Amund Grimstad

TEATER

«KON-TIKI 2:
Thor Heyerdahl i landet under havet»
Studentersamfundets Interne Teater, Knaus
Av: Knut Nærum
Regi: Inga Ragnhild Skogseth
Scenografi: Maria Grankvist Buhaug
Kostymedesign: Tamara Malesevic
Med: Rikke Skindlo, Ali Waarieh, Martine Wergeland Ulseth, Kari Melhuus Jenssen, Johannes Rosenberg, Isabella Deng Solvang, Martha Løseth Borgen, Selma Schøyen Løkken og Emilio Lombardo

Det er aldri godt å vite kva som er den eigentlege sanninga, men i denne framsyninga får vi eit innblikk i noko som var så usannsynleg at deltakarane valde å halde kjeft av omsyn til sitt eige truverd. Til Knut Nærum avslørte det heile.

I 2001 ga Knut Nærum ut boka «Norsk litteraturhistorie fritt etter hukommelsen». Der fortel han tørt, sakleg og kunnskapsrikt, men altså fritt etter minnet. Og då blir det korkje så nøye med årstal, innhald eller fakta. Det var ei fornøyeleg bok, men også ei av dei skumlaste eg har lese, for alt var formidla så tilforlateleg at eg greip meg i etter kvart å ikkje vere heilt viss på kva som var sanning og ikkje. Om ein av 1950-talets mestseljande forfattarar, Thor Heyerdahl, skreiv Nærum mellom anna at Heyerdahls forteneste var å prove at Polynesia kan ha blitt busett av folk som kom drivande frå Sør-Amerika, og at dei fleste som prøvde må ha drukna. (!) Fjorten år seinare fekk Nærum høve til å vidareutvikle historia om Heyerdahl og Kon-Tiki-ekspedisjonen. På spørsmål frå Arendal Dramatiske Selskab om å skrive eit jubileumsstykke for dei, skreiv han «KON-TIKI 2 – Thor Heyerdahl i landet under havet» som hadde urpremiere hausten 2016. I stykket får vi vite kva som «eigentleg» skjedde i starten av ekspedisjonen, men som har vore hemmeleg til nå. Og relativt hemmeleg har det også vore i åra deretter, for etter urpremiere i Arendal, er historia etter det eg veit berre sett opp ein gong til før Studentersamfundets Interne Teater (SIT) nå vil fortelje verda den heile og fulle sanninga.

Det gjer dei på intimscena Knaus i Studentersamfundet, ein scenografisk umogelegheit og så langt frå Stillehav og balsaflåtar som det er mogeleg å kome. Men scenografen Maria Grankvist Buhaug har likevel fått til eit truverdig scenerom som kan illustrere både flåte, sørhavsøy, vulkan og meir til. I Tamara Malesevic’ kakikostyme, som kan gi like store assosiasjonar til Brødrene Dal som til Kon-Tiki, og det er faktisk heilt greitt, møter vi dei seks ekspedisjonsmedlemmane som med eitt unnatak er kvinner. Men det er også heilt greitt, for her er det surrealismen som gjeld. Eller for å seie det slik, – ein tørr og sakleg realisme som syner seg å vere fullstendig absurd.

For her får vi etter kvart avslørt at førti døgn før Kon-Tiki driv i land på eit korallrev i Polynesia hadde flåten eit mellombels havari på ei hittil ukjend vulkansk øy. Der dukkar den kvinnelege flygarhelten Amelie Earhart (Martha Løseth Borgen) opp, ho som ti år tidlegare forsvann over Stillehavet i eit forsøk på å fly jorda rundt. Her har ho overlevd i pakt med naturen og funne sitt Shangri-La ettersom ingen blir eldre eller dør på denne øya. Det er godt kjend at Thor Heyerdahl (Rikke Skindlo) ikkje var den mest monogame av oss, og jamvel om han er godt gift heime, blir det søt musikk mellom han og Amelie. Men på øya er det også nokre meir enn 200 år gamle stranda spanske piratar. Og når Heyerdahls nestkommanderande, NTH-studenten Herman Watzinger (Ali Waarieh) som ein Woody Allen i filmen «Annie Hall», går ut av framsyninga og seier seg lei for at han «av dramaturgiske omsyn» må vere ein annan enn den han eigentleg er, – med klår adresse til den nyare filmatiseringa av Kon-Tiki-ekspedisjonen, så er det av framsyningas beste og mest surrealistiske scener. Og som samstundes gir rom for å lage endå ein vri om at Watzinger eigentleg også var ein sabotør.

Det blir med andre ord mang ein absurditet, mykje humor og ein god del uventa saker som skjer før dei seks endeleg kjem seg vidare mot Polynesia, samstundes som dei som eidsvorne menn lover kvarandre å aldri fortelje om denne hendinga fordi ho er for fantastisk til at nokon ville tru dei, og truverda sleit dei nok med som dei alt gjorde.

Det er ei mangslungen røvarhistorie med fleire metalag som Knut Nærum har dikta i hop. Og det er ikkje enkelt å formidle både alt som skjer reint fysisk, samspelet mellom realismen og det absurde, og den spesielle tørrvittige Nærumske humoren vi kjenner så godt frå dei første sesongane med «Nytt på Nytt». I Inga Ragnhild Skogseths regi er historia fortald tydeleg, og trass i den knøttlitle scena, er sceneskifta gode jamvel om det stundom går litt over stokk og stein, både konkret og i overført tyding. Skogseth har freista å ta godt vare på metalaga og det absurde, men her stiller eg nokre spørsmål ved personinstruksjon og humorformidling. Regissøren har vald overspel, stor ståhei og høgrøysta spel, og det kan sjølvsagt vere ein måte å få fram humor på. Men ikkje i denne framsyninga. Og det blir særs synleg når ensemblet leverer så ulike spelemåtar. Alle som hugsar Knut Nærums humor frå «Nytt på Nytt», veit at han framførte den på eit ekstremt sindig og tørt vis, – og med steinandlet. Martha Løseth Borgen som flygarhelten, og i særleg grad Kari Melhuus Jenssen (som den svenske etnografen og stuerten Bengt Danielsson) har forstått dette og spelar med innerøyst og er nesten overdrivne i det nøkterne og saklege. Melhuus Jensen greier, ved nettopp å vere så nedpå og lite affisert, å få fram den store humoren som ligg i alle dei absurde kontrastane i teksten.

