel Eriksson, Maria Hammergren, Eilov A. Gravdal, Martha Løseth Borgen, Johannes Rosenberg, Hedvig Malling Heitmann, Sunniva Lisæth Schøyen, Emilio Lombardo, Linn Tønnesen Kystvåg, Astrid Bjerkmo, Hedvig Asp og Ane Sofie Forseth,

«Ivar Aasen – ein musikal» er truleg det beste eg har sett av Studentersamfundets Interne Teater i dei femti åra eg har følgd dei. Og det seier ikkje lite.

Studentersamfundets Interne Teater (SIT) sluttar aldri å overraske, eller imponere for den del. Eg har sett dei fleste av produksjonane deira sia 1973, og meld UKE-revyar og eit utal andre framsyningar i meir enn 45 år. Og eg har framleis oppsetjinga av «Tolvskillingsoperaen» i 1974 friskt i minne, ein gigaproduksjon som blir rekna som noko av det beste SIT har laga. Men etter å ha vore på premieren på «Ivar Aasen – ein musikal» i går, forstår eg at SIT har laga ei ny tidsrekning. For dette var ein musikal som tekstleg, musikalsk og i dramaturgi og framføring går utanpå alt eg har sett frå SIT si side – til nå.

Alt då eg møtte opp utanfor Samfundet, forstod eg at noko spesielt var på gang. Det var lange køar av festkledde studentar, men denne gongen ikkje berre i «studentgalla» med dei vanlege «daljene», men eit hav av bunadskledd ungdom ein må til 17. mai for å kunne sjå maken til. For her var forventingane høge, alle hadde budd og kledd seg til fest for å feire seg sjølve, flogvitet frå Ørsta, og norskdomens framvekst for 150 år sidan. Studentersamfundets eigne Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård har skrive ein musikal om Ivar Aasen og språkarbeidet hans som både musikalsk og tekstleg kunne ha vore oppført på kva profesjonell scene som helst. Og dette er inga overdriving skrive i euforisk rus, men ei heilt nøktern vurdering frå ein som har sett fleire norske teateroppsetjingar og musikalar enn dei fleste.

Ivar Aasen (1813-1896), eitt av landets største geni, botanikar, språkforskar, landsmålets (nynorskens) far og i tillegg ein stor og litt underkjend forfattar, fortener sjølvsagt eit teaterstykke. På Det Norske Teatret går det for tida ein musikal om «Spynorsk», men til liks med det meste som blir laga om nynorsken, er det med ei ironisk tilnærming. – Ha, ha, sjå alle dei rare orda!. Til og med nynorskingar driv med desse tåpelege øvingane i eit forsøk på sjølvironisk forsvar av språket sitt. Då var det ekstra befriande å oppleve denne musikalen som var kjemisk fri for ein slik type ironi, men likevel full av humor, liv, påhitt, gode historier, og ei herleg blanding frå det mollstemde eksistensielle til laussluppen buskis.

PÅ SOLNØR: Ivar (Dennis B. Eliassen) freistar å overtyde syskena Ludvig (Mikkel Angelo Anchissi Joner) og Susanne (Konstanse Fjellvang) om at skriftspråket må vere tufta på talemålet. FOTO.SAMFUNDET.NO

Framsyninga tar til med ein prolog ved Ivar Aasens grav, framført av ein (Johannes Rosenberg) som vi først seinare får vite kven er. Det er ein fin ouverture til den eigentlege historia som tek til då den meir eller mindre autodidakte Aasen i tjueåra var huslærar og i teneste hjå kaptein Ludvig Daae på Solnør, ein storgard i Skodje ved Ålesund. Det var åra på Solnør som la grunnlaget for både botanikaren og språkinteressa, og vi møter ein nysgjerrig Ivar (Dennis B. Eliassen) som freistar å overtyde gardsfolket om at norsk skrift må basere seg på talemålet vårt, og ikkje på dansk. Her får vi, både gjennom ein song det var lett å nynne med i, og presentasjon av husfrua, tenestefolket, og syskena Ludvig, Susanne og Nicoline, etablert dei viktigaste rollene og grunnlaget for heile historia. Det meste er sant, men noko er også godt loge, eller ein stad midt i mellom. Det er kjend at Aasen skal ha fridd til Susanne (Konstanse Fjellvang), men for meg var det ukjend at han skulle ha hatt eit nesten livslangt avstandsforhold til henne. Forfattarane har funne eit brev frå 1852 som kan tyde på at det var slik, men at Susanne var ein slags «Solveig» som sat og venta medan Ivar, som ein Peer, var ute i verda, er neppe heilt rett. Men det er godt loge, og denne uforløyste kjærleikshistoria går som ein raud tråd gjennom framsyninga og bind ho saman, og tilfører ein ekstra kjenslemessig og eksistensiell dimensjon som løftar det heile til å ble langt meir enn berre ein musikalsk biografi.

SKEPSIS: Rare framandfolk skal ein vakte seg for, – eller? FOTO.SAMFUNDET.NO

Ved hjelp av sokneprest Thoresen (Marie Hammergren), som den unge Ivar også hadde vore i teneste hjå, og som hadde vore ein slags mentor for han, får Aasen stipend frå Videnskabsselskabet i Trondhjem til å leggje ut på forskarvandringa si. Han forlèt Solnør og Susanne, men ikkje utan tvil. I neste akt er vi på ein innlandsgard der folket er temmeleg skeptiske til den merkelege mannen som samlar på ord og vendingar. (For ein som er meir enn middels interessert i temaet, er det vanskeleg å ikkje få assosiasjonar til Aasens samtidige tyske kollega, Georg Sauerwein og hans dikt «Døvring på Høvring»). Etter kvart får gardsfolket tiltru til Aasen, og det blir festa og servert både det eine og andre, også slikt ein ikkje bør ha i seg. Her er framsyninga på sitt mest elleville, det er buskis på høgt nivå, og fleire forrykande opptrinn.