«Kon-Tiki 2: Thor Heyerdahl i landet under havet», med heile ni aktørar, er eit vanskeleg stykke å setje opp på ei så umogeleg scene som Knaus. Det scenografiske, sceneskifta og det fysiske spelet fungerer likevel brukbart i denne produksjonen. Mindre vellukka er valet å nytte høgrøysta overspel til å få fram subtil humor. Dette er ikkje slapstick, men intelligente og underfundige absurditetar med mykje undertekst. Då krevst det etter mi meining ei litt anna tilnærming, og ikkje minst langt betre diksjon.

TEATER

«Danse med skjebnen»
Teatret Vårt, Molde
Av: Vidar Kvalshaug
Omsetjing og attdikting av songtekstar: Eli Stålhand
Musikk: Dance With a Stranger
Regi: Hanne Tømta
Scenografi: Nora Furuholmen
Koreografi: Eli Stålhand
Lysdesign: Jonas P A Fuglseth
Musikalsk ansvarleg: Rune Tylden og Simon Revholt
Musikarar: Rune Tylden, Øystein Sandbukt, Sindre Klykken og Jo Inge Nes
Med: Eli Stålhand, Lars Melsæter Rydjord og Svein Solenes

I eit venterom på eit ferjeleie møter vi tre gåtefulle menneske i lengt og på vent, men etter kva?

For to år sia sette Teatret Vårt opp «Virvelvind», basert på musikken til Ane Brun. Det blei både ei hyllest til Moldes bysbarn og ei framsyning som stod fjellstøtt som teater på eigne bein. Nå har dei tatt fatt i det musikalske universet til nordmørsgruppa Dance With a Stranger, og nok ein gong er det blitt solid dramatikk, og ikkje noko publikumsfrieri med populærmusikk. Vidar Kvalshaug har skrive ein gåtefull og fengslande tekst med uendeleg mange lag, Eli Stålhand har omsett og gjendikta songtekstane til nordmørsk, og i Hanne Tømtas stramme regi er det blitt ei humoristisk, litt surrealistisk og ganske mollstemd framsyning om ulike utgåver av mellom anna lagnad, lengt og overfart.

I Nora Furuholmens scenografi er vi i venterommet på eit ferjeleie ein sein kveld. Rommet er akkurat så smaklaust som slike rom plar vere. Fire menn, som etter kvart viser seg å vere musikarane, sit og halvsøv. Ein ferjemann (Lars Melsæter Rydjord) fortel at her er det han som rår, og inga ferje får gå utan hans godkjenning. Så kjem kafévertinna (Eli Stålhand) inn og opnar kaféen før den einaste reisande (Svein Solenes) dukkar opp med eit klårt ønske om å kome seg over til den andre sida fortast mogeleg.

I ei herleg blanding av musikalske innslag, surrealistisk koreografi, og kvardagsfilosofisk smalltalk, byggjer Hanne Tømta opp ei framsyning der overraskingane er mange, og metaforane sit laust. Vi forstår raskt at her er det like fort tale om ei draumeverd som tradisjonell realisme, og første akt gir eit utal frampeik utan eintydige svar. Når tida går og alle ventar, blir det ofte inkjeseiande samtalar der nokre også lettar litt på sine inste tankar, sjølv om det er til tilsynelatande heilt framande.

Slik byggjer Tømta opp ein sinnrik dramaturgi med lett attkjennelege scener. Vi trur vi er på ei ferjekai der siste båt er gått for kvelden. Eller kanskje har dei slutta heilt å gå? Eller? Det er absurd, humoristisk og ikkje minst gåtefullt.

Så kjem andre akt med nye vendingar. Dei tre er likevel ikkje så framande for kvarandre, og brikker til å forstå kjem på plass. Samstundes dukkar det opp eit utal nye. Tolkingane er fullstendig legio, og det er det som gjer denne oppsetjinga så spennande. Eg seier ikkje meir, sjølv om eg har mi klåre forståing. Trur eg. For det gåtefulle ved denne framsyninga er sjølve opplevinga.

Vidar Kvalshaug har skrive eit drama med god og underfundig tekst. Framsyninga er eit sjølvstendig stykke teater der songane berre er ein utfyllande og understrekande ingrediens. Visste ein ikkje betre, kunne ein tru musikken, og spesielt tekstane, var skrivne for denne produksjonen. Det skuldast i stor mon den dyktige omsetjinga og gjendiktinga som Eli Stålhand har gjort. Ho har også koreografert dei ulike surrealistiske danseinnslaga. Saman med Lars Melsæter Rydjord og Svein Solenes gir ho oss eit tett, presist, overraskande og fengslande ensemblespel. Med trygg dialektbruk, overtydande spel og ikkje minst gode songprestasjonar blir det eit kammerspel av høgste klasse. Dei fire musikarane er, som anonyme reisande, nærast del av kulissene. Dei deltek med forsiktig spel, og leverer solid tonefølgje når det trengst. Kapellmeisteren Rune Tylden har saman med Simon Revholt arrangert musikken på eit vis som kler framsyninga og som kanskje er litt blåare og meir mollstemd enn originalen.

Med Vidar Kvalshaugs underfundige tekst og Hanne Tømtas stramme regi og solide dramaturgiske oppbygging, er «Danse med skjebnen» blitt ein skikkeleg konfekt av ei teaterframsyning.

(Meldinga stod i Klassekampen torsdag den 16. mars 2023.)

TEATER

«Juvikfolket»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: Olav Duun
Dramatisert av Elisabeth Matheson og Hildegunn Eggen
Regi: Elisabeth Matheson
Scenografi: Bård Lie Thorbjørnsen
Videodesign: Stein Jørgen Øien
Lysdesign: Tommy Geving
Komponist: Marthe Belsvik Stavrum
Med: Hildegunn Eggen

I denne kraftprestasjonen av ei framsyning gir Hildegunn Eggen oss eit eineståande innblikk i Olav Duuns frodige skildringar av menneska på godt og vondt.

For hundre år sia avslutta Olav Duun (1876-1939) sin store seksbands romansyklus «Juvikfolket». Der følgjer vi seks-sju generasjonar Juvikingar på Namdalskysten frå slutten av 1700-talet til 1918. Det er eit verk med mange lag som mellom anna skildrar overgangen frå det gamle pietistiske bonde- og ættesamfunnet til utvandring, modernisering og industrialisering, og der gamle verdisyn og etiske normer må bryne seg mot nye idear. Det er samstundes ein frodig og rik sosial roman med mange fargerike personportrett og ulike lagnadar. Det er overtru, gamle forbanningar, framandfrykt, kjærleik, intrigar, hemn, avundsjuke og alt som er menneskeleg.

Verket er tidlegare dramatisert og sett opp på Det Norske Teatret og Nord-Trøndelag Teater. I samband med at Hildegunn Eggen til sommaren går av etter nesten førti år ved Trøndelag Teater, har ho og Elisabeth Matheson dramatisert bøkene på nytt. Og i Mathesons regi og med Eggen som einaste skodespelar, var det laurdag premiere på Trøndelag Teaters gamle scene.

Ei dramatisering må sjølvsagt kappe ganske kraftig i eit seksbands verk. Dei store etiske og næringspolitiske linene, og transformeringa og moderniseringa blir i denne oppsetjinga berre eit vagt bakteppe. Når Duun ofte skildrar mennesket og maktene, dreier denne framsyninga seg mest om våre indre makter, og om mennesket er vondt. Det gjer ho ved å konsentrere seg om Blind-Anders» (1801-1880) og oldebarnet hans, Odin (1880-1918), og alle dei ulike folka og lagnadane rundt desse to. Og så syner det seg at dette, og dei frodige menneskeskildringane til Duun, er meir enn nok til å lage godt teater.

Framsyninga er bygd opp som ei blanding av forteljarteater og spela teater der Hildegunn Eggen både er forteljar og skodespelar. I eit ekstremt teksttungt maratonløp over to akter fortel ho samstundes som ho hoppar ut og inn av totalt 28 ulike roller. Med eit ganske nøytralt kostyme er det stemmeleie, mimikk og intonasjon som er dei einaste instrumenta hennar. Og jamvel om ho snubla ørlite grann på premieren, syner Hildegunn Eggen nok ein gong at ho er blant dei aller fremste skodespelarane i landet. I eit slikt persongalleri der alt for mange heiter anten Anders eller Per, og der vi ikkje har noko anna enn Eggens spel og forteljing å lite på, er det sjølvsagt ikkje alltid greitt å henge med. Men med den overtydande framføringa hennar gjekk det likevel forbausande godt sjølv om det nok er ein fordel å kjenne litt til historia.

I Mathesons og Eggens dramatisering er den særeigne dialektbaserte nynorsken til Duun tatt framifrå vare på, og Eggen er klår, godt forståeleg og har tydeleg diksjon. Her er det berre å lene seg attende og kose seg med det frodige språket.

Elisabeth Mathesons regi er tru mot tekst og handling, og er truleg gjort i nært samarbeid med Eggen. Trass i alle personane, tidsspennet og ulike plassar, er det meste overraskande tydeleg, og sceneskifta er gode. Eit avgjerande moment i så måte er Bård Lie Thorbjørnsens heilt spesielle scenografi. På scena er det berre ein stein og ein liten modellbåt. Men på bakveggen blir det projisert eit utal ganske nonfigurative måleri. Meir enn hundre slike har Thorbjørnsen laga, og ved hjelp av sinnrik videodesign, skapt i samarbeid med Stein Jørgen Øien, blir det saumlaust skifta mellom ulike assosiative og stemningsskapande landskap. Det er så enkelt, men samstundes så vanskeleg, og eit lite kunstverk i seg sjølv.

Med «Juvikfolket» har Hildegunn Eggen levert ei monumental avskilsframsyning. Men sortien hennar er heldigvis berre som fast tilsett, for til hausten står ho på scena att som pensjonist og frilansar.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 15. mars 2023.)

TEATER

«Dragen»
Turnéteatret i Trøndelag, Verdal
Av: Gro Dahle
Dramatisering og regi: Hilde Brinchmann
Komponist: Eirik Myhr
Scenografi: Signe Gerda Landfald
Kostyme og masker: Helena Andersson
Lysdesign: Simen Høy Aasheim
Med: Nora Andvig, Janne Starup Bønes og Martin Karelius Østensen

Ei varm, mangefasettert og opplevingsrik framsyning om eit vanskeleg tema.

Mange barn veks diverre opp i ein heim der frykta for kva foreldra kan finne på rår. Om dette har Gro Dahle skrive fleire gode barnebøker. For nærare tjue år sia kom boka «Sinna mann», og i 2018 kom oppfølgjaren, «Dragen». Lilli er ei lita jente som bur saman med mor si. Men mora er sjølvopptatt, og med eit særs skiftande temperament. For Lilli framstår ho som ein heilt uføreseieleg eldsprutande drake.

Nå har Hilde Brinchmann dramatisert boka, og i hennar eigen regi og i eit samarbeid mellom Turnéteatret i Trøndelag og Tigerstadsteatret, var det laurdag urpremiere på framsyninga i Verdal. Det er blitt ei lita, men velspela, varm og særs visuell og opplevingsrik framsyning om eit vanskeleg tema.

Som publikum blir vi tekne med til huset til Lilli, og like etter kjem Lilli (Nora Andvig) frå skulen, skvett når ho ser oss og fortel at ho ikkje vågar å ta med nokon heim for ho veit aldri i kva for humør mora er. Men kanskje Lilli kan bli tøffare om vi blir med? Då må vi vere musestille, for mora søv og likar ikkje å bli vekt. Så vaknar ho (Janne Starup Bønes) likevel, og det er inga vanleg mor, men ein verkeleg drake i eit fantasirikt kostyme som kjem ut i stova. At dette ikkje er noko kosedyr forstår vi raskt, for her er det rein psykisk terror der Lilli blir låst inn og hundsa med. Det er enkelt å forstå og identifisere seg med Lilli som etter kvart også syner kreative evner. Ho klistrar opp plakatar for å be om hjelp, og medan mora søv, dukkar ein sjarmerande og litt komisk draketemmar (Martin Karelius Østensen) opp. I eit minst like fantasirikt kostyme, som ein mellomaldersk riddar, fortel han om alle drakane han har temt, ikkje utan kostnad, men han har fått det til. Etter litt info frå Lilli stiller han raskt diagnosen, – vi snakkar om ein 42 år gamal lydsensitiv drake med lang snute og stutt lunte. Og som ein kombinert draketemmar og terapeut går han til verket.