MÅLKAMP: Ivar Aasen (Dennis B. Eliassen) og Knud Knudsen (Johannes Rosenberg) kjempa om kva som skulle vere grunnlaget for skriftspråket. FOTO.SAMFUNDET.NO

Så kjem vi til Kristiania, språksamlinga er fullført, og nå er det det politiske arbeidet med å få landsmålet vedtatt som norsk skriftspråk som står att. Med Grand Kafé som bakgrunn møter vi eit herleg menasjeri av kjende og ukjende. Det er ein ekstremt pompøs og ufriviljug komisk Bjørnstjerne Bjørnson (Eilov A. Gravdal). Aasta Hansteen (Marie Hammergren) eit fyrverkeri av ei kvinnesakskvinne, ganske så frilyndt og ein av Aasen støttespelarar. Ludvig Daae (Mikkel Angelo Anchissi Joner), bror av Susanne og nå stortingsrepresentant. Og så syner det seg at han som framførte prologen i opningsscena (Johannes Rosenberg) var Knud Knudsen, den fremste talsmannen for at bokmålet, basert på talemålet til det danna borgarskapet i Kristiania, skal vere «rikssprog». At dette borgarskapet er alt anna enn danna, får vi tydeleg prov på. Dei heftige ordskifta som fører fram til Stortingets jamstellingsvedtak i 1885 blir framført som forrykande rap, eitt av fleire herlege og humoristiske stilbrot.

FEIRING: Ivar Aasen (Dennis B. Eliassen) og Aasta Hansteen (Marie Hammergren) og fleire med feirar jamstellingsvedtaket i 1885. FOTO.SAMFUNDET.NO

Målstriden er førebels vunne, eller i alle fall delvis. Men det er ingen lykkeleg Ivar. Historia med Susanne er med han, og utan at eg skal drive med røpealarm, er den fletta inn på eit vis som syner mennesket og dei kjenslemessige sidene bak denne åndsgiganten som truleg på botnen var ein einsam og ulykkeleg mann? Og det endar i eit vakkert tablå der Norges eigentlege nasjonalsong, «Nordmannen», (Millom bakkar og berg) blir framført av dei to songkora, først nærast som nynning, før det stig til eit crescendo for så å bli avslutta med at Aasen sjølv resiterer eitt av versa. For den lettrørde er vegen til tårekanalane stutt i denne scena.

Gjennom to aktar og dryge tre timar tek dei to forfattarane som også har regissert det heile, oss med på ei fantastisk livsreise framført nesten utan daudpunkt. Teksten er overraskande god, krydra med humor, men også øm og var i dei meir kjenslemessige passasjane. Mykje er i bunden form og utan naudrim. Litt meir språkvask kunne kanskje ha vore på sin plass, men det er ein bagatell. Musikken til Marcus Grand Michaelsen er ei historie for seg. Her er ei herleg sjangerblanding med alt frå folkemusikk via jazz til ballroom, marsj, rap og til mollstemde viser. Og heile tida lyrisk og særs melodiøst, godt å synge til, og såpass fengande at ein stadig tar seg i å nynne med. Komponisten er sjølv kapellmeister for det tjue personar store og dyktige orkesteret, Samfundets eige. Og på galleriet står husets to kor og fell inn der det er rett, frå lydkulisse til mektig framføring av «Nordmannen». Scenografien er også overraskande god, og ikkje minst kreativ. Særleg likte eg alle gasslyktene som plutseleg dukka opp og gjorde storsalen om til Kristiania på 1880-talet.

DØDSLEIET: Susanne (Konstanse Fjellvang) kjem til Ivar (Dennis B. Eliassen) som ei hildring når livet hans går mot slutten. FOTO.SAMFUNDET.NO

Det er eit tekstrikt og omfattande drama, og ikkje enkelt å framføre for dei seksten aktørane på scena. Men det er framifrå personinstruksjon, gjennomgåande gode skodespelarprestasjonar, og alle dei songlege innslaga er verkeleg imponerande. Nokre av skodespelarane er nok ikkje heilt fortrulege med nynorsken, og det går litt over stokk og stein i kjønn og endingar for eit par av dei, men for den som har sett ein del oppsetjingar på Det Norske Teatret, er ikkje dette noko særmerke for SIT. Eg skulle gjerne ha gitt personvurderingar av fleire, men får nøye meg med to av dei. Dennis B. Eliassen og Konstanse Fjellvang har eg sett i fleire tidlegare og velspela produksjonar av SIT, men her overgår dei seg sjølve. Eliassen er det naturlege midtpunktet med ein diskré spelestil der han ikkje tek mykje plass, men likevel eig scena. Og Fjellvang gir liv til Susanne både som elev, kjærast og hildring. Og med utstrålinga hennar og slik ho spelar, er det ikkje vanskeleg å forstå lengten Ivar har etter henne. Nokre av dei fine og varsame tablåa med berre dei to er av framsyningas vakraste, og dei er, saman med alt det lausslupne og burleske, med på å gjere denne framsyninga komplett. Ja, akkurat – komplett!