Meir skal eg ikkje røpe, men sjølv om det går godt til slutt, er ikkje vegen fram enkel, og det krevst mykje øving og opplæring i sjølvkontroll. Røyndomen er nok neppe like enkel for alle barna som lever i evig frykt, men framsyninga viser at det kan vere ein veg ut.

Tekstgrunnlaget er ei lita bildebok for dei yngste, og historia er nesten banal og kanskje i enklaste laget. Men nokre gongar kan det vere nok. For i det universet Brinchmann har skapt, blir forteljinga så fargerik, mangefasettert og varm at den relativt stutte framsyninga likevel blir ei rik teateroppleving. Premierer på barneframsyningar har ofte så mange vaksne i salen at det er vanskeleg å lodde stemninga blant ungane. Slik var det ikkje her. Det var kontakt og deltaking frå første stund, og ei herleg blanding av hyl, skrekk, latter og kommentarar. Og alvoret låg der likevel heile tida, for draketemmaren hadde næringsvit og delte ut visittkort med naudsynt kontaktinfo etter framsyninga.

For dei som har sett Hilde Brinchmanns prisvinnande oppsetjing av «Mio, min Mio» for nokre år sia, er dette mykje av det same, magiske universet. Signe Gerda Landfalds scenografi er veggar som enkelt kan brettast ut og attende, og publikum sit i scenografien og blir del av han. Med Simen Høy Åsheims utsøkte lyssetjing blir det trass i enkel scenografi, skapt mange og spennande rom og effektar. Musikken til Eirik Myhr er ekstra stemningsskapande, og maskene og kostyma til Helena Andersson er ei teateroppleving i seg sjølv. Det er som sagt ei enkel historie, men ved hjelp av alle desse audiovisuelle elementa, stram dramaturgi og god personinstruksjon har Brinchmann laga noko langt meir av forteljinga. Det skuldast ikkje minst dei tre på scena. Janne Starup Bønes er overtydande som den terroriserande draken som inst inne likevel er glad i dotter si. Martin Karelius Østensen er herleg sjarmerande som den noko anakronistiske draketemmaren. Og Nora Andvig syner i si debutframsyning som profesjonell skodespelar eit rikt register, stort scenisk nærvær og ein imponerande evne til å få publikum i tale.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 7. mars 2023.)

TEATER

«Møt meg ved morgengry»
Teater Innlandet, Hamar
Av: Zinnie Harris
Omsett av Jørgen Strickert
Regi: Terje Strømdahl
Scenografi og kostyme: Sveinung og Borghild Rudjord Unneland
Med: Ine Jansen og Ingjerd Egeberg

Ei på alle vis gåtefull framsyning, men likevel klok, velspela og svært attkjenneleg.

Den britiske dramatikaren Zinnie Harris (f. 1973) har ein stor produksjon og mange prisar bak seg, men så vidt eg veit er berre to av dramaa hennar sett opp i Norge. I ein samproduksjon med Nationaltheatret hadde Teater Innlandet i førre veke norgespremiere på «Møt meg ved morgengry» (Meet me at Dawn) frå 2017. Det var ei gåtefull, varm, innsiktsfull, humoristisk og ikkje minst særs velspela framsyning.

Eit kjærastepar, Robyn (Ingjerd Egeberg) og Helen (Ine Jansen) er skylt på land etter ei båtulukke. I følgje teaterets program er spørsmålet kva du gjer i ein slik situasjon når det klikkar for kjærasten din. Er dei på fastland eller ei øy, kor lang tid tek det før dei blir redda, og kven av kvinnene er det eigentleg det har klikka for? Spørsmåla er mange, men så syner det seg at situasjonen er heilt annleis enn den ytre handlinga skulle tilseie. Meir vågar eg ikkje seie, for då vil eg røpe så mykje at vesentlege delar av opplevinga vil bli øydelagd for ein framtidig publikummar.

For dette er ei oppsetjing der du i starten berre bør gløyme å forstå, men i staden kose deg over alle dei andre ingrediensane som saman med eit framifrå spel gjer at brikkene etter kvart fell på plass. Utan å røpe for mykje, så er dette ei framsyning som på same tid er konkret og gåtefull, har mange dimensjonar, og som, utan å vere tidsspesifikk, handlar om korleis vi brukar vår tilmålte tid, om kjærleik og trivialitetar, om skuld, tap og sorg, om det er godt eller vondt, eller båe delar å bli avhengig av eit anna menneske. Kort og godt handlar det i røynda om livet, om kompleksiteten ved å vere til. Robyn og Helen er to heilt vanlege menneske som kunne ha vore deg og meg. Den eine litt forsiktig, og den andre meir framfus. Dei har, trass ulikskap, vakse seg saman til ein einskap der dei kjenner kvarandre ut og inn, og der den eine fullfører setningane til den andre. Teksten er mangfaldig og attkjenneleg, og i Jørgen Strickerts særs naturlege og munnlege omsetjing, er den full av klokskap og humor. Og mykje meir.

Scenografien er enkel, men likevel meir enn tilstrekkeleg. Eit golv som kan vere ei øy eller ei strand, to steinar som syner seg å vere berg av klede, og ein fint lyssett bakskjerm. Her er det dialogen mellom dei to som er det vesentlege. Framsyninga er tekstrik, men Ine Jansen og Ingjerd Egeberg er særs trygge i rollene, og personinstruksjonen er framifrå. Særleg mot slutten, når vi forstår meir av det heile, men langt frå alt, er det nokre intense og vakre tablå som blir presentert kjenslevart og innlevande av to røynde og svært gode skodespelarar.

Terje Strømdahls regi let dialogen vere i sentrum utan for mykje fysisk handling, dramaturgien er stram og skifta er gode. Men eg har ei innvending. Dette er ei uvanleg gåtefull framsyning. Ja, så gåtefull at eg i Strømdahls regi saknar nokre fleire haldepunkt i starten. Ei litt meir og tidlegare avdekking av kva dette dreier seg om, gjerne berre som små hint. For det er inga god kjensle å sitje nesten halve framsyninga og føle seg dum fordi ein ikkje forstår. Men når det så går opp for ein, blir det til gjengjeld så intenst og opplevingsrikt at ein får lyst til å sjå framsyninga ein gong til.

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 28. februar 2023.

TEATER

«Animal Farm»
Rogaland Teater, Teaterhallen
Av: George Orwell
Omsett av: Christian Heyerdahl
Dramatisert av Tom Silkeberg
Regi: Mari Kjeldstadli
Scenografi: Norunn Standal
Kostymedesign: Synne Reichelt Føreland
Med: Espen Hana, Paal Herman Ims, Mari Strand Ferstad, Terje Ranes, Ragnhild Arnestad Mønnes, Penda Faal, Huy, Le Vo og Malin Landa

Eit forteljarteater der det er for lite att til fantasi og innleving.

I løpet av nokre få månader vinteren 1943 til 44 skreiv den engelske forfattaren George Orwell den satiriske vesle romanen «Animal farm». Det var eit bitande, men også humoristisk oppgjer med utviklinga i Sovjetunionen under Josef Stalin. Etter fleire refusjonar og mykje motbør (England var alliert med Sovjetunionen under krigen), kom boka ut i august 1945, og blei raskt ein bestseljar. Eitt er det politiske, men humoren, og den openberre, men enkle metaforbruken gjorde romanen til folkeeige, og i norsk omsetjing som «Kamerat Napoleon» var det symptomatisk nok den første boka Pax forlag ga ut (i 1964).

I «Animal Farm» tek Orwell oss med til ein gard på den engelske landsbygda der den forfylla bonden, Mr. Jones, vanskjøttar dyra. Den gamle grisen Major held ein tale for dei andre dyra om eit utopisk samfunn der alle dyr er like og ingen lever av andre sitt arbeid. Han oppmodar til å gjere opprør, men dør like etter. To yngre grisar, Snøball og Napoleon, tek opp arven, og saman driv dyra Mr. Jones frå garden og tek over det heile. Sju bod som er grunnlaget for «animalismen» blir slått opp på låveveggen, og det blir gjennomført både utdanningsprogram for å lære dyra å lese, ulike velferdsreformar, og elektrifisering. Ytre fiendar trugar, men åtaka blir slått resolutt tilbake. Men så skjer det gradvis endringar. Ei rivalisering mellom Snøball (Lev Trotskij) og Napoleon (Josef Stalin) tar til. Snøball blir etter kvart tvungen til å rømme, den flate maktstrukturen blir forlate og Napoleon blir eineherskar. Dyra undrar seg, opplever at dei sju boda stadig får tillegg, at historia blir retusjert, og at kva som er sanning er høgst flytande. I boka endar det med at menneska kjem på vitjing og at det ikkje lenger er mogeleg å sjå skilnad på gris og menneske.

Det blei raskt laga animasjonsfilm av «Animal Farm», og her heime har det også vore nokre få freistnadar på dramatisering. Nå har Tom Silkeberg dramatisert romanen på nytt, og i Mari Kjeldstadlis regi, var det premiere på Rogaland Teater onsdag.

I Norunn Standals scenografi er Teaterhallen bygd opp som eit amfi der publikum sit benka på alle fire kantar, og der scena er eit nake golv. Dei åtte aktørane kjem inn, berande på store sekkar med matjord som blir plassert ut på golvet. Etter kvart blir jorda tømt ut over golvet, og i tillegg til dei ganske anonyme og like kostyma alle aktørane har, er dette dei einaste visuelle og scenografiske elementa i framsyninga.

Se for dykk ein gard, seier ein av dei åtte aktørane, og det er akkurat det vi må. For regissøren, Mari Kjeldstadli, har vald å presentere framsyninga som eit forteljarteater med berre små islett av spel. Det kunne ha fungert, men då må forteljinga pirre fantasi og mane fram bilde. I denne oppsetjinga skjer dette i svært liten grad. Ikkje berre fortel skodespelarane historia og kva som skjer, men også temmeleg prosaisk korleis dyra opplever det. Dette gjer dei samstundes med forsiktig spel der vi altså blir fortald kva dei freistar å vise oss. Dette er eit regigrep som gjer framsyninga ferdig fordøydd og lite opplevingsrik. I tillegg blir forteljinga litt kaotisk ved at alle dei åtte aktørane er heilt likt kledd i anonyme kjeledressar, og i starten bytar på dei ulike rollene.

Etter kvart trer nokre av dyra tydelegare fram. Men med unnatak av Snøball (Paal Herman Ims) og særleg hesten Boxer, den umælande og arbeidsame sovjetiske mønsterarbeidaren som Terje Ranes formidlar med kjenslevar innleving, blir dei andre stort sett berre sjablongar. Dei har fått alt for lite å spele på, og blir mest insisterande og påståelege.

Kjeldstadli er, med eit lite unnatak i finalen, særs tru mot Orwells tekst. Men der Orwells allegoriske fabel er full av humor og bitande sarkasme, er det lite att av den i denne framsyninga. Historia om korleis eit rettvist opprør leia av ein revolusjonshelt blir omdanna til si eiga motsetjing, det vere seg Josef Stalins Sovjet eller Daniel Ortegas Nicaragua, eller eit utal andre døme, er stadig aktuell. Men Rogaland Teaters oppsetjing lukkast diverre i liten grad med å gi liv til forteljinga.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 27. februar 2023.)

TEATER

«Lang dags ferd mot natt»
Rogaland Teater, Hovudscena
Av: Eugene O’Neill
Omsett av Svein Selvig
Regi: Eirik Stubø
Scenografi og kostymedesign: Kari Gravklev
Med: Leo Magnus de la Nuez, Torbjørn Eriksen, Marianne Nielsen, Even Stormoen og Malene Wadel

Eit intenst og velspela drama som borar djupt og vondt i ein dysfunksjonell familie.

I løpet av berre tre veker har to norske hovudscener hatt premiere på Eugene O’Neills sjølvbiografiske og særs dystopiske «Lang dags ferd mot natt». Medan Hålogaland Teaters ganske forkorta versjon ikkje kom heilt i mål, syner Eirik Stubøs oppsetjing på Rogaland Teater til fulle kvifor dette dramaet framleis fortener å bli sett opp.

Vi er i sommarhuset til den sterkt patriarkalske familien Tyron ein seinsommardag. Ute ligg skodda, og det gjer den også over denne familien. Faren James (Even Stormoen) er ein gjerrig og alkoholisert eigedomsinvestor som ein gong var ein stor skodespelar og Shakespearetolkar. Eldstesonen Jamie (Torbjørn Eriksen), var etla til å følgje i farens fotspor, men er ein mislukka skodespelar og minst like alkoholisert døgenikt. Yngstesonen Edmund (Leo Magnus de la Nuez), forfattarens alter ego, er ein tæringssjuk kunstnarsjel som også tyr til flaska. Og mora, Mary (Marianne Nielsen) er morfinist, nett heimkomen frå avvenjingskur. Vi følgjer familien eit snautt døgn der alle mistrur kvarandre, og der samtalane er giftige og fulle av sjalusi, hat, einsemd, tapte illusjonar, livsløgner og gjerrigskap. Men trass i at dette er ein av verdsdramatikkens mest dysfunksjonelle familiar, ligg likevel den ganske språklause kjærleiken dei har til kvarandre tydeleg til stades under det heile.

Det er ein uoverkommeleg avstand mellom familiemedlemmane, og i Kari Gravklevs scenografi blir dette godt indikert ved at scena er eit stort ope rom. Ho er tilfeldig og glissent møblert, med eit etter kvart sentralt plassert flygel, og med ein bakskjerm der det er vist eit seinsommarlandskap som i siste akt blir haustbrunt. I tillegg blir det stadig projisert små tekstar som fortel oss når på døgnet kvar scene finn stad. Dette er ei heilt unødvendig forklåring, og viser i røynda litt mistillit til både tekstgrunnlag og publikum. Det er det ingen grunn til, for i Eirik Stubøs regi er det aldri tvil om kva dette handlar om.

I motsetnad til den versjonen som nå blir spela i Tromsø, er Stubø omstendeleg, tek seg god tid og let einskilde scener bli verkeleg dvelande. På det viset greier han å trenge inn i og bakom alle dei fire lagnadane. Eller rettare fem, for tenestejenta Cathleen (Malene Wadel) har ikkje så store rolla, men hennar leikne tolking er heilt avgjerande for å få fram kontrasten og alternativet, at det er eit liv der ute. Opningsscena kunne tyde på ein vanleg, harmonisk familie med varme og omtanke for kvarandre, før Stubø litt etter litt viser oss at dette berre er overflate. I første akt, som kanskje blir vel dvelande, let han oss sakte, og lag for lag forstå kvifor dei ulike familiemedlemmane er blitt som dei er blitt. For så i andre akt å la det heile eksplodere. Men likevel ganske avdempa.

Det er eit uvanleg sterkt og samspela ensemble som gir oss vare og innlevande personportrett. Saman med Stubøs sikre regi gjer det at vi i langt større grad enn det eg tidlegare har opplevd kjem under huda på alle dei fire. Og ikkje minst ser vi at dei er særs samansette personar, og ikkje berre fortapte og triste lagnadar. Særleg gjeld dette eldstebroren Jamie som ofte blir framstilt som ein pappfigur og forfylla dagdrivar, men som i Torbjørn Eriksens heilt utsøkte tolking blir både forståeleg og komplett. Og av alle dei innsiktsfulle og gode monologane dei fire presenterer i siste akt, er Jamies vedgåing om at han eigentleg alltid berre har hata og hatt vonde ønske for broren, eit hjarteskjerande høgdepunkt.

I denne familien er det sjølvsagt store kjensler og høgt konfliktnivå. Men i Stubøs regi er det lite skriking og utagering. Orda, og pausane med manglande kommunikasjon, får i staden gjere jobben. Og det gjer situasjonen langt meir intens. Eit anna heldig grep er bruken av musikk der flygelet mot slutten blir svært sentralt, og der ein nesten genial bruk av ein songtekst på logisk vis utløyser framsyningas einaste valdelege hending.

«Lang dags ferd mot natt» er i Eirik Stubøs regi blitt eit ganske lågmælt, men difor også ekstremt intenst og usminka portrett av ein familie på full fart mot stupet.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 25. februar 2023.)

TEATER

«Når vi døde vågner»
Nordland Teater
Av: Henrik Ibsen
Regi og kostymedesign: Hilda Hellwig
Scenografi: Milja Salovaara
Lyddesign: Dan Andersson
Lysdesign: Marianne Thallaug Wedset
Med: Kirsti Torhaug, Sven Henriksen, Terje Skonseng Naudeer, Katja Lindeberg, Linda Brean Mathisen, Julie Sofie Reite, Kristoffer Hjulstad og John Sigurd Kristensen,

Ei framsyning der mange av regivala kom i vegen for handling og tematikk.

Det er Vinterlysfestival i Mo i Rana denne veka, og opningsframsyninga laurdag var premiere på Henrik Ibsens «Når vi døde vågner» på Nordland Teater. Som Ibsens siste drama (1899) skil det seg på mange vis frå realismen i dei tidlegare skodespela hans, og er meir eit psykologisk drama. Det kan også lesast som Ibsens sjølvransaking om den store meistaren som forsakar alt for kunsten. Arnold Rubek er ein tilårskomen verdsberømt skulptør som etter storverket «Oppstandelsens dag» har gått på tomgang. Han er i eit platonisk ekteskap med den langt yngre Maja. Nå er dei på eit badehotell i heimlandet, og der dukkar Irene opp, ho som var modell for storverket hans. Det syner seg raskt at Rubek var hennar store kjærleik, og gjennom Irene passerer livet og alle vala hans i revy. Oppi det heile dukkar ein villmann og forførar av ein bjørnejeger opp og legg an på Maja. Dramaet har noko melodramatisk over seg, er neppe blant Ibsens beste, og blir heller ikkje spela så ofte.

Den svenske regissøren Hilda Hellwig har vald å presentere framsyninga både i metaform og med ei rekkje ulike regigrep og tilnærmingar. Det tar til som leseprøver på Nordland Teater med Hellwig vêrfast annanstad i landet, og der berre dei fire mannlege aktørane er til stades. Undervegs blir det meir og meir spel, og dei tek også på seg kostyme. Så er det lunsjpause, og etter den kjem dei fire kvinnelege aktørane inn og har tilsvarande leseprøver som går over i forsiktig spel, men utan andre kulisser enn møtebordet og fem veggpanel. Dei fire skiftar roller, nokre blir spela dobbelt, det er mykje repetisjon, og litt absurd humor.

Etter pause er vi med eitt i 1899 med tidsriktige kostyme og møblar. Nå er også rollene tydeleg fordelte der Sven Henriksen er Rubek, Kirsti Torhaug er Irene, Katja Lindeberg er Maja og Terje Skonseng Naudeer bjørnejegeren Ulfheim. Men medan replikkane blir levert med innleving og patos, er mykje av det fysiske spelet gjort med overdrivne og komiske rørsler i stor kontrast til dialogen.

Det er ikkje uvanleg at ein regissør vil sjå på klassiske drama med nye auge, byte på kjønn, modernisere eller snu opp ned på handlinga. Alt dette er greitt dersom det gir ny innsikt eller forståing. Men Hellwigs mange ulike regival gjer ikkje noko av dette. I staden kjem alle påfunna i vegen for handling og tematikk. For i tillegg til metaregi og realisme i ei umotivert blanding, var det også mykje som var anten for tydeleg, det motsette eller berre rart. Og når Ibsen i finalen dreg Rubek og Irene opp på fjellet til «forjettelsens tinde» der dei endar opp med å bli tekne av eit stort snøskred, så blir avslutninga uforståeleg i denne versjonen fordi det berre kjem eit uforklarleg smell før framsyninga er over.

Då hjelper det ikkje at mange av skodespelarane gjer flotte einskildprestasjonar, og der særleg Kirsti Torhaug er overtydande som Irene når ho konfronterer Rubek med vala hans. For dette blei diverre ei lite forståeleg og ganske merkeleg oppsetjing.

(Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 15. februar 2023.)

TEATER

«Alpha – finn din indre konge!»
Rosendal Teater
Av: Eline Gomo Hallem
Regi: Deanna Fleysher
Scenografi: Rune Hennum Nilssen
Kostyme: Sulai Lopez
Maske, parykk: Leo Thörn
Lyddesign: Katarzyna Maria Wieczorek
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Eline Gomo Hallem og Joakim Kristoffer Gunby

Ofte får ein best illustrert det ein vil ved å seie det motsette.

Alt i foajeen på Rosendal Teater forstår vi at dette ikkje er ei vanleg teaterframsyning. Vi får alle utdelt ulike skjorter som vi må ta på. I tillegg til namnelappar med berre mannsnamn. For her er vi alle menn, og nå skal vi på seminar med dragkongen Alpha og lære å sjekke damer. Entreen til den verdskjende Alpha, maskulinitetens konge, (Eline Gomo Hallem) er forrykande. I eit kostyme som står til dragkongen, tek ho raskt kontroll over salen. Og når ho ropar ut «GU», er det kjapt nokon som responderer. Før det ljomar taktfast GU-TTA, GU-TTA gjennom salen. Så fortel Alpha ei likning om løva som blei skild frå mora og oppfostra blant sauer. Fram til sauene ein dag blei tatt av ein løveflokk. Dei andre løvene undra seg over den traumatiserte løva som gjekk rundt og sa bæ, og tvang henne til å sjå seg sjølv i ei vasspytt, for så å ete sauekjøt. Som ho likte. Parallellen er klår. Finn attende til deg sjølv. Ikkje la desse damene hindre deg i å leve ut maskuliniteten din! Og så var vi i gong.

Eline Hallem er utdanna i fysisk teater ved École Jacques Lecoq i Paris, og jobbar til
vanleg som klovn og skodespelar i The Flying Seagull Project, ei gruppe som mellom anna reiser rundt i flyktningeleirar og får traumatiserte ungar til å le. Som dragkongen Alpha får ho bruk for både klovneri og fysisk spel. For ho spelar i høgt tempo, særs fysisk og med stor grad av humor. Publikum forstår raskt at her er alt lov, same kor politisk ukorrekt det er, hyler og hoiar og let seg villig bli med på notane, utfordre Alpha, og også bli med opp på scena. Nokre gongar fungerer dette så godt at ein kunne tru det var regissert, men dette er ei framsyning publikum raskt blir engasjert i. Og Hallem har stålkontroll på det interaktive, for her kan det meste skje. På premieren fekk vi ein overraskande og vakker vri då ein i publikum synte meir empati enn venta, og framsyninga tok med eitt ei heilt anna retning, – ei utfordring Hallem tok på strak arm.

Sjølvsagt er ikkje dette machopropaganda og kvinnehat, men ei heilt annleis og humoristisk tilnærming til kjønnsroller og det maskuline,. Og i botn ligg det eit tydeleg feministisk prosjekt. Men altså ikkje hatefullt, men humoristisk og empatisk. Med seg på scena har Hallem ein assistent. Medan den relativt spedbygde Hallem er dragkongen Alpha, er den store og kraftige Joakim Kristoffer Gunby ungjenta Marielle, arketypen på ei dum og deilig barmfager, blond dame. Kontrasten og kjønnsforvirringa gir ein ekstra dimensjon til humoren. Med desse to blir vi underviste i ulike sjekketriks og tilnærmingar som publikum også får teste ut.

Eline Hallem har brukt fleire år på å bygge opp denne produksjonen, og undervegs har ho hatt djupneintervju med mange menn samstundes som ho har lese seg grundig opp på tematikken. Det gjer at seminaret hennar, trass i eksessar og det overdrivne, likevel verkar truverdig og kanskje også til å kjenne seg att i. Og i staden for å sparke nedover og henge ut incels, syner ho faktisk forståing og empati.

Alpha er sjølvsagt ein samansett person, og seminaret er bygd opp som eit religiøst vekkingsmøte. Og som med dei amerikanske predikantane, er det ikkje tru og ideologi som er den viktigaste drivkrafta for Alpha, men profitten. Sjølvhjelpsindustri er rein business. Mot slutten av framsyninga skjer det eit brot, Alpha kjem til ei slags ny erkjenning, men i staden for å gå i seg sjølv, finn han nye lukrative utvegar. Dette brotet blir diverre noko uforløyst, og det gjer at framsyninga mistar litt av den ekstremt stramme dramaturgien.

«Alpha – finn din indre konge!» er ei ganske annleis oppsetjing. Eline Hallem spelar fysisk og i høgt tempo, særs truverdig, og utan eit einaste kvileskjer. Til å vere ei så interaktiv framsyning, er regien forbausande stram. Salen er i kok frå første stund, og Hallem greidde å skape verkeleg hallelujastemning. Undervegs var dette både umåteleg engasjerande, underhaldande, og ikkje minst til ettertanke. For det var ingen tvil om kva slags spegel ho i røynda heldt opp for oss.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 13. februar 2023.)

TEATER

«Idioten»
Kilden Teater
Av: Fjodor Dostojevskij
Omsetjing: Geir Kjetsaa
Dramatisering og regi: Ole Johan Skjelbred
Scenografi: Ole Johan Skjelbred og Ane Ledang Aasheim
Kostyme: Ane Ledang Aasheim
Lysdesign: Mathias Lundgren
Med: Fredrik Høstaker, Isabel Beth Toming, Kristine Hartgen, Elias Moussaoui Anseth, Ulla Marie Broch, Gine Cornelia Pedersen, Eirik Langås Jørgensen, Espen Sigurdsen og Håkon Moe

Surrealistisk og kaotisk om det gode menneskets møte med samfunnets karrierejag og moralske forfall.

Fjodor Dostojevskijs romankoloss «Idioten», opphaveleg ein føljetong frå 1868 til 69, er eit djupt eksistensielt og filosofisk verk som handlar om den unge fyrst Mysjkin. Etter fleire års opphald i Sveits for å bli kurert for epilepsi kjem han heim til St. Petersburg. Mysjkin er ikkje heilt av denne verda, han er eit gjennomgåande godt menneske, naiv, ærleg, empatisk, ein som tek alt i beste meining og som er heilt ukjend med slikt som skjulte agendaer og intrigar. Romanen er sterkt metaforisk med mange religiøse trekk, og både personar og stadar er meir symbolske enn reelle. Mysjkin er som ein Kristusfigur. Han kjem frå Sveits, eller «utlandet», eit slags utopisk annleisland, og når han går av toget i heimbyen, er det ikkje først og fremst i eit møte med St. Petersburg, men som representant for einskildmenneskets møte med samfunnet. Meir enn ei forteljing, er boka ei psykologisk skildring av menneska på godt og vondt. I eit ganske stort persongalleri av i hovudsak aristokratar, men ofte djupt forgjelda, rår det maktkamp, falskneri, begjær, sjalusi og gjennomgåande moralsk forfall, – alt som er motsett av Mysjkins veremåte. Byen er ein stad der alt er til sals, også moralen. I eit samfunn der bløff og løgn er vanlegare enn sanning, blir det gode mennesket Mysjkin så annleis at han blir sett på som ein idiot, derav romanens tittel.

Som vårsesongens hovudsatsing har Kilden Teater i Kristiansand late bysbarnet Ole Johan Skjelbred dramatisere romanen på nytt, og fredag var det premiere på ei heilt surrealistisk tolking nokså fristilt frå tid og stad. For seks år sia sette Skjelbred opp Dostojevskijs «Brødrene Karamasov» på Trøndelag Teater, ei fullstendig absurd oppsetjing, outrert, tidvis ganske uforståeleg og fragmentert til det nesten pulveriserte. Men ei framsyning som likevel greip meg på uforklårleg vis. I Skjelbreds dramatisering av «Idioten» møter vi det same universet. Skodespelarane er oversminka og i overdådige kostyme, kjønn er uvesentleg, det blir spela i store ord og ganske høgrøysta, nesten som proklamasjonar. I form er dette meta, punk, burlesk, trash, splatter og meir til, men samstundes forsyner Skjelbred seg av eit spenn av verkemiddel frå heile teaterhistoria. Det ti personar store ensemblet blir stadig nytta som eit gresk kor som kommenterer og illustrerer det som skjer, ofte med enkel, stilisert og nesten spastisk koreografi. Og framsyninga blir krydra med humor og populærkulturelle og musikalske referansar.

Scenografien til Skjelbred og Ane Ledang Aasheim er ein stor black box der to gullfarga sceneteppe, som på lekkert vis endrar form og funksjon, er det einaste scenografiske element i første akt. I andre akt får vi også inn ein russisk katedral som litt umotivert blir flytta rundt og dekonstruert. Dekonstruksjon er på mange vis eit stikkord, for i den grad det er noka handling, blir ho dekonstruert og fragmentert slik at framsyninga for meg blir ei mengd tablå, som ikkje alltid er like samanhengande, eller forståelege. Russisk persongalleri er ofte vanskeleg å få tak på, men dei fjorten rollene som blir spela av ti personar, er her overraskande enkle å halde greie på. Det er godt ensemblespel og i den teksttunge rolla som ein androgyn Mysjkin, er Fredrik Høstaker trygg og overtydande.

«Idioten» er eit filosofisk-psykologisk verk som stiller mange av dei store eksistensielle spørsmåla ved å vere menneske, som korleis vi nyttar den vesle tida vi har på jorda, om sanningsidealet, om haldninga til det forgjengelege, og om korleis vi opptrer i høve til andre og i møte med samfunnet. I Skjelbreds dramatisering og regi er vi nok innom alle desse temaa. Men her druknar mykje av tematikken i påfunn, digresjonar og overspela karikering. I starten av andre akt, blir det litt meir forståeleg, men aldri nok til at denne framsyninga lykkast heilt.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 6. februar 2023.